Birformulazioa eta birformulatzaileak diskurtsoan

1. Saila > azpisaila

birformulatzailea > esplikatiboa

2. Balioa

Beste hitz batzuetan esanda eta beste hitz batzuetan  birformulatzaileen baliokidea da, baina oso gutxi erabiltzen da gaur egun (nahiz eta tradizioa duen esapidea izan, ikus beherago 'tradizioa'). 

Taula: lemak eta aldaerak

Birformulazio esplikatibo bat bideratzeko erabiltzen da nagusiki: hots, aurreragoko diskurtso atal batean adierazitakoa azaltzera edo argitzera datorren diskurtso atal bati bide egiteko. Gramatikalizatze-bidean dagoen esapide horretaz baliatzen da esataria esan berri duena modu argiago batez birformulatzeko: haren bidez esatariak ohartarazten edo iragartzen dio hartzaileari lehenago adierazi duenari buruzko azalpen bat datorrela beste hitzez (esanda) esapideak txertatzen duen diskurtso atalean.

Argiagotu nahi den aurreragoko diskurtso atalari ‘birformulakizun’ esango diogu, eta azalpen berriari ‘atal birformulatzaile’ edo, oro har, ‘birformulazio’.

Beraz, diskurtsoan lehenago —birformulakizunean— adierazitakoa argitzera edo azaltzera dator atal birformulatzailea.

Nahasmendu horrek abiapuntu bat du; izan ere, oinarri desberdineko bi teknika mota daude, gutxienez, izendapen horren barruan. Hona: - Laser-difrakzio angeluarra. Partikula txiki bat argiztatzen denean, norabide guztietan sakabanatzen da erradiazioa. Hala ere, norabide guztietan sakabanatutako argi horren intentsitatea -edo, beste hitzez esanda, angelu guztietan sakabanatutakoarena- partikularen tamainaren eta itxuraren baitan egongo da. [EHU, Sistema farmazeutikoen oinarrizko ezaugarriak eta eragiketak, Vila Jato, José Luis (EHU, 2007) 2. kapitulua]

Eta horrela, Ciceronek hau erran zuen: memoria praeteritorum, futurorum prudentia; erran balu bezala: "oroimena iraganarena da eta zuhurtzia etorkizunarena". Gogoaren trebetasunari gaztelaniaz agudeza in agilibus erraiten zaio, eta beste hitzez solertzia, maltzurkeria, finezia eta engainuak; eta horrela, hau erran zuen Ciceronek: prudentia est calliditas quae ratione quadam potest delectum habere bonorum et malorum. [PKC, Zientzietarako argimenen azterketa, Huarte de San Juan / Xabier Kintana (1996) Orr.: 135]

Moduzko edo helburuzko perpaus jokatugabe bat dago —beste hitz batzuetan (esanda/esateko), beste hitzetan/hitzez (esanda/esateko)— baliokide diren esapide nagusien eta haien aldaeren jatorrian:

1. beste hitz batzuetan esanda (esateko) > beste hitz batzuetan 
2. beste hitzetan esanda (esateko) > beste hitzetan 
3. beste hitz batzuekin esanda (esateko) > beste hitz batzuekin 
4. beste hitzez esanda (esateko) > beste hitzez 

Lehian dabiltza birformulatzaile gisa perpaus menderatua eta haren forma laburtua: beste hitz batzuetan esanda / beste hitz batzuetan; beste hitzetan esanda / beste hitzetan. Egungo euskaran lau forma horiexek dute maiztasunik altuena eta badirudi haietan nolabaiteko lexikalizazioa eta gramatikalizazioa gertatzen hasita dagoela.

EUDIMA corpuseko datuen arabera, beste birformulatzaile esplikatibo batzuekin alderatuta (hau da: ‰ 40,38; alegia: ‰ 28,19; hots: ‰ 23,42) oso maiztasun apala dute beste hitz batzuetan (esanda)  eta beste hitzez/hitzetan (esanda/esateko) esapideek egungo euskaran [*Oharra: ‰ = 100.000ko]: hurrenez hurren, ‰ 0,41 eta ‰ 0,16. Bereziki, diskurtso akademikoan —azalpenezko diskurtsoan— erabiltzen dira (Pentsamenduaren Klasikoak, Zuzenbideko testu akademikoak, EHU, ZTC). Gainerako corpusetan oso bakanetan agertzen dira.

Maiztasuna.  Maiztasun apalagoa du beraren baliokide batzuek baino. EUDIMA corpuseko datuen arabera bestela esanda esapideak du maiztasunik altuena (‰ 1,64). Ondoren, beste era batera esanda (‰ 0,73), beste modu batera esanda (‰ 0,36) eta beste hitz batzuetan (esanda) (‰ 0,41) datoz. Eta maiztasun dezente apalagoa du beste hitzetan (esanda) birformulatzaileak eta haren aldaerek (beste/bertze hitzez) osatzen duten multzoak (‰ 0,16).

Tradizioa. Tradizioari dagokionez, Orotariko Euskal Hiztegiko (OEH) testuetan ez dago beste hitz batzuetan (esanda) birformulatzailearen arrastorik eta horregatik ez dago jasota esapide gisa hiztegian. OEHk badakar, ostera, beste/bertze hitzez esapidea, nahiz eta azpisarreran ez dituen bereizten esapidearen adberbio-erabilera eta birformulatzaile-erabilera (Ikus orobat Orotariko Euskal Hiztegian: bestela > bestela esan):

BESTE, BERTZE HITZEZ. Con otras palabras. Neskato hagitz bertutetsu da, bainan atzeman eta erori zen; orobat da bertze hitzezko edergailluez. SP Phil 353s. Zeruaren esperantzan, edo, bertze hitzez erraiteko [birformulatzailea], Fedean eta Erlijionean. Lap 52 (V 28). Bera etzen kontu hari, edo bertze hitzez, [birformulatzailea] berak etzuen axolarik ez izenaz, ez onthasunez. Jnn SBi 136. Bertze hitzez erratera [birformulatzailea[1]]. Ib. 154. Akta horiek egin ditazke ere bertze hitzez edo bertze moldez. CatJauf 20. "Beude zuen gerriak loturik", edo beste itzez, [birformulatzailea] lanerako gertu egon. Ir YKBiz 282. Beste itzez esateko [birformulatzailea]. Vill Jaink 113. (OEH, beste sarrera)

Beraz, bertze/beste hitzez (erraiteko/esateko) esapideak badu tradizioa XIX. mendeaz geroztik: OEHren arabera, Etiene Lapeire, Bazilio Joanategi, Polikarpo Iraizozkoa, Luis Villasante; eta Klasikoen Gordailuaren arabera[2], Mixel Elizanburu[3]. Eta, hain zuzen ere, tradizioa duen aldaera hori da Zehazki hiztegiak[4] jasotzen duena con otras palabras esapidearen ordain gisa (ik. palabra sarrera). Bestela, oro har, ez daude jasota esapide hori edo haren aldaerak euskara hutsezko hiztegietan. Eta hiztegi elebidun gutxitan ageri dira azpisarrera gisa halako esapideak. Elhuyar hiztegiak[5], esaterako, gaztelaniazko con otras palabras esapidearen ordain hauek dakartza (ik. palabra sarrera): beste hitzez, beste hitz batzuetan (esanda), beste hitzetan (esanda), bestela esanda.

Kontua da egungo euskaran —EUDIMA corpuseko datuen arabera, behintzat— askozaz ere erabiliagoa dela forma berria —beste hitz batzuetan (esanda) [257 agerpen]—, tradizioa duen forma eta haren aldaerak baino —beste/bertze hitzez (esanda) [11 agerpen], beste hitzetan (esanda) [93 agerpen]—.  

 [1] Hona esaldi osoa (Klasikoen Gordailuaren arabera): “Zenbeit aldiz iduritzen zaiku badugula jasan ahal baino gehiago; gure gurutzeak, edo bertze hitzez erratera, gure atsegabeak eta oinhazeak handiegiak direla.”

 [2] http://klasikoak.armiarma.com/corpus.htm

 [3] Hona Mixel Elizanbururen adibideak (Lehenagoko Eskualdunak zer ziren): Bertze hitzez errateko, Jainkoa, aiphatu lege heiek baino gorago gelditu da eta deusek ez dezake limita haren puxantzia. / Bertze hitzez, diote nahi dutela kestione guzietan jakin zoin arrazoin diren alde, eta zoin diren kontra. / Bere ustez izpiritu handia eta azkarra duten gizon batzuek erranen dute haurrak ez bazuen minhartu, hori izan zela, bakharrik errekontru uros bat, edo haren orduko zorthe dohatsu hat, finean, bertze hitzez, hala beharra. / Hori hala da, zautan ihardesten; bainan bertzen zorigaitzak ez dezake egin gure zoriona; bertze hitzez, ez gaitezke onak izan preseski bertze asko eta asko hala ez direlakotz. 

 [4] http://ehu.es/ehg/zehazki/

 [5]  http://www.elhuyar.org/hizkuntza-zerbitzuak/EU/Hiztegi-kontsulta

Gehiago jakiteko (balio diskurtsiboa, balioak eta erabilerak, joskera, eta abar), ikus beste hitz batzuetan esanda eta beste hitz batzuetan