Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Martin Ugalderen lana ugaria izan da: kazetari, ipuin egile, nobelagile, politika gizon, Eusko Jaurlaritzako kargu, kultura zabaleko eragile, euskal egunkariaren sortzaile… hainbat arlotan egin zuen lan. Baina bere esparrurik ezagunena euskal literatura dugu.

Guda Zibilak (1936-1939) aztarna mingotsa utziko du Martin Ugalderen biografian, gerra garaiko oroitzapena baita bere literaturgintzako abiapuntu nagusia. Gerra 15 urterekin ezagutu zuen, eta gerraren ondorioz sakabanatuko zaio familia. Aita Venezuelara joango da, anaia Odessan lekutuko da eta bera, ostera, Euskal Herrian izango da, batetik bestera. 1937an euskal haurrekin batera Frantziara eramaten dute, errefuxiatu, eta 1938an Donibane Garazin lekutzen da. 1940an Andoainera itzultzen da.

1947an Caracasera deserriratzea erabaki zuen, hantxe hasten duelarik ibilbide literarioa. Lehendabizi gazteleraz eta euskaraz ondoren. Kazetaritzatik laster eman zuen pausoa ipuingintzara. Elite deituriko aldizkarirako egiten zuen lan, eta 1955ean El Nacional egunkariko ipuin lehiaketa irabazi zuen gazteleraz idatzitako ipuin bati esker. Garai hartan, 1959an, idatzi zuen bere lehen ipuin liburua euskaraz: Iltzalleak (1961) ezaguna.

Caracasko lehen egotaldia 1960an bukatu zuen, Estatu Batuetara, Evanstonera, Chicagora, joan baitzen kazetaritza ikasketak egitera.

1962an berriz itzuli zen Caracasera, eta han bizi izan zen 1969ra arte. Epe horretan eman zuen argitara Ama gaxo dago (1964) antzerti lana, eta Unamuno y el vascuence (1966) saiakera. Urte berekoa da Umeentzako kontuak.

1969an itzuli zen Euskal Herrira, eta lan politiko handia egin zuen. Zeruko Argian artikulu asko argitaratu zituen, EAJren aldizkarien zuzendari zen artean. 1973an berriz deserriratu beharra izan zuen, Donibane Lohitzunera. Han bizi izan zen 1976an Euskal Herrira itzuli arte. Garai hartan argitaratu zuen Síntesis de la Historia del País Vasco (1974).

1976tik aurrera Deia egunkarian egin zuen lan. Orduantxe hasi zen andoaindarraren bizkortze literarioa. 1983an Eusko Jaurlaritzako Kultura Saileko sailburuorde izendatua izan zen.

Pixkanaka hasi zen ipuingintzaren bidea hartzen, batez ere sarien bidez, Ignacio Aldekoa saria, Irun saria, eta 1984an agertu zen plazan Mantal urdina. Ondoren argitaratu zituen Itzulera baten historia (1990), Eusko Jaurlaritzako Jon Mirande saria; Pedrotxo (1995), Euskaltzaindiko Txomin Agirre saria; Erretiradako trena (1997), eta Mohamed eta parroko gorria (2000).

Martin Ugalderen lan literarioa oso estimatua izan da azken urteetan, pixkanaka-pixkanaka jaso du merezitako itzala.

Iltzalleak (1961) ipuin liburuak zabaldu zuen euskal ipuingintza modernoaren bidea. “Gizerailtza” ipuina besteen gainetik dago, haren balio estetikoak nagusiagoak direlarik. Lehen pertsonan kontatua den ipuin horrek gerra garaiko lehen egunen testigantza eskaintzen du gazte baten begietatik. Nazionalak sartuko diren beldurrez, narratzailearen familiak ihes egiten du Hernanirantz –seguruenik, idazlearen bizileku izan den Andoaindik–, familiarengandik aldendu egiten da mutil koskorra, eta familia aurkitzeko saioa egiten badu ere, azkenean, Andoainera itzultzen dute, Nemesio deituriko nazionalista baten etxera. Han ikusten du nola karlistek hartzen duten preso Nemesio. Tolosara eraman eta hango kanposantuan fusilatzen dute, narratzailea testigu delarik. Testigantza izugarri baten inguruko ipuina da, beren-beregi narratzailearen begietatik ikusita izateak ematen dion bere indar hunkigarriaz. “Alperra” ipuinaren zutabea anekdota txiki bat da. Beteta doan trenean guardia zibil batek ez dio jesarlekua utzi haur txikia besotan duela trenean doan emakume bati. Kortesia falta horren aurrean, bidaiarien begiradak lehen erresistentzia sinbolikoaren zeinuak dira.”Arrak eta emeak” umore beltzaren –eta absurduaren– zertzeladak agertzen ditu, guardia zibilak etxe batera torturak jasan ondoren hildako baten bila agertzen direnean. “Xabalén azia” deituriko hirugarren ipuinean luze zabal azaltzen dira tratu txarrak. Xabal, beste lagunekin batera hartu dute atxilo dute, greba eguna prestatzekotan zenean. Donostiara eraman dute, lagunekin batera, baina beldur da tratu txarrengatik ihes egitea lortu duten lagunak salatuko ote dituen. Salatu baino lehenago nahiago du tranbia datorrenean, ihes egiten saiatu. Zoritxarrez, tranbiaren azpia jausi, eta odolustuta hiltzen da. “Zelataka” ipuinak salaketaren gaiarekin jarraitu du, eta guardia zibilekin batera lanean ari diren euskal salatarien aurkako ipuina osatzen duelarik.

Badira beste bost ipuin liburuan. Garbi dago badirela haien artean zenbait batasun hari nahiko nabarmenak:

a) Espazioa da lehena; ipuin guztiak gertatzen dira egilearen biografia mundua gertatu den gunetik gertu. Guztiak gertatzen dira Tolosa, Andoain, Hernani, Donostia ibarraren moldapenean. Andoain, Hernani, Tolosa, horra narratzaile koskorrak ibili behar duen bidea, baina bostak eratzen dira trenak eta trenbideak eratzen duten espazioaren inguruan.

b) Trenaren nagusitasuna: lehen, bigarren eta laugarren ipuinen ardatza trena da. Trenaren joan etorrian, treneko pertsonaien artean, geltokietan geratzen da tragedia.

c) Pertsonaiak: “Erresistentzia ipuinak” deitu omen ditu egileak ipuin hauek. Erresistentziaren bidean, aurkarien irudiek ematen diote nagusitasuna ipuinoi. Aurkariak, “etsaiak”, guardia zibilak, tortura eragileak, salatariak, kolaboratzaileak… Imaginarium bat sortu du Ugaldek: badira guardia txarrak, badira eraileak, badira euskal salatariak, badira kolaboratzaileak. Mundu oso bat du gogoan idazleak.

1984. urtetik aurrerako ipuin eta nobeletan antzeko joerari eusten dio idazleak. Ondoko hiru sailetan banandu daiteke autorearen eginkizun literarioa.

a) Biografia eta gerra zibila. Martin Ugalderen kontakizunetan nabaria da idazleak bizi izandakoaren aztarna. Narrazio asko eta asko bere biografiaren inguruan tolestuta daude, hala nola Erretiradako trena (1997), edo Itzulera baten historia (1990) nobeletan. Noski, zenbait kasutan hurbilago eta besteetan urruneko dugu biografiak utzitako usaina, Ugaldek ez duelako bere bizitza kontatu nahi, bere bizitzan oinarrituz gizarte baten joera nagusia agertu nahi duelako. Historia guztiak unibertsal bihurtzeko gogo eta joera nabaria da testuetan. Ez du bere tragedia kontatu nahi, herri baten tragedia baino, eta tragedia hori gerra zibilaren –eta haren ondorioen– kontaketan agertzen da batez ere. Martin Ugaldek idazkera argiz eta biziz kontatu digu gerra zibila, eta berau da bere kontakizunaren ardatz nagusi. Bera izan zen Gerra Zibilaren gaia aipatzen lehendabizikoa, eta bera da, bere narratiban, gaiari toki berezi –eta kasik bakarra– eman dion idazlea.

b) Kontaketaren gustu errealista. Martin Ugaldek ohiturazaletasunaren gainetik dagoen narratiba eskaintzen du. Bere kontakizuna balio errealistetan oinarritutakoa da, eta maiz joera objektiboa ematen dio kontakizunari. Kazetaritzan aritutako idazlea izanik, bere nobeletan detaileak eta giroak sortzeko egiazko joera ageri da. Deskribapenetan ikusi ohi da egileak gertaturikoa hartzeko eta marratzeko duen duintasuna. Tramari dagokionez, baina, askotan historiaren bideetatik doanez, joera tradizionalagoa nabari zaio, eta melodramarako tendentzia (Itzulera baten historia).

c) Kazetaritzaren eragina kontakizunetan. Nobeleko atalen eraketan Martin Ugalderen kontakizuna “bizia” dela esan ohi da. Bizitasun horren erakusgarri dira kazetaritzatik harturiko zenbait baliabide. Esaldien laburra, deskribapenen arina, detailea metafora bihurtzeko joera eta errealitatea jasotzeko erabilitako modu berezia, kasurako.

BIBLIOGRAFIA

AULESTIA; Gorka (2008): Estigmatizados por la guerra. Euskaltzaindia. Bilbo.

ZENBAIT AUTORE (2002): Martin Ugalde azterkizun. Encuentros con Martin Ugalde. Saturraran. Donostia.