Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Ramon Saizarbitoria Zabaleta Donostian jaio zen 1944ko apirilaren 21ean. Soziologoa lanbidez, Donostiako SIIS Dokumentazio eta Ikerketa Zentroko zuzendaria izan da, eta soziologiaren arloko liburu ugari argitaratu ditu. Bere lan ibilbideagatik Eusko Jaurlaritzako I. Sustatu Saria jaso zuen 1994an.

Joan den mendeko 60ko hamarkadan hasi zen literaturarekiko harremanak izaten: aurrena artikuluak idatziz; geroxeago, 1969an, Lur argitaletxea sortu zuen Gabriel Aresti, Mikel Lasa, Ibon Sarasola eta Arantxa Urretabizkaiarekin batera; eta urte horretan berean Egunero hasten delako bere lehen eleberria argitaratu zuen. Baita bere poema bakarrak ere: “Poesia banatua” (Euskal elerti 69, Lur, 1969).

Hurrengo hamarkadan, 70ekoan, Oh! Euzkadi literatura aldizkaria sortu zuen eta Ehun metro (1976) eta Ene Jesus (1976) eleberriak argitaratu zituen.

Handik aurrera, isilaldi luze batean murgildu zen harik eta, handik hemeretzi urtera, Hamaika pauso (1995) argitaratu zuen arte. Aro berri horretakoak dira Bihotz bi. Gerrako kronikak (1996), Gorde nazazu lurpean (2000) eta horretatik ateratako liburuki batzuk: Gudari zaharraren gerra galdua (2000), Rossettiren obsesioa (2001) eta Bihotz bi, hilobi bat (2001).

Gazte literaturaren barruan, Kandinskyren tradizioa eleberri laburra argitaratu zuen 2003an.

Saiakeraren alorrean, berriz, Mendebaleko ekonomiaren historia. Merkantilismotik 1914-era arte plazaratu zuen 1970ean, eta Aberriaren alde (eta kontra) argitaratu zuen 1999an.

Jasotako sariei dagokienez, IV. Rikardo Arregi kazetaritza saria jaso zuen 1992an eta euskal literaturako Euskadi Saria 2001ean, Gorde nazazu lurpean obragatik. Ene Jesus, Hamaika pauso, Bihotz bi. Gerrako kronikak eta Gorde nazazu lurpean obrek Narratibako Kritika saria jaso zuten.

Saizarbitoriaren obra eta harrera kritikoa

Ramon Saizarbitoriaren obra bi alditan banatu ohi da. Lehen aldia haren lehen hiru eleberriek osatzen dute: Egunero hasten delako (1969), Ehun metro (1976) eta Ene Jesus (1976).

Egunero hasten delako erabateko iraultza izan zen, batez ere ordu arte euskal literaturak ezagutzen zituen parametro formalekiko hausturari dagokionean, baina baita tematika berriagatik ere. Eleberri horretan bi plano narratibo bereiz daitezke: alde batetik, “berbalapiko” batek solaskide ezezagun eta mutu batzuekin Geneve-ko tren geltokian eta telefono etxe batean ezarritako hizketaldiak, eta, beste aldetik, Gisèle Sergier-en historia, abortatu nahi duen gazte bat, hirugarren pertsonan narratua. Bi planook txandakatu egiten dira, eta horixe izan zen Saizarbitoriak bere obran zehar agertu duen egituraketarekiko kezkaren lehen erakusgarria. Aldekoaren iritziz, Camus-i ikasitako teknika narratiba gora behera, Saizarbitoriari gehiago interesatzen zaio europar gizaki arruntaren bizimodua kezka existentziala baino.

Ehun metro da Saizarbitoriaren obrarik ezagunena. Oraingoan, zinema egitura milimetrikoa baliatzen du egileak narrazioaren tempo-a egoki bideratzeko. Kontatzen duen istorioa ETAko kide baten azken lasterraldia da, poliziaren tiroek hilda erorarazi arte Donostiako Konstituzio Plazan. Narrazio objektiboa baliatu nahi izateak euskara zein gaztelania erabiltzera eraman zuen egilea, testuari sinesgarritasuna emateko. Zentsurak bahitu zuen bi urte lehenago, eta argia ikusi ondoren hizkuntza askotara itzuli zen. Jon Juaristiren iritziz, euskal literaturako garai guztietako obretatik okerren irakurri dena izan da; izan ere, ETAren apologiatzat hartua izan zen, nahiz eta gertakizun bat asmo objektibista zorrotzez narratzeko asmoz idatzia izan zen. Olaziregiren esanetan, eleberria esperimentatzeko eta gauza berriak esateko bidea da Saizarbitoriarentzat eta, alde horretatik, frantziar nouveau roman delakoaren bidea hobetsi zuen.

Ene Jesus bere buruari gero eta oztopo gehiago jartzen dizkion narrazio bat da, harik eta isiltasunean edo “zenbatzea” bihurtzen den “kontatzearen” ironian amaitzen den arte. Protagonista, Samuel, gaixo bat da, nerbio sistema gero eta ahulago duena eta horrenbestez mugitzeko eta mintzatzeko gaitasuna ere bai. Aldekoaren ustez, Ene Jesus metanobela bat da, hau da, idaztearen beraren posibilitatea ezbaian jartzen duen idazlan bat. Kritikak Samuel Beckett irlandarrari egindako omenaldia ikusi du eleberri horretan, eta paralelismoak ezarri ditu, orobat, Samuel pertsonaiaren eta eleberria argitaratutakoan Saizarbitoriaren beraren isiltasun luzearen artean.

Aipatutako parentesia etorri zen hurrena, eta 1995ean idazleak bigarren aldiari eman zion hasiera, arestian aipatutako obren bitartez: Hamaika pauso (1995), Bihotz bi. Gerrako kronikak (1996), Gorde nazazu lurpean (2000) eta haren zatiki batzuk: Gudari zaharraren gerra galdua (2000), Rossettiren obsesioa (2001) eta Bihotz bi, hilobi bat (2001).

Hamaika pauso oso obra txalotua izan zen: gaztelaniarako itzulpenaren arduradun Jon Juaristik haren belaunaldiko euskal eleberri handia dela esan zuen, eta Olaziregi bat dator belaunaldi baten isla delako baieztapen horrekin.

Eleberria narrazio baten narrazioa da, aurreko narratzaileei buruz mintzatzen den hirugarren narratzaile batek kontatua. Kutxa txinatarraren barru-barruan dagoen istorioa Daniel Zabalegi (Angel Otaegi pertsonaia historiaren alter ego-a) 1975ean heriotza zigorra jasotako eta afusilatutako ETAkidearen bizitzako azken egunen narrazioa da. Istorio hori berreraiki nahian dabil, hain zuzen, Iñaki Abaitua filologoa, eta aurreko guztia kanpoko narratzaile batek kontatzen du.

Eleberriaren gaia heriotzaren aurreko izua eta eta erabateko bakardadea da. Izu horrek kutsatzen du Iñaki Abaitua ere, eta ez da narrazioa amaitzeko gauza izango; hala ere, Aldekoaren esanetan, filologoaren porrota eleberrigilearen garaipena da.

Bihotz bi. Gerrako kronikak aurrekoa baino tonu eta egitura arinago batez idatzita dago. Bikotekide biren arteko ika-mikak gerrako eszena batzuen oroitzapenarekin gurutzatzen dira, baina istorioaren amaiera eleberriaren hasieran argitzen zaigu: senarrak, istorioa lehen pertsonan kontatzen baitu, desleiala izan zitzaiola jakin zuenean emaztea hil zuen leihotik botata. Esan bezala, bien arteko arazo eta konponduezinen narrazioaren ondoan narratzaileak ete bere lagunek tabernazulo batean berritzen dituzten gerrako pasadizoekin nahasten dira, halako paralelismo bat ezarriz bi gerren artean.

Guztiarekin ere, narrazioa komedia klabean garatzen da, akaso, Aldekoak dioen legez, XIX. mendeko adulterio eleberrien parodia delako. Hala ere, dio kritikariak, komikotasunaren atzean ezkonbizitzaren bakardadea eta komunikaziorik eza ezkutatzen da. Olaziregiren iritziz, berriz, eleberria aitorpen bat da, zeinaren bidez narratzaileak irakurlearen konplizitatea bilatzen baitu. Horretarako, gertakizun gatazkatsuak behin eta berriz errepikatzen dira, zehazki eta obsesiboki.

Gorde nazazu lurpean eleberrien eleberri bat da, bere baitan nobela laburtzat har daitezkeen bost narrazio biltzen diren aldetik: “Gudari zaharraren gerra galdua”, “Rossetti-ren obsesioa”, “Marcel Martinen aitatasun ukatua (edo, ‘la femme, elle, sait’)”, “Bi bihotz, hilobi bat” eta “Asaba zaharren baratza”. Guztiei batasuna ematen dien gertakizuna beste hainbeste gorpu hilobitik ateratzea da. Horietatik hiru benetan gertatu ziren, liburuaren aurkezpen-ekitaldian egileak esan zuen legez: Rossetti poeta eta margolari prerrafaelitaren emazte Elizabeth Eleanor Siddal-ena, Yves Montand frantses kantariarena eta Sabino Aranarena. Hala ere, Olaziregiren iritziz Saizarbitoriak benetan azalarazten duena bi obsesio dira: espainiar gerra zibila eta gizon-emakumeen arteko harreman gatazkatsuak.

“Gudari zaharraren gerra galdua” izenekoan, hanka galdutako gudari batek legez dagokion kalte-ordaina eskuratzeko notario baten aurrean egin behar dituen tramite amaiezinak kontatzen dira. Aldi berean, gudariak gerrari buruz egindako memoria ariketa bat da, notarioaren diskurtsoaren praktikotasunaren aurrean. Amaierak heroikotasuna kentzen dio gudariaren jardunari. Atal hauxe izan zen era autonomoan argitaratu zen lehena.

“Rossetti-ren obsesioa” da kritikaren iritziz bost narrazioen arteko onena. Gizonezko protagonista bi emakume oso desberdinen arteko maitasunezko tenkan kokatzen da. Alde batetik, Eugenia, sexu gordinaren eta jolas erotikoen zalea, eta, bestetik, Victoria, emakume dotore eta kultua, aukeran frigido samarra. Emakume horietariko bakoitzak protagonistaren alderdirik zitalenak azalarazten dituzte, psikoanalisi baten aurrean balego legez: batak euskal nazionalismoaren ustelkeriak bizi duela diotso; besteak, batetik, Rossettiren doilorkeria bera leporatzen dio, eta, bestetik, euskaldunek berariazkoa omen duten galtzaileen malenkonia. Hau izan zen eleberri autonomo gisa plazaratu zen bigarren atala.

“Marcel Martinen aitatasun ukatua” eta “Bi bihotz, hilobi bat” bikote-harreman zoritxarrekoen inguruko narrazioa dira. Horietatik bigarrena Bihotz bi. Gerrako kronikak eleberriaren bertsio berritzat har daiteke, baina oraingoan protagonistek rolak trukatu dituzte: Flora da senarra arbuiatzen duena, eta senarra ezgauza agertzen da edozein harremanetarako. Liburu moduan ateratako hirugarren zatikia da “Bi bihotz, hilobi bat”.

“Asaba zaharren baratza” atalak, azkenik, Sabino Aranaren gorpuaren desehorzketa du ardatz, gerra giroko beste narrazio batean. Izenburuak, bistan denez, Lizardiren poema baten izen bera du.

Gazteentzat idatzitako obra bakarrari dagokionez, Kandinskyren tradizioa delakoan, bikote harreman ia ezinezkoetan sakontzen jarraitzen du idazleak, oraingoan nerabezaroan dauden neska-mutilen kasuan. Errusiar anekdota batek abiarazten du kontakizuna, neskaren ikuspuntutik narratua. Oso garbi agertzen dira aurrez aurre Mirenen erromantikotasun eta sentiberatasuna eta Aitorren zakarkeria eta isiltasuna.

Amaitzeko, Aberriaren alde (eta kontra) saiakera laburrean, Saizarbitoriak euskararen eta euskal kulturaren egoerari begiratzen dio jarrera aski kritikoaz. Egunerokotasunetik ateratako zenbait anekdotatatik abiatuta, euskararen ezintasunta, euskal kulturaren itxurakeria eta erakundeen gehiegizko baikortasuna kritikatzen ditu, besteak beste.

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki (2004): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia.

Auñamendi Eusko Entziklopedia, on line: http://www.euskomedia.org/aunamendi/120163

JUARISTI, Jon (1987): Literatura vasca. Taurus. Madrid.

KORTAZAR, Jon (2000): Euskal literatura XX. mendean. Prames. Zaragoza.

OLACIREGUI, María José (2000): “Un siglo de novela en euskera”, URQUIZU, Patricio (zuz.), Historia de la literatura vasca. UNED. Madrid.

OLAZIREGI, Mari Jose (1998): Ramón Saizarbitoria. Antologia. Ibaizabal & Kriselu. Bilbo.