Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Nikolas Ormaetxea Pellejero, “Orixe” Orexako (Gipuzkoa) Iriarte baserrian jaio zen 1888ko abenduaren 6an. Hirukia izan zen, eta amak seme-alaba guztien ardura hartzeko gai ez zela eta, Rosa Ariztimuño izeneko inudeak hazi zuen Huizin (Nafarroa). Hain zuzen ere, amaren “gabezia” horrek zauri sakona eragin zion bizimodu guztirako, eragin nabarmena izan zuen bere izaeran (gogorra, bortitza eta ozpintsua omen zen) eta bere obran ere baten baino gehiagotan hartu zuen Orixek gai hori hizpide.

Lehenbiziko ikasketak sorterriko ikastetxe apostolikoan egin ondoren, Jesusen Lagundian sartzea erabaki zuen, eta 1904 eta 1914 artean josulagunen zenbait ikastetxetan aritu zen ikasle: Xabierren (1904-1907), Loiolan (1907-1909), Burgosen (1909-1911) eta Oñan (1911-1914). Ikasle izatetik irakasle izatera igaro zen, eta Comillasen eskolak eman zituen 1914tik 1917ra. Handik Carrión de los Condes-era, Tuterara eta Xabierrera bidali zuten 1917 eta 1920 artean. Bada lekualdatze horiek zigor gisa jotzen dituenik; izan ere, badirudi Orixek arazoak zeuzkala jada garai hartan josulagunen nagusiekin, irakasleen ohiko egoera ikastetxe berean egotea baitzen.

Balizko arazo horiek 1920ko hamarkadan handitu egin bide ziren: 1922an, Orixe Teologiako hirugarren ikasturtea egiten ari zelarik, Lagundia uzteko eskatu baitzioten agintariek. Erabat atsekabeturik, handik urtebetera dimititu egin zuen. Orixe eta josulagunen agintarien arteko arazoen iturriak sarri eztabaidatu dira. Arrazoi ofizialak ikasleekin behar bezala ez jokatzea eta orexarrak izaera harroegia zeukala izan ziren; alabaina, badirudi egiazko arrazoiak lotuago daudela Orixeren gabetasun psikologikoari eta euskaltzaletasun biziari.

XX. mendearen hasiera-hasieratik hasi zen gipuzkoarra bere artikuluak eta lanak kaleratzen RIEV edo Jesus´en Biotzaren Deya argitalpenetan, esaterako. Euskaltzaindia eratu berri zela ere, bertako kide izendatu eta Azkueren laguntzaile gisa aritu zen, besteak beste, Erizkizundi Irukoitza lana egiten. 1923an Bilbora joan zen bizitzera, eta, ordutik aurrera, areagotu egin zen bere produkzioa: aipatutakoetan ez ezik, Karmel, Olerti, Yakintza edo Gernika aldizkarietan ere argitaratzen hasi zen. 1928an Ebaristo Bustintza “Kirikiño”-ren lekua hartu zuen Euzkadi egunkariko “Euzkel Atala” sailean (aurretik ere idatziak zituen artikuluak bertan), eta atal horren arduradun gisa laurehun artikulu baino gehiago kaleratu zituen 20ko hamarkadaren azken urteetatik Espainiako Gerra Zibilaren hasierara arte.

Aurrekoekin batera, baina, bere literatur zaletasuna eta jakintza bidelagun, literatura nahiz literaturari buruz idazteari ekin zion. 1929an hiru lan labur baina garrantzitsu argitaratu zituen. Alde batetik, euskal literaturaren lehenbiziko historia laburtzat jo daitekeena idatzi eta argitaratu zuen Euskal Esnalea aldizkarian: Euskal-literatura’ren atze edo edesti laburra (1927). Era berean, Espainiako Tormes´ko Itsu-mutila (1929) itzulpena (pasarte batzuk bere usteekin lerratzeko moldatu zituen) eta Santa Kruz apaiza (1929) eleberri laburra ere argitaratu zituen.

Urtebete beranduago Mistralen Mireio lanaren itzulpena burutu eta kaleratu zuen. Literaturako Nobel Saria irabazi berri zuen Mistralek proventzeraz idatzitako Mireio poema nazionalarekin, eta ordurako Jose Ariztimuño “Aitzol” Euskaltzaleak elkarteko lehendakariak buruan zerabilen euskaraz ere horrelako zerbait behar zela:

Aitzol estaba imbuido en el romanticismo cultural. Había estudiado el papel que había desempeñado la literatura en la recuperación de la conciencia nacional, la lengua y la cultura en diversas minorías nacionales dentro de Europa (…) constatando que muchas de ellas habían alcanzado incluso su plena independencia política (…) Mireio, de F. Mistral, escrita en provenzal, y Kalevala, del finlandés E. Lönnrot, serán las obras escogidas como modelos (…) El poema nacional debía ser un aldabonazo que suscitara el aplauso y el reconocimiento de los países más modernos. (Aldekoa, 2004, 131).

Bada, hain zuzen ere, ideia horri jarraiki; hots, Euskal Herriak bere poema nazionalaren bidez beste maila bat lortuko zuelakoan, Aitzolek 1931n eskatu zion Orixeri euskal poema nazionala idatz zezala. Hernaniarraren esana betez, sorterrira jo zuen Orixek, eta urte gutxiren buruan (1935) amaitu zuen Euskaldunak lana nahiz eta 1950era arte, Espainiako Gerra Zibila tarteko, ezin izan zen argitaratu.

1930eko euskal kultura eta literaturaren pizkundeko kide aktiboa izan zen Orixe, eta usu aurkitzen dira bere idatziak garaiko aldizkarietan eta egunkarietan ez ezik, baita orduko poeten liburuetako hitzaurregile legez ere (ik. Lizardiren Biotz-begietan, 1932). Aurrekoez gain, bere ekarpen poetikoa ere egin zuen Barne-muinetan (1934) olerki liburu txikiarekin (tamainaz zein luzeraz); hots, gerra aurreko euskal lirikaren gailurretako batekin (Aldekoa, 2004, 134). Liburu txikia izanagatik, berebiziko garrantzia dauka orexarraren literatur ibilbidean. Aita Estefania eragilearen hitzaurrea dauka, Lizardiri eskainita dago eta izenburuak haren Biotz-begietan (1932) gogorarazten du. Bere sasoian liburu mistiko gisa aurkeztu bazen ere, literatur kritikari guztiak ez datoz bat izendapenarekin: “Oker egin da liburu horren eta poesia mistikoaren arteko lotura, izan ere, ausaz, zehatzago litzateke poesia teologikoaz mintzatzea, edo egileak berak iradokiriko terminoa erabiliz, poesia erlijiosoaz” (Kortazar, 2003, 111).