Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Donostian 1963an sortua, Magisteritza eta Filologia ikasketak egin zituen. Editore lanean jardun zuen Erein argitaletxean eta, batik bat, 1993an Jorge Gimenezekin batera sortutako Alberdania argitaletxean. Idazle oparoegia ez izanagatik, Mujika Iraolaren narrazioek estimazio handia jaso dute kritikaren aldetik. Hiru liburu dira idazlearen bidean esanguratsuenak: 1987ko Azukrea belazeetan eta 1994ko Hautsaren kronika ipuin liburuak eta 1999ko Gerezi denbora eleberria.

Filologoa da formazioz eta sakon ezagutzen du Mujika Iraolak euskal tradizio literarioa: berak eginak dira hainbat klasiko euskaldunen edizio gaurkotuak. Martzelino Soroak itzulitako Euskal naparren joaera edo emigrazioa (1988) eta Joannateguyren San Beonaten bizitzea (1996) lanen edizioak atondu zituen, berbarako, Euskal Editoreen Elkarteko Euskal Klasikoak bilduman. Horiez gain, klasikoen alderdi filologikoa barik literarioa berreskuratzeko eta egungo irakurleei erakargarri egiteko ahalegina egin zuen Alberdania argitaletxe komertzialean Klasikoak Alberdanian bilduma abiaraziz. Bilduman, euskara batuan jarri zituen liburu bakoitzetik hautatutako istorio eta pasarte zenbait: Juan Inazio Iztuetaren Ez direlako aketsak (1995), Juan Bautista Agirreren Arpoi baten eran (1996) eta Iuan de Tartasen Sugearen errautsa (1998). Lehenago ere, bide bereko beste saiakera bat egin zuen Jean Etxepareren Mendekoste gereziak (Erein, 1991) euskara batuan jarrita. Koldo Mitxelenaren Denbora bateko zinema paperak (Alberdania, 2006) eta Pio Barojaren Donostia (Alberdania, 2006) dira Mujika Iraolak atondutako beste edizioetako batzuk. Azken urteetan, EIZIE Euskal Itzultzaile Zunzentzaile eta Interpreteen elkarteak abian jarritako Itzultzaile aintzindariak bildumako itzulpen zenbaiten edizioaz ere arduratu da: Luzearrek itzulitako Dickensen Eguarri abestia, Iñaki Goenagak itzulitako Schilleren Wilhelm Tell eta Peter B. Kyneren Garailea itzulpen anonimoaren edizioak apailatu ditu.

Itzultzaile lanetan ere jardun du Mujika Iraolak. EHUren Argitalpen Zerbitzuko Gaur egungo euskal poesia bilduma elebidunerako, esaterako, Mikel Lasa eta Joan Mari Lekuonaren poemak gaztelaniara itzuli zituen, eta Javier Aguirrerenak euskarara. Oscar Wilderen Salome (Baroja, 1987) tragedia eta Sylvain Saulnieren Marie ttikia (Elkar, 1990) nobela ere euskaratu ditu. Azken urteotan, albumak eta haur literaturako narrazioak itzuli ditu nagusiki, Alberdania etxean batez ere.

Gidoigintzan ere aritua da Mujika Iraola, ETBko Berbaguren kultur saioan edo Goenkale eta Benta Berri telesailetan, esaterako. Karramarro uhartea (2000) animaziozko filmaren gidoia ere berak egina da, Joxean Muñozekin batera. Film horren harira, izenburu bereko seriea osatu zuten bi idazleek: haur literaturako sei liburu, Jose Angel Lopetegik ilustraturik (Ttarttalo, 2001-2002). Lur entziklopedian ere jardun zuen lanean 1991 eta 1993 bitartean.

1987an argitaratutako Azukrea belazeetan (Erein) ipuin-liburua da Inazio Mujika Iraolaren libururik goraipatuena. Bernardo Atxagaren Obabakoak (1988) eta Joseba Sarrionandiaren Narrazioak (1983) lanekin batera 1980ko hamarkadako literaturaren eraberritzean zeresan handia izandako lantzat jotzen da euskal literaturaren historietan, eta ez soilik ipuingintzaren esparruan.

Tolosaldeko Urkizu auzunean kokatzen dira liburua osatzen duten ipuinak, XX. mendeko bigarren erdialdean. Kokagune berezi bat sortzen du, hala, Mujika Iraolak: espazio errealetatik abiaturik bere literaturarentzako aproposak diren geografiak sortzen ditu. Liburu honen erreferente argia da Rulforen Comala; bada, hartan bezala, fantasiek eta mitoek euren lekua duten espazioa da Azukrea belazeetan laneko ingurua; izan ere, ingurune erreala abiapuntua bada ere, errealismo magikora jotzen du idazleak ipuinotan, Rulfo edo Faulknerren bidetik (Aldekoa, 2004). Bi elementuk ematen diete, besteak beste, batasuna liburuko ipuinei: batetik, tarteka agertzen den eta epizentro espazial modukoa den gereziondoak; eta, bestetik, lehenengo ipuinetik presente dagoen terralak.

Auzunean jazotako gertaerak bitxiak, bortitzak eta azalgaitzak dira ipuin gehienetan, pertsonaiek eta narratzaileek azaldu ezin dituztenak: heriotza bortitz ustekabekoak, gerra, intzestua, suizidioa… Gizarte landatarreko arauak apurtzen dituzte ipuinotako pertsonaiek, eta herritarrak azalpenik gabe utzi. Jon Kortzarrek dioenez, (Kortazar, 2006) mito unibertsal zenbaiten berrirakurketak proposatzen dituzte ipuinetako askok: Abel eta Kainen mitoa, kausarik gabeko gaitz absolutua, emakume beragatik borrokatzen duten bi lagun… Izan ere, fikziotik harago, zentzu mitikoa hartzen dute kontakizun askok. Gereziondoak markatzen du ipuinotako denbora mitikoa, denbora historikoa baino harago doana. Idazleak hautatutako narratzaileek, bestalde, lagundu egiten dute mitoaren esparrua sortzen; haurrak dira maiz narratzaile, edo umetako gertaerak oroitzen dituzten helduak, morroiak beste batzuetan; modu horretan, ikuspegi horrek hainbat gauza eliditzen laguntzen dio idazleari, eta horrela fantasiaren zein mitoaren munduan barneratzen da. Helduarorako bidean daude narratzaileetako asko; bada, haiekin batera deskubritzen ditu irakurleak bizitzaren sekretuak (sexua, heriotza, gorrotoa, amodioa…).

Gaiaz nahiz formaz liburu hartan lekurik bazukeen narrazio bat, Linkon, handik kanpo argitaratu zen, lau urte beranduago, irakurle gaztetxoei zuzendutako sail batean (Erein, 1991). Errealitatea eta ikusi nahiko lukeena nahasten dituen mutiko ameslaria du protagonista, haren begietatik aurkezten da uda batez auzunera etorritako soinujole berria eta harekin etorritako hainbat aldaketa, argindarra eta argazki makina, esaterako.

Hurrengo urteetan, ipuin solteak eman zituen argitara Mujika Iraolak, hainbat sariketatan irabazle suertatutakoak. Ignacio Aldecoa saria jaso zuen egileak 1990ean Tu quoque. Joanen Ebangelio gainean ipuinarekin (Arabako Foru Aldundia, 1991) eta Irun Hiria saria 1992an Itoak ur azalera bezala narrazioarekin (Kutxa Fundazioa, 1993). Azken ipuin horretan II. Mundu Gerra hartzen du hizpide Mujika Iraolak, apurka bizitako gertaera tragikoen berri jakiten duen protagonista baten begietatik. Lehenengo liburuan modu zeharkakoagoan presente zegoen gerra esplizituago agertzen da Mujika Iraolaren beranduagoko lanetan.

Egilearen bigarren liburu garrantzitsua ere ipuin-liburua izan zen; Linkon bezala gaztetxoentzako sail batean argitaratua zen arren, helduen literaturatzat ere har daiteke: Hautsaren kronika (Alberdania, 1994). El Diario Vasco egunkariko Zabalik gehigarrian aurreko urteetan plazaratutako ipuinak daude bildumaren oinarrian. Lehen bilduman ez bezala, elkarrekin zerikusi gutxi duten lekuak, pertsonaiak eta istorioak batu zituen liburu berean egileak; Kritika Saria irabazi zuen lan horrekin Mujika Iraolak. Baina, batasuna kontakizunen marko orokorrak paratzen du: erretiratutako kazetari bat da han-hemenka entzundako istorioak jasotzen dituena. Hala biltzen ditu Mujika Iraolak benetako lekuetan (Galizia, Portugal, Paris, Donostia…) nahiz alegiazkoetan kokatutako elezaharrak, pertsonaia fikziozkoak bezala historikoak (Mata Hari, Lizardi, Picaud…) protagonista dituztenak.

Egilearen hurrengo liburua hiru narrazio laburrez osatutako bilduma txikia izan zen, eta Erein argitaletxeak gisa horretako lanak plazaratzeko prestatutako Milabidai sailean argitaratu zen (1995). Frankismo amaierako arora garamatza Mujika Iraolak hiru ipuin horietan, eta garaiko gertaera dramatikoek pertsonaia arrunten bizitzetan nola eragiten duten ikusarazten digu. Haurraren nahiz agurearen ikuspegia hautatu zuen ipuinetarako berriro ere egileak, hots, gizartetik kanpoko ahotsa; Javi Rojok dioenez, horrek ikuspegi distortsionatu batetik ikusarazten ditu gauzak (Rojo, 1996).

1997an Donostiako Udalaren enkarguz Urgulleko arima herratua argitaratu ostean, bere lehenengo nobela plazaratu zuen Mujika Iraolak 1999an: Gerezi denbora (Alberdania). Bete-betean Gerra Zibilaren garaira garamatzan kontakizuna da, gertakari historikoetan oinarritutakoa. Bi protagonista antagoniko ditu: gaztetan fraide izandako CNTko militante anarkista eta haren lagun izandako apaiz jeltzalea; bigarrenak anarkistari eskatuko dio lagun diezaiola anarkistek atxilo duten Valladolideko apezpikua askatzen. Kontakizun bizia, laburra eta azkarra ondu zuen Mujika Iraolak, agian horregatik dauka egileak ipuin luzetzat nobelatzat bainoago. Garaiko utopiei eta ametsei gorazarre egitea eta pertsonaien barne-gatazka eta zalantzak aztertzea ditu xede eleberriak.

Garai bertsuan kokaturik dago gaur arte Mujika Iraolak plazaraturiko azken narrazio: Sagarrak Euzkadin. Edizio elebidunean plazaratu zen, euskarazkoa laguntzen duelarik Gerardo Markuletak egindako gaztelaniako itzulpenak (Alberdania-Eusko Jaurlaritza). Gerra Zibila hasi eta 70 urtera, lekukotasunetan eta garaiko argazki-artxiboetan oinarritu zen egilea kontakizuna taxutzeko. Garai latzetako adiskidetasun istorioa du kontagai liburuak: kazetari ingeles baten eta gudari baten artekoa, alegia. Faxistak Bilbon sartzekoak direla-eta agintariek Bilbo utzi ostean, gudariak kazetari ingelesari zin eginaraziko dio gerra amaitutakoan itzuliko dela Euskal Herrira, gertatutakoaren berri munduari zabaltzera eta egia ezartzera. Kazetari ingelesa hamar urte beranduago itzultzean hasten da Sagarrak Euzkadin liburuko istorioa.

Gerezi denbora gaztelaniaz ere plazaratu zen (Tiempo de cerezas, Alberdania, 2006) eta baita egilearen lehenengo ipuin-bilduma ere, euskaraz argitaratu eta hainbat urtera (Azúcar en los prados, Atenea, 2006). Halaber, solte argitaratutako Itoak ur azalera bezala ipuina Mari Jose Olaziregik atondutako Mende berrirako ipuinak (Erein, 2005) antologian jaso zen, eta ingelesez, gaztelaniaz, italieraz zein errusieraz argitaratu zen, antologiako gainerako ipuinekin batera.

Inoiz poema-libururik argitaratu ez badu ere, Inazio Mujika Iraolak idatzi izan du poemarik, aldizkari literarioetan ezagutzera eman izan direnak (Literatur Gazeta, Plazara). Ipuinetik hurbil daude, edonola ere, Mujika Iraolaren testu poetikoak, eta, orobat, Jabier Muguruzak musikatu izan dituen donostiarraren testuak.

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki (2004): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia.

KORTAZAR, Jon (2006) (argitaragabea): “Un mundo trágico”

ROJO, Javier (1995): “Oroimen kamutsa”. El Correo, 1996-05-02

Literaturaren zubitegia: “Mujika Iraola, Inazio” http://zubitegia.armiarma.com/?i=106 [Kontsulta: 2011-07-07]