Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Egungo euskal kulturaz zer edo zer dakien edonork ezagutuko du kantari eta idazle hau, izan ere, Xabier Letek egindako ibilbidea oparoa izan da, bai kantagintzan, bai euskal literaturari egindako ekarpenetan ere.

Euskal kantagintza berriari dagokionez, Mikel Laboa, Joxean Artze, Benito Lertxundi, J. A. Irigarai eta Lourdes Iriondorekin batera Ez Dok Amairu taldea sortu zuen 1965ean. Taldearen izena Jorge Oteiza eskultoreak hautatu zuen, “Oteizaren asmoa euskal eskola bat sortzea [bait]zen, kanta, estetika mundua, forma, kultura eta literaturaren lotura bat sortzea” (Aristi, 2002, 40). Frankismoaren pean zegoen Euskal Herriak behar zuen ahotsa talde horrekin erdietsi zuen, haien kanta konprometituen bidez askatu ahal izan baitzuten askok barruan gorderik zuten ezinegona. Lourdes Otaegik dioenez, nabaria zen Leterengan “Hego Ameriketako errebindikapen-kantu sozialetarako zaletasun” hura, eta oiartzuarrak, taldeari bere ahots marrantatu eta berezia eskaintzeaz gain, Egunetik egunera egunen gurpillean (1968) liburuan argitaratutako poema batzuei (“Izarren hautsa” adibidez) musika jarri zien (Otaegi, 2008). Beraz, taldeak kanta tradizionalak eta taldekideek sorturikoak abesten zituen.

Xabier Lete musika-munduan aritzearen errudun nagusia bere emazte Lourdes Iriondo izan zen. Hark bultzatu zuen Lete abestera. Gainera, Ez Dok Amairuren amaieraren ondoren, biek elkarrekin egindako diskoak eta emanaldiak entzutetsuak izan ziren (Ibargutxi). Antton Valverderekin eta Julen Lekuonarekin ere eman izan ditu kantaldiak, Txirritaren bertsoak (Aristi, 2002, 136-7) eta Lizardiren poesiak abestuz. Jakina da Xabier Letek Lizardi miresten zuela, eta horren erakusgarri dira Xabier Lizardi: olerkari eta prosista (1974) eta Olerkiak. Xabier Lizardi (1983) obrak, Angel Zelaietarekin eta Anjel Lertxundirekin batera idatzitakoa lehena, eta J. M. Lekuonarekin eta A. Lertxundiren laguntzarekin egindakoa bigarrena. Halaber, bertsolaritza oso atsegin zuenez, Uztapide, Txirrita, Lazkao Txiki eta abarren bertsoei musika jarri zien. Areago, Leteren poema batzuetan ahozko literaturaren eragina nabari da.

Amaia Iturbideren iritziz, Leteren kantagintzak hiru erro ditu: bertsolaritza, surrealismoa (umorea eta harritzea helburu dituena) eta ironia-sarkasmoa (2000, 99-100). Jon Kortazarren ustez ere “bertsolaritzatik hartu ditu bere baliabiderik efektiboenak poesia idazterakoan” (1994, 25).

Xabier Lete oso estimatua izan da, ez soilik bere entzuleen aldetik, baizik eta bere adiskide zein kantarien aldetik ere, eta horren adibide da Mikel Laboa, Imanol Larzabal eta Benito Lertxundi bezalako abeslari ezagunek Leteren olerkiak kantatu izana.

Dagokigun kantariaren bidean, ordea, dena ez da xamurra izan. 1986 inguruan medikuek digestio-aparatuan gaixotasun larri bat atzeman zioten, eta horrek baldintzatu zuen Leteren aurrerantzeko bizitza, bai maila publikoan (politikan aktiboki parte hartzeari utzi behar izan zion, esaterako), bai, nola ez, maila pribatuan. Gaixotasunak sorturiko kezkak literaturan islatu zituen Letek, baina gertaerarik mingarriena eta une batetik aurrera idazkietan gehien nabarmendu dena emazte Lourdes Iriondoren heriotza izan da.

Arestiren ildotik, poesiak irakurleen kontzientziak astintzeko balio behar zuelako ustea zuen Letek. Horregatik, egilearen lehen liburua, Egunetik-egunera orduen gurpillean (1968), poesia sozialetik hurbil da. Urte batzuk beranduago heldu zen Bigarren poema liburua (1974). Obra horretan gizartearen gaineko kezka presente badago ere, ezin da esan aurkezten dena poesia soziala denik. Areago, poemak pertsonalagoak dira, landuagoak eta zuzenagoak. Lourdes Otaegiren ondoko aipuak argitzen du lehenengo liburuarekiko ezberdintasuna:

“Xabier Letek aski jarrera neurtua eta orekatua erakusten du, 1968ko lehen liburuaren aldean, solemnitate eta autoritate apur batez mintzo dena. Leteren hainbat kantu eta bertsotan hedatzen den ironiaren arrastorik ez da Izarren hautsa, Sinesten dut, Nafarroa Arragoa, benazko giroa dute. Jarrera neurtuz, aski duin eta dotore mintzatzen dira, axola duenaz: bizitzaren zentzuaz, historiaren zentzuaz, gizakiak naturarekin duen loturaz, edertasunaz, heriotzaz… 1974ko Bigarren poema liburuako poemek giroa eta tonua dute bateratzaile” (2008).

Jon Kortazarren iritziz ere aldea dago lehenengo eta bigarren poema liburuen artean. Azken horretan irudi poetikoak aberatsagoak direla dio, baita baliabide poetiko gehiago erabiltzen dituela ere (1994, 25).

1981ean Irun Hiria literatur saria eskuratu zuen Letek Urrats desbideratuak lanarekin. Liburuan aurki daitezkeen poema askok kutsu ezkorra dute. Amaia Iturbidek honela deskribatzen ditu liburuko poemak:

“Urrats desbideratuok etsipenez jositako poema, argazki zein pintura bana izango lirateke, poetaren denbora zirkularrean geldituak, maskorraren lakarrean, zeharo malko gogor eta ederraren sotil, Lizardiren zantzuen ildotik, izadiarekiko harreman hunkigarri bezain patetikoan” (2000, 88)

Osasunak onera egin berritan, Zentzu antzaldatuen poemategia (1992) plazaratu zuen egileak, beranduago Biziaren ikurrak izena hartuko zuena. Liburuko poemak salmo gisa uler litezke (Iturbide, 2000, 94-95), lehenago agnostiko agertzen zen poeta orain nolabaiteko transzendentzia baten bila ari baita. Xabier Mendigurenek ongi dioen bezala, “Iraganetik ikusi eta geroko liluretan sinetsi gabe, unea bizi eta momentua gozatu nahian sumatu dugu idazlea, inguratzen duenaz ahiturik, nekatu eta oinazetua, aberriaz ia etsirik, instantearen betierekotasun nahian, betiko jainkoa ez den zerbaiten bila” (1992).

Ondoren Abestitzak eta poema kantatuak (2006) bilduma eskaini zigun Letek, eta “Musika batzuk bizitzaren hitzei” izeneko hitzaurrean musikarekin izandako erlazioaz dihardu. Horren ostean kantu eta poemak daude, hiru ataletan banaturik: “Idazleak berak abestutakoak”, “Beste abeslariek musikatu eta kantatutakoak” eta, azkenik, “Euskarara itzulitako abesti eta poema kantatuak”. Bildumaren amaieran, gainera, hitzaurrean egindako aitormenak borobiltzeko, Leteri egindako bi elkarrizketa aurki daitezke.

2008an Egunsentiaren esku izoztuak argitaratu zen, eta egileak Euskadi Saria irabazi zuen lan horrekin. Izenburuan iradokitzen den bezala, heriotzaz eta bizitzaz dihardu bertan; eta, nola ez, galeraz, hiru urte lehenago zendutako emaztearen galeraz batik bat. Xabier Letek berak Berriari eskainitako elkarrizketan zioenez:

“(…) liburu honek ez zukeen biribiltasunik izango, eta ez dakit argitaratu ere egingo zen ere, azkeneko atala gabe. Duela 13 bat urte hasi nintzen liburu honetako poemak idazten. Baina iruditzen zitzaidan ardatza falta zitzaiola, zentzu osoa emango zion zerbait, eta hori Lourdesen heriotzarekin etorri zen. Lourdes hil zenean, hasi nintzen gogoetatzen poesian adieraz ote nezakeen galera hori, eta neure buruari baietz erantzun nionean hor aurkitu nion liburuari zentzua”

(2009)

Testuetan arnasten den giroari berehala antzematen zaio liburuko atalen izenburuen bidez: “Atarikoak”, “Udazkenekoak”, “Vulnerant omnes”, “Joan zirenei”, “Obabako lurraldeari begira” eta “Neguan izan zen”. Iluntasuna, barkamen beharra, bizitzaren iragaitea, gizakiaren mina etab. irudikatzen dira poemetan.

Poeta eta kantari bezala ezagutzen dugun arren, Xabier Letek 1977an Antzerkia deusetik izatera antzezlana idatzi zuen. Saiakeran ere ausartu zen, eta Poesiaz gogoeta bat (2008) idatzi zuen, horri buruz honako hausnarketa hau eginez: “Poesia otoitz bat da, batzuetan transzendentea, Jainkoari bideratua; eta beste batzuetan geure izateari eta geure iraganari egiten diogun otoitz minberatua, mingarria sarri” (Berria, 2009).

Horretaz gain, politika munduan ere egin zuen sartu-irtena 80ko hamarkadan. Lehendabizi Gipuzkoako Foru Aldundiko Kultura sailean zuzendari egon zen, eta, ondoren, Kultura sailburu izan zen EAJ alderdiarekin. Gaixotasunak, ordea, egiteko horretan jardutea galarazi zion.

2010eko urtarrilean ohorezko euskaltzain izendatu zuen Euskaltzaindiak “euskarari egindako mesede bikainagatik” (Euskaltzaindia, 2010). Urtearen amaieran (abenduaren 4an), baina, gaixotasunari aurre egiteko indarge geratu zen eta betiko utzi gintuen. Bere kantak eta poemak, ordea, euskal kulturaren ondare bilakatu dira.

BIBLIOGRAFIA

EUSKALTZAINDIA (2010): “Euskaltzaindiak ohorezko euskaltzain berriak izendatu ditu”. Online:http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_content&Itemid=18&catid=121&id=647&lang=eu&view=article [kontsulta: 2011-05-02].

IBARGUTXI, Felix (2002-2009): “Xabier Lete Bergaretxe” (Xabier Leteren biografia) in Auñamendi Eusko Entziklopedia. Online: http://www.euskomedia.org/ aunamendi/ee78806 [kontsulta: 2011-05-06].

ITURBIDE, Amaia (2000): B. Gandiaga, J. A. Artze eta X. Leteren poemagintza. Poesia tradizionalaren bidetik. Erein. Donostia.

KORTAZAR, Jon (1994): Laberintoaren oroimena. Erein. Donostia.

MENDIGUREN, Xabier (1992): “Zentzu antzaldatuen poemategia. “Carpe Diem”” (Zentzu antzaldatuen poemategia liburuaren kritika) in Argia. Online: http://kritikak.armiarma.com/?p=3358 [kontsulta: 2011-05-31]

OTAEGI, Lourdes (2008): “Bigarren poema liburua (1974)” in Euskal Literaturaren Hiztegia. EHU-Euskara Institutua.

ZABALA, Juan Luis (2009): “Sinestuna otoiz egiten duena da, eta Jainkoarena liskarrean dabilena” in Berria, 2009-01-30. Online: http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua468.pdf [kontsulta: 2011-05-06].