Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

70eko hamarkadatik aurrera etengabe jardun du lanean oriotar-zarauztarrak, euskal literaturan egun dagoen idazle poliedrikoenetariko eta emankorrenetariko bat da. Haur- eta gazte-literaturan, saiakeran, zineman eta telebistan, kazetaritzan (Egin egunkariaren sorreran, Egunkarian, Berrian, Diario Vascon, El Paísen, El Mundon etab.), kritikan, itzulpengintzan eta narrazio laburretan zein luzeetan aritutakoa da Anjel Lertxundi. Horrez gain, Mari Jose Olaziregik dioen bezala, mota askotariko eleberriak sortu ditu, hala nola, alegorikoa (Ajea du Urturik), neorrealista (Goiko Kale), errealismo magikoarekin loturikoa (Hamaseigarrenean, aidanez), bidaia literario narratiboak (Argizariaren egunak) etab. (2002, 154).

Anjel Lertxundik Donostiako Apaiztegian ikasi zuen, ondoren, hiri hartan bertan irakasle ikasketak burutu zituen. Erroman eta Valentzian Filosofia eta Letrak. Lizentziatura egin ostean, Zarauzko Salbatore Mitxelena Ikastolan aritu zen lanean lau urtez, eta 1979-1989 bitartean Euskal Literaturako eta Literatura Unibertsaleko irakasle izan zen Donostiako Elizbarrutiko Irakasle-eskolan (Eusko Jaurlaritza, 2004). Euskal Idazleen Elkartearen sortzaileetako bat izan zen, baita elkarteko lehendakari ere, 1982tik 1985era. Beraz, denbora luzean zehar, literatura eta irakaskuntza izan ditu bere bizitzako zutabe, eta, biak uztartuz, haur-literatura egiteko bidea ere profitatu du.

Haur- eta gazte- literatura

Hasieran, euskal irakaskuntzarekin kezkaturik-edo, Irakur izenburuko lau liburuki prestatu zituen, 1975 eta 1976 bitartean, beste egile batzuekin batera. Ondoren, propioki haur- eta gazte-literaturari dagokionez, honako lan hauek argitaratu ditu besteak beste: Gaur asteartea da (1979), Negua (1980), Uda (1981), Udaberria (1981), Udazkena (1981), Iñaki Aldai ezizenez plazaratutako Portzelanazko irudiak (1981), Tristeak kontsolatzeko makina (1981), Lehorreko koadernoa (1998), Aizak eta aizan elkarrekin dantzan.

Tristeak kontsolatzeko makina (1981) liburuak euskal haur- eta gazte-literaturara modernitatea ekarri zuela esan izan da. Bertako ipuinetan mundu fantastiko bat aurkezten da, joko ezberdinez zein mirarizko makinez baliatuz, baita hizkuntzarekin jolastuz ere. Gainera, izenekin egiten diren joko semantikoek (non pertsonaien izenak eta ezaugarriak askotan bat datozen), erabilitako errimek eta abarrek errealitatetik urruntzen dute irakurlea. Anjel Lertxundik IBBYren Ohorezko Aipamena lortu zuen liburu horrekin.

1986 eta 1990 bitartean Erein argitaletxeak sortu zuen Madame Kontxesi-Uribe, Brigada & Detektibe sailerako sei liburuki idatzi zituen. Haur eta gazteei zuzendutako polizia-literatura generokoa da bilduma, eta irakasle baten detektibe-zaletasuna du ardatz (Etxaniz, 2004, 97). Beranduago, Lehorreko koadernoa (1998) plazaratu zuen, R. L. Stevensonen Altxor uhartea (1883) gogorarazten duen liburu misteriotsua.

Ahozko literatura ere ongi ezagutzen du Lertxundik, eta, Peru eta Marixe, mila eta bat komerixe (1993) ipuin liburuaren bidez, esaterako, Bizkaia aldean oso zabaldurik dauden ipuinen jakituria haurren eskura jartzen du. Horrez gain, Tresak eta kordelak (1993) lanean, elezaharrak, egiazko kontakizunak eta fikziozko narrazioak nahasten ditu, Zarautz herria oinarri harturik.

Helduen literatura: hizkuntzaren ardura eta gizartearen kritika ardatz

Anjel Lertxundik arreta berezia ematen dio hizkuntzari liburuetan, izan ere, hainbat kritikok esan duten bezala, edozein obratan ikus daiteke euskara zaintzeko joeraren ondorioa: prosa landua, aberatsa, joria eta egokia. Hizkuntzaren inguruko interes horri zuzenean heltzen dio Lertxundik Letrak kalekantoitik (1996) saiakeran, non “hitzen ibilerak, esapideen abenturak, esaeren sekretuak” kontatzen dituen.

Fikzioaren bidez, gizartearen hainbat alderdiren kritika (baita auto-kritika ere) egitea atsegin du Lertxundik, eta joera hori bere lehen liburuetatik nabaritzen da. Euskal Herriko “Agrupación de Escritores” taldeak emandako Pluma de Oro Saria jaso zuen Ajea du Urturik (1971) narrazio alegorikoan, adibidez, bi kritika mota ageri dira: alde batetik, soziala, urpean geratu ondoren eraberritzen diharduen Urturi herriko kontrasteak erakutsiz, eta, bestetik, literarioa, Iñaki Aldekoaren ustez “Urturi=Urduri hori Euskal Herriaren izendapen literarioa” baita (1998, 34). Liburu horren ostean Goiko kale (1973) eta Aise eman zenidan eskua (1979) idatzi zituen, baina Anjel Lertxundiren arrakasta Hamaseigarrenean, aidanez (1983) obrarekin heldu zen, Jon Mirande Saria eta Kritika Saria irabazi eta, lorpen hori borobilduz, 1985ean zinemara eramandako eleberriarekin hain zuzen. Nobelan Martzelinaren senarrak apustu bat onartzen du, eta, tabernan lurrean etzanda dagoela, sabel gainera egiten du jauzi lagun batek hamasei aldiz. Azken saltoan hil egiten da pertsonaia. Une horretatik aurrera, Martzelinak jasaten duen bakardadea da kontakizunaren muina. Senarrak ordura arte Martzelinarekin izandako jokabideak eta herritarrek gizon haren heriotzaren ingurukoak isilean gordetzeak bide ematen dute, emakumeak heriotzaren inguruko diskurtsoa eraiki dezan, batetik, gizartearen alde ilunak azaleratuz, eta, bestetik, bakardadearen pisu jasanezina deskribatuz. Emakumearekiko ardura hori Anjel Lertxundik beste eleberriren batean ere agertzen du, hala nola, Zoaz infernura, laztana (2008) lanean.

Otto Pette: hilean bizian bezala (1994) eleberriarekin euskal literaturak pizgarri bat izan zuen, Narratiba Sari Nazionaleko finalista izatera heldu baitzen. Liburu horretako istorioa Erdi Aroan kokatzen da, eta hizkera zein gertakariak garaira maisuki egokituta daude. Horretarako, noski, une hartan ohiko ziren izurriteen inguruko dokumentazio lana etab. egin izana nabari zaio idazleari. Erdi Aroan elkar topatzen duten bi pertsonaien ikuspuntuen bidez, heriotzari, aginteari, indarkeriari eta abarri buruz mintzatzen da.

Alberdaniak 1995ean sortutako Ifrentzuak sailerako Anjel Lertxundik idatzi zituen liburuetan ere hitz egiten da heriotzaren inguruan, baita hilezkortasunaz eta deabruaz ere. Argitaletxearen helburua “Europako ahozko eta idatzizko tradizioan sakondu” eta gai horien inguruko “irakurketa moderno eta eguneratua” (Olaziregi, 2002, 159) egitea zen. Ifrentzuak terminoak ‘agerian ez dagoena’ adierazten duen heinean ikus daiteke zein asmo zegoen tartean. Bilduma horretarako idazle oriotarraren lehenengo liburua Piztiaren izena (1995) da, eta herri literaturako ipuinen bidez aipatutako gaiak jorratzen dira bertan: betierekotasuna, mendekua, etab. Pertsonaiek patuari aurre egin behar diote, batzuetan irabaziz, eta, besteetan, galduz. Bigarren liburua, Azkenaz beste (1996), eleberria da. Kontakizun horretan, judu herratuaren mitoa gogoraziz, kalesa batean mundua zeharkatzera kondenatuta dauden aita-alaben bidaia kontatzen da, hiru mendetako bidaia. Hirugarren liburua Letrak kalekantoitik (1996) da, aurrekoen aldean oso ezberdina. Olariagaren irudiez horniturik dagoen obra horretan Lertxundik esapideen jatorriak, narrazio motzak, hitzen etimologiak etab. biltzen ditu. Saileko azken eleberriarekin —Argizariaren egunak (1998)– Euskadi Saria jaso zuen egileak, bilduma modu paregabean amaituz.

2002an Zorion perfektua argitaratu zuen Lertxundik, eta liburuak 2003ko Beterriko Liburua saria jaso zuen. Hamasei urteko neska batek ETAk egindako atentatu bat ikusten du, horrek harengan eta bere familiarengan sortzen dituen arazoak ditu oinarri eleberriak. Protagonistak pianoa jotzen du, eta “Zorion perfektua” pieza menderakaitza zaio. Euskal gatazkaz aritzeko lekukoa jartzen du Anjel Lertxundik, modu horretan istorioa kontatzeko behar duen distantzia lortuz.

Euskal gatazkatik judu Hitlerzale baten istorioa kontatzera igarotzen da idazlea Ihes betea (2006) liburuan. Werner Lindemman Hitlerren aldekoa da, bat-batean judua dela konturatzen den arte. Horrek pertsonaiaren barneko kontzientzia astintzen du, eta Alemaniatik Italiako Triestera ihes egin ondoren, beste leku batzuetara ere jotzen du. Bidaia, ordea, barnekoa ere bada, eta, horregatik, gertatutako sentipenak askatzeko beharrez-edo, pertsonaiak bere memoriak idazten ditu.

Bi urteren buruan, indarkeriarekin lotutako beste eleberri bat idatzi zuen Lertxundik: Zoaz infernura, laztana (2008). Lan horrekin Beterriko Liburua saria eskuratu zuen bigarren aldiz. Liburuan narratzaile ezberdinen bidez eraikitzen da Rosaren eta haren senarraren arteko erlazio matxistaren istorioa, eta jakin-minak amaiera arte dirau. Protagonista emakumea izateak idazlea haren lekuan jartzea dakar, eta, kasu honetan, biktimari hitza ematea Lertxundik kolektibo horri dion enpatia adierazteko modua izan daiteke.

Esan bezala, Anjel Lertxundik gizarteari eta hizkuntzari buruzko gogoetak egiteaz gain, literaturaren inguruko kezkak eta hausnarketak adieraztea ere atsegin du. Carla (1989) liburuan kontatzen den istorioaren bidez uler dezakegu idazle baten bizimodua bakartasunera bultzatua dela nahitaez. Protagonista Gortari marrazkilaria da, eta mundutik at bizi da. Pertsonaia horrek sentitzen duen bakardadeak bere burua marrazkietan babestera darama, eraikitzen duen mundua errealtzat hartuz eta berak sortutako Carla pertsonaiarekin maiteminduz. Jon Kortazarren aburuz “tragedia baten edo errealitatearen gaineko ikuspegi metafisikoaren transkripzioa” egiten da eleberrian (2003, 157).

Halaber, euskal literaturaren ahozko zein idatzizko protagonistak (Bereterretxe, Axular, Mirande…) eta mendebaldeko idazle klasikoak (Apuleio, Pavese…) baliatuz, Konpainia noblean (2004) idatzi zuen Lertxundik. Geriatrikoan den agure batek gidatutako narraziootan, memoriaren eta ahazteko premiaren arteko orekaren bidez, tradizioaren beharra azpimarratzen da, hori gabe modernitaterik ezin dela izan gogoratuz.

Zoaz infernura, laztana (2008) liburuan, Rosa protagonistaren bizitzako pasarte batzuen berri ematen digu haren psikologoak, kontatzen duena errealitateari ahalik eta atxikien azaltzeko kezka adieraziz. Ardura hori, baina, idazleak berak kontatzen duen oro egiantzekoa izateko duena izan liteke.

Era berean, literaturan berrikuntzak egiten saiatu da Lertxundi. Horren adibide nabarmenak dira liburu batetik bestera egiten dituen estilo aldaketak. Hunik arrats artean (1970) ipuin bildumari buruz Xabier Letek egindako adierazpenean ikus daiteke Lertxundiren lehen liburuek irakurleen zein kritikoen igurikimen zerumuga aldatu zutela: “Lertxundiren lehen liburu hura gauza fresko, berri eta bitxia izan zen; irudimen eta errealitatearen arteko harreman berriak narratibarako proposatzen zizkigun liburu arraro eta guztiz irakurgarri bat” (1973, 7). Argi dago, beraz, liburua, ordura arte irakurritakotik urruntzen zen heinean, euskal irakurleei “arraroa” suertatu zitzaiela.

Bestalde, estiloa ez ezik, kontakizuna ere asko zaintzen du Lertxundik, eta Kritika Saria irabazitako Kapitain Frakasa (1991) eleberrian, modernitatearen galdera nagusia –“zer da gizakia?” edo “nor naiz?”– planteatzen du idazleak. Modu horretan, pertsonaiak bere nortasuna eraikitzeko desioa ageri du, besteengandik ezberdinduz (Aldekoa, 1994, 65).

Hego Ameriketako eta Europako eragina

Anjel Lertxundiren idazkeran nabarmena da italiar autoreen eragina, eta egileak berarentzat erreferente izandako idazleen aipuren bat ere baliatzen du noizbehinka; Hamaseigarrenean, aidanez (1983) obran, kasurako, eleberriaren hiru atalen hasieran Cesare Pavese italiarraren hitzak paratestu gisa darabiltza Lertxundik. Hego Ameriketako literaturaren itzalari ere antzeman dakioke dagokigun egilearen liburuetan: Ajea du Urturik (1971) lanean, esaterako, Iñaki Aldekoak dio “izadiaren elementuen erabilera hiperboliko hori idazle hego amerikarren oso gustukoa d[el]a. Honako `etengabeko eudi horren erremerioa´ eta `Noeratu´ beharrak, García Márquezen Cien años de soledad (1967) nobela arrakastatsua gogoratzen digu” (1998, 34). Xabier Leteren arabera, Goiko kale (1973) liburua irakurtzean, “hegoamerikar Julio Cortazar eskritorearen narratzeko zenbait era gogora datorkigu” (1973, 7).

Hamaseigarrenean, aidanez (1983) obran ere bada García Márquezen oihartzunik, Olaziregiren ustez “denbora-anakronia etengabe[e]k, ikuspuntuen txandakatzea[k], bildumari edo kazetari baten presentzia[k] edo sufritzen duen emakumezko protagonista bat egotea[k]” Kolonbiako idazlearen Crónica de una muerte anunciada (1981) liburua ekartzen baitute gogora (2002, 156). Jon Kortazarrek García Márquezen aipatu obraz gain, Juan Rulforen eragina ere ikusten du Lertxundiren lanean –“García Márquez-en maisutasuna autoreak berak onartzen duen arren, aipagarritzat daukat J. Rulfo, A. Lertxundiz mintzatzerakoan: mexikoarraren hizkera aldetiko estutasuna nabaria da inoiz zarauztar-oriotarrarengan, idaztankeran” (1983, 199)– baita Cesare Paveserena ere: “kontaketarako hautaturiko tonua Cesare Pavese irakurtzetik eta naturalismotik hurbil dabilen neorrealismorantz jotzetik dario” (2003, 156).

Saiakera

Ez da harritzekoa etengabeko hausnarketan ari den idazleak saiakera egitea. Gaurko literatura (1968), X. Lete eta A. Zelaietarekin batera idatzitako Xabier Lizardi, olerkari eta prosista (1974) eta Haur literaturaz (1982) izan dira genero horretan Anjel Lertxundik idatzitako lehenengo lanak. Urte batzuen ostean, gainera, “euskara, identitatea eta etorkizuna” gaien inguruan 112 artikulu labur biltzen dituen Gogoa zubi (1999) argitaratu zuen.

Literaturak sortu dizkion galderetatik abiatuta, Mentura dugun artean (2001) lana idatzi zuen oriotarrak. Bertan idazlearen ikuspegitik ez ezik, irakurlearenetik ere aritzen da Lertxundi, eta ematen diren erreferentzien artean euskal literaturako idazleez gain, Europako mendebalekoak ere topa daitezke.

2009an argitaratu zen idazle ezagun honen azken lana: Eskarmentuaren paperak. Saiakera horretan bizitzan zehar gertatutakoek beregan utzitako arrastoez ari da, haurtzarotik hasita heriotzaren inguruko hausnarketak egiteraino. Tartean, nola ez, hizkuntzaz, tradizioaz, literaturaz eta bestez ere mintzatzen da.

Zinema eta telebista

Idazle lanetan ez ezik, Anjel Lertxundi zinema-zuzendaritzan eta gidoigintzan ere aritu da. Kareletik (1987) izan zen Lertxundiren lehenengo filma, eta, Olaziregik esaten duenez, pelikula “errodatzen ari zelarik autoreak kontrabandotik bizi izandako jendea ezagutu izanak Tobacco days (Erein, 1987) hurrengo eleberria idaztera eraman zuen” (2002, 156). Eleberri beltza da Tobacco days (1987), itsasoaren bidez tabakoaren kontrabandoa egiten duten pertsonaien istorioa. Narratzeko era zinemaren teknikarekin oso lotua dago, eta kontakizunak erritmo bizia du.

Kareletik pelikula zuzendu ostean, Hamaisegarrenean, aidanez (1983) eleberria eraman zuen pantaila handira, zuzendari eta gidoilari lanak eginez, eta, azkenik, Jabi Elortegi zuzendari bizkaitarrak Zorion perfektua (2002) nobela film bihurtu eta Donostiako Zinemaldiko Zabaltegi sailean aurkeztu zuen 2009an. Idazle oriotarrak gertutik jarraitu zuen Elortegiren lana, izan ere, beste batzuekin batera, gidoilari gisa jardun zuen. Gainera, Lertxundiren liburu asko bezala (La máquina de la felicidad, Alborada, 1988; Cuaderno de tierra firme, Alfaguara, 2001, Las últimas sombras, Seix Barral, 1996…), filma gaztelaniara eta ingelesera itzuli zen.

Telebista bera ez zaio arrotz Lertxundiri, Goenkale telesailaren lehenengo kapituluetako gidoiak berak berrikusi baitzituen.

Azkenik, aipatutako sari literarioez gain, azpimarratzekoa da ibilbide profesionalagatik Galiziako PEN Club-ek Rosalía de Castro saria eman ziola Lertxundiri, eta 1995ean kazetaritza arloan egindako lanagatik Rikardo Arregi Saria eskuratu zuela egileak. Gaur egun, euskal literaturak duen idazle ospetsu honek Berria egunkarian kolaboratzen du, “Hitz beste” izeneko zutabean.

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki (1998): Mendebaldea eta narraziogintza. Erein. Donostia.

_______________ (1994): “Kapitain Frakasa” in Hegats. 8. 1994. 63-67.

EUSKO JAURLARITZA (2004): “Anjel Lertxundi Esnal”. Anjel Lertxundiren biografia. Online: http://www.kultura.ejgv.euskadi. net/r46-714/eu/contenidos/informacion/conferencia_politica_ culturale/eu_10312/eu_cv_lertxundi.html [kontsulta: 2011-02-21].

ETXANIZ, Xabier (2004): “Un recorrido por la literatura infantil y juvenil vasca” . Behinola extra. 1. 77-100.

KORTAZAR, Jon (1983): “”Hamaseigarrenean aidanez”: iragarritako sari baten kronika” in Jakin. 28. 197-201.

_______________ (2003): Euskal literatura XX. mendean. Prames. Zaragoza.

LETE, Xabier (1973): “Goiko kale edo beste denbora galduaren bila” in Zeruko Argia. 560. 1973-XI-25. 7.

OLAZIREGI, Mari Jose (2002): Euskal eleberriaren historia. Zornotzako Udala- Labayru. Bilbo.

??

??

??

??

4