Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Piarres Larzabal, “Kostatarra”, “Aldaiko”, “Goratik” eta “Haritzgain” ezizenekin ere ezaguna, Azkainen (Lapurdi) jaio zen 1915eko maiatzaren 7an. Erlijio-ikasketak egin zituen Hazparnen (Lapurdi) eta Uztaritzen (Lapurdi), eta azken herri horretan Piarres Laffite ezagutzeko aukera izan zuen. Hain zuzen, Lafittek animatu omen zuen euskaraz trebatzera eta idaztera. Hazparneko bikario izan zen Larzabal hamabi urtez. Bigarren Mundu Gerra hasi zenean, berriz, soldadu aritu behar izan zuen, eta Alemanian, Polonian eta Txekoslovakian barrena ibili zen Baionako 49. erregimentuarekin batera. Soldaduskan ikasitako erizaintza-kontuak baliatuta, hainbat zauritu sendatzeko aginduak jaso zituen gerora. Alemanian bertan atxilotu zuten, baina Suitzako Gurutze Gorriko ikuskatzaile batzuen laguntzaz atxilo zegoen lekutik eta Alemaniatik irtetea lortu zuen. Hazparnera itzuli zen 1942an, eta 1951ra arte bertako apez-lagun izan zen. Bigarren Mundu Gerra amaitu artean, nazien aurkako erresistentziari laguntza eman omen zion. 1951n Hazparne utzi eta Lapurdiko kostaldera, Sokoara, jo zuen, bertan auzo-lanean eraikitako elizara. Larzabalek berak bere eskuekin eta beste zenbaiten laguntzarekin egin behar izan zituzten eraikuntza-lanak, diozesiak ez baitzuen Sokoan elizarik egiteko baimenik eman.

Jada XX. mendearen bigarren erdialdea igarota, Hego Euskal Herrian Francok ezarritako errepresiotik Ipar Euskal Herria ihes egiten zuen jendea asko zela ikusita, iheslariei laguntza ematen hasi zen, eta gauza bera egin zuen, 60ko hamarkadaz geroztik, ihesean zebiltzan ETAko kideekin. Besteak beste, Telesforo Monzon buru izango zuen Anai Artea elkarteko sortzaileetako bat izan zen Larzabal. Halaber, Larzabalen etxean egindako bilkura batean sortu zen Enbata, Ipar Euskal Herriko mugimendu abertzalea. Beste alde batetik, zenbait urte geroago Burgosko epaiketari erantzuteko ETAk Alemaniako Beihl kontsula bahitu zuenean, Larzabal izan zen hura askatzeko negoziazioetako bitartekaria. 1963an euskaltzain oso izendatu zuten Larzabal, Jean Elizalde “Zerbitzari” hila zela eta, haren lekua hartzeko.

Piarres Larzabal gazterik hasi zen Ipar Euskal Herriko aldizkarietan artikulu luze-laburrak argitaratzen: sarri irakur daitezke bere testuak Herria, Eskualduna, Gure Herria, Enbata, Otoizlari edo Aitzina bezalako argitalpenetan. Heletarraren izena, alabaina, antzerkiari dago loturik; izan ere, ehun antzerki-lan baino gehiago idatzi zituen: batzuk liburu gisa agertu ziren (egileak berak argitaratuta maiz), beste batzuk kultur aldizkarietan eta badira argitaratu gabeak ere. Lan horietako batzuk Espainiako Gerra Zibila (1936-1939) eta Bigarren Mundu Gerra (1939-1945) baino arinago agertu baziren ere (Irri eta negar eta Eskualduna miriku lanak esate baterako, 1934an argitaratu ziren), Larzabalen antzerki-lan gehienek eta garrantzitsuenek 50eko hamarkadaz geroztik ikusi zuten argia. Hego Euskal Herrian Antonio Maria Labayen gipuzkoarrak antzerkigile gisa hartutako lekuaren parekoa izan zuen heletarrak; hain zuzen ere, XX. mendeko 50eko, 60ko eta 70eko Ipar Euskal Herriko antzerkigile garrantzitsuenetarikoa izan zen, gerora etorritako Daniel Landart, Haranburu Altuna, Atxaga, Lete eta abarren aitzindaria. Honako hauek dira, besteak beste, Larzabalek argitaratutako lan garrantzitsuenak: Nork hil du Oihanalde? (1950), Xirristi-mirrixti (1950), Okillomendi alkate (1952), Etchaun (1953), Portu txoko (1954), Berterretx (1955), Mugari tiro (1959), Aldaira (1959), Bordaxuri (1962), Herriko bozak edo nor alkate (1962), Ihauteriak (1962), Iru ziren (1962), Orreaga (1964), Paper mende (1964), Sarako lorea (1964), Senperen gertatua (1964), Hila esposatu (1965), Basabeltz (1966), Infernuko dirua (1966), Ibañeta (1968), Matalas (1968), Nor da hobenduna? (1968), Lartaun (1969), Roxali (1970), Aralar (1971), Angles ginelarik (1973), Otsoak artaldean (1973) eta abar.

Antzerkiez gain, zenbait narrazio (Urdea hil dugu, 1964; Mugako apez, 1968) eta ikerketa-lanen bat ere (Pierre Loti eta gu, 1960) idatzi zituen Lardizabalek. Frantsesez, bestalde, Souvenirs de Guerre 1939-40 eta Vie de J. Bte. Mendiboure argitaragabeak idatzi zituen. Heletarraren lan osoak (oroitzapenak ere biltzen dituztenak), bestalde, Piarres Charritton hazpandarrak prestatu eta argitaratu zituen, zazpi liburukitan, 90eko hamarkadan.

Larzabalen antzerkigintza aztertu dutenek antzeko ondorioak atera izan dituzte. Alde batetik, iritzi-batasuna dago heletarraren lanen bilakabidearen inguruan: hasiera bateko antzerki-lanak laburragoak eta irri-eragitekoak ziren. Gainera, euskara eta frantsesa tartekatzen zituzten, garaiko modari jarraiki. Urteak aurrera joan ahala, aldiz, komediak eta tragediak idazten hasi zen Larzabal, eta bikoiztasun horri heldu zion gerren ondoko urteetan ere bai. Hain zuzen, gerrez geroztik idatzitako lanak (60ko eta 70eko hamarkadetakoak batik bat) goraipatu izan dira batik bat. Moldeari dagokionez, antzerki tradizionalaren, hots, XX. mende hasieran nagusi zen antzerkiaren, bidetik ibili zen, Europako antzerki-egile modernoak irakurtzeko aukera izan zuen arren.

Gaiez denaz bezainbatean, oro har, Euskal Herriko pertsonaiekin, gertakizunekin eta istorioekin lotutako antzerki-lanak idatzi zituen, Euskal Herrian bertan kokatutakoak. Antzerki-lanei errikoitasuna darie, eta horri esker lortu zuen ikusleenganako hurbiltasuna. Azken batean, badirudi hori zela Larzabalen helburua: jendea (eta, bereziki, gazteak) heztea. Antzerkia, bada, horretarako tresna ezin hobea izan zitekeela ikusi zuen, eta horregatik atzeman daiteke egileak irakurleengan edo ikusleengan eragiteko asmoa: hurbileko gaiei heldu zien, maiz Euskal Herriko historiako pertsonaien inguruko lanak prestatu zituen, eta hizkera landu baina aldi berean herrikoa baliatuz hurbiltasuna lortzen zuen heletarrak eremu orotan. Gizarte arazoak ageri dira, esate baterako, Okilomendi, Nork hil du Oihanalde edo Herriko bozak lanetan. Beste alde batetik, Euskal Herriko historiatik ateratako pertsonaiekin eraikitako lanak dira Bordaxuri, Berterretx eta Matalas, izenburuek eurek erakusten dutenarekin bat. Hain zuzen ere, kritikek Matalas antzerki-lana jo izan dute Larzabalen obra gorentzat: “La obra Matalas (1968), de Larzabal, constituye una pieza de transición hacia un tipo de teatro engagé, comprometido con la realidad social de país” (Aldekoa, 2004, 182).

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki. (2004): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia.

ETXEBARRIA, Ixabel. (2010): “Piarres Larzabal (1915-1988) eta antzerki identitarioa”. Oihenart. 25. 199-215.

KORTAZAR, Jon. (1988): “P. Larzabalen antzerkiaz”. in Lakarra, J.A. (arg.), Hiztegiak eta testuak. EHU. Bilbo.

LANDART, Daniel. (2008): “Piarres Larzabal”. Egan. 4. 61-66.

MENDIGUREN, Xabier. (1991): “Piarres Larzabalen idazlanak”. Argia. 1991-07-07.

XARRITON, Piarres. (1991-1998): Piarres Larzabalen idazlan guztiak. 7 liburuki. Elkar. Donostia.

___, (1999): Bidegileak. Piarres Larzabal. Eusko Jaurlaritza. Gasteiz.