Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Amaia Iturbide Bilbon jaio bazen ere, haurtzaroa Nafarroako Arbizu herrian igaro zuen, eta hango paisaiak zeresana utzi du bere poesian eta bere pintura lanetan.

Amaia Iturbideren poesiak arteen arteko elkarrizketa lantzen du maiz, eta horixe da bere lan estetikoaren ezaugarri nagusia.

Euskal Filologia egin zuen Deustuko Unibertsitatean, eta zenbait euskaltegitan irakaskuntzan lan egin ondoren, idazketan aritu da uneoro.

Batez ere poesia egile gisa da ezaguna Amaia Iturbide, eta traiektoria luzea egin du genero horretan.

1986an Eskaileraren bi aldeetan argitaratu zuen, Itzulbidea 1992an, eta urte bi beranduago Gelak eta zelaiak (1994), Eusko Jaurlaritzak eman ohi zuen Lizardi Saria eta Kritika Saria jaso zituen. Lore mutuak eta tuaren ezkontzak (2006) etorri zen gero, gaztelerako itzulpenarekin batera —Flores mudas y las bodas de la saliva–, eta orain arteko bere azken lana Labirintoaren orduak (2008) da.

Amaia Iturbideren poesiak sinboloa du maite, surrealismotik eta espresionismotik hurbil dagoen poesia modernoa da berea. Metaforan eta mundu desberdinen analogian sinesten du, horrek eskatzen dituen arauak mantenduz. Mundua bitan banandua dago, erreala eta ideala, eta bilbotarraren poema-liburuko izenburuak bikoiztasun horren adierazpide dira, batez ere lehen aldikoak, hain zuzen ere eskaileraren bi aldeen aipamena egiten duenean liburuari Eskaileraren bi aldeetan izenburua jarriz, edo nabarmenago Gelak eta zelaiak bezalako izenburu batean, zeinetan barne mundua eta kanpo mundua banatzen diren. Dena dela, estetizismoak, munduan eta izadian edertasuna ikusteko betak, eman dio batasuna poetaren hizkeran bananduta agertzen den errealitateari.

Isilaldi nabarmen baten ondoren, Iturbideren poesiaren bigarren aldiak indartu egin ditu alde surrealistak, eta irudiak eta irudimenak mundu kaotikoa osatzen dute. Lore mutuak eta tuaren ezkontzak zein Labirintoaren orduak liburuek askoz ere poesia konplexuagoa eta barrokoagoa osatzen dute. Surrealismoa areagotu egin da egilearen ibilbidean, beraz, edertasunaren espresio moldeak ere sakonagoak dira. Amaia Iturbideren espresio poetikoak beti bilatu du txikitasunak edertasunaren zabaltasuna adierazteko ikuspegi umila eta oso sotila, baina azken liburu bietan mundu erraldoiaren espresioa adierazteko gai dela eman du, batez ere arteari eta pinturari egindako aipamenen bidez. Estetizismoaren bidean, esanguratsuak dira autoreak egiten dituen pintoreen aipamenak.

Abstrakzioa espiritualtasunez eta mundu kontzeptuala koloreen bidez aipatzeko bidea dela adierazi du poetak liburuotan.

Hölderlin, Gabriel Aresti, Juan Mari Lekuona eta Jorge Luis Borges bere erreferentzia puntu eta intertestualitea eratzeko multzoa direla aitortu du egileak:

“Hölderlini esker ikusi dut, marrazki garden batean bezala ikusi ere, poesia harantzagoko erreinuan mugitzen dela. Gabriel Arestiri dagokionez, beste idazle batzuentzat bezalaxe, niretzat ere garrantzizkoa izan dela esan dezaket, euskal mundu tradizional hertsia gogotik kritikatu, ironia jorratu eta modernitatearen beharra aldarrikatzen aritu izan zen. Alor estetikoetan Juan Mari Lekuona maisutzat daukat. Jorge Luis Borgesek arteak sentimendu primitiboak sinbolo, forma eta soinu bihurtzen dituela esaten zuen, poetak ez duela atsedenik hartzen, ametsekin lan egiten baitu eta poema amestua duela xede.” (argitaragabea).

Oro har, bilbotarraren poesia surrealismotik (eta espresionismotik) hurbil dabil, baina iturburua sinbolismoan du, eta sentipenaren eta abstrakzioaren artean mugitzen den arte poetiko bat du gustuko. Ezaugarri nagusien artean hauek dira aipatzekoak: esanahiari emandako garrantzia –horrela bere lanak beti dute ardatz semantiko argia– esanahia, –eta haren inguruan lotzen dira bigarren mailako adierazpenak– pertsonaien eta objektuen etengabeko presentzia; eta artearen agerpen etengabea.

Amaia Iturbidek egin dituen saiakeretan ere aipatu ezaugarriak ageri dira. B. Gandiaga, J.A. Artze eta X. Leteren poemagintza (2000) eta “Mimodramak eta ikonoak” gidari, estetikan barrena (2002). Juan Mari Lekuonaren poesiari buruzko Leiho-oihalen mugetan (1997) saiakeran ere parte hartu zuen. Ikertzeko eta saiakerarako aukeraturiko idazleen zerrendan ikusi ohi da Amaia Iturbidekren bide estetikoen joera. Hor dira bere poesiaren maisu nagusiak. Estetikak eta arteen arteko elkarrizketak agintzen du, eta saiakeran filosofia eta artearen sentsibilitatea nahasteko joera du, nabarduraz beteriko estiloan.

Egileari dion miresmenaren froga gisa Bitoriano Gandiagaren lanen antologia prestatu du: Gandiagaren Bizitza itxaropen delako (2001). 2005ean Lauaxetari egindako omenaldian parte hartu zuen: Lauaxeta.

Kontakizuna ere landu du Iturbidek, eta genero horretakoa da Bidaiarik luzeenak (2005) ipuin liburua: Gaur arteko lanik berriena ere kontakizuna da: Itzulerarik gabeko txartelak (2008). Hitzordua Arriagan (2006) bilduman ere ipuin bat eman zuen argitara.

Ipuingintzan errealitatea eta irudimena (alor ludikoa, zentzu magikoa) uztartzen saiatzen da. Ipuingintzako zenbait arlo maite ditu: mamitasuna eta zehaztasuna ezinbestekoak, xehetasun esanguratsu erabakiorrak eta pieza guztien elkarren arteko lotura. Gogoko du izaera dinamikoa, bilbea eta ekintza direla medio garatzen duelako mugimendua eta amaierarako gordetzen du ustekabea. Ipuingintzan intentsitatea eta begi zinematografikoa landu ditu.

Bitoriano Gandiagaren poemak gaztelaniara itzuli ditu Zurgai aldizkarirako (2003). Hainbat aldizkaritan parte hartu du (Idatz & Mintz, Maiatz, Bitarte, Ã�nsula, Cuadernos de Alzate…) artikuluak, poemak eta narrazioak idatzita.