Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Gaur egun Tolosan bizi den Arantxa Iturbe, Gipuzkoako Alegia herrian jaio zen, 1964an. Kazetaritza ikasi zuen Iruñean eta esataria da Euskadi Irratian:

“Kazetaria baino lehenago, lanbidez irrati esataria naizela esaten dut. Ez naiz beste batzuk sentitzen diren moduan kazetari sentitzen (…) Kazetari bati aktualitatea interesatzen zaio ia beti, letra larriko aktualitatea. Eta aktualitateko egungo gaiak oraindik politika eta ekonomia dira nagusiki, gauza gutxi gehiago. Niri ez zaizkit gai horiek interesatzen. Niri eguneroko aktualitatea interesatzen zait; istorio txikiak, jendea nola bizi den (…) Eta gero eta gero gehiago benetako errealitatea edo nik benetako errealitatea esaten diodana.” (Iturbe, 2006)

Irratian ez ezik idatzian ere hainbat lan egindakoa da, bere interes gune biok estu loturik hartzen ditu sorkuntza-lanean. Inoiz aitortu duen legez (Iturbe,: 2006), idazteari ekin zion ezeri baino lehenago, eta idaztea du, eta izan du, gustuko hasieratik. Irratia ezagutu eta mundu harrigarria iruditu zitzaiolarik, horrekin itsutu eta ahaztu egin zuen idazteko asmoa zuenik ere. Gerora, asmo hura berriz ere berreskuratu eta, berak aitortu legez, lehiaketa pare batera aurkeztuta hasi zen idazten. Sariren bat irabazi eta, handik aurrera, natural etorri zen dena: idazle-mundua eta irrati-mundua elkartu egin ziren. Beti istorioak kontatzen ari den aldetik, eta irratian esateko duena ere aurretik idatzi egiten duen aldetik, ez du Iturbek alde handirik ikusten bien artean. Erregistroari dagokionez, eta lan egiteko edo sentitzeko eran ere berdintsu ikusten ditu. Alde nabarmen bat dute, baina, bere ustez: “zuzeneko ahozkotasunak, irratiak ematen didanak, oso gertuko harremana du hartzailearekin. Oso momentuko kontua da, haizeak ematen duena…” (ITURBE, 2006). Idazteko lana, berriz, bakar-lana da, erabat, gogoeta eta zer pentsa gehiago eskatzen du, ez du hartzaile zuzenik: “Hasierako hartzailea, neroni naiz eta ezberdin bizi dut distantziamenduagatik… hartzailea oso urruti dago, are gehiago, ez dakit inoiz hartzailerik izango ote den.” (Iturbe, 2006). Literaturaren izaera horrek eta egungo egoerak sortzen dion kezkak isla du bai idazle-lanean, bai sorturiko testuetan; egoera idazlearen ikuspegi arduratu eta zalantzakorra azpimarratuz adierazten du: “Literaturak momentu honetan daukan arazo bakarra jendearen interes falta da. Inpresio hori daukat nik. Ondorioz, jende frustratu piloa ari da sortzen.” (Iturbe, 2006).

1992an eman zituen ezagutzera A. Iturberen lehen literatura-lanak. Izan ere, Eusko Jaurlaritzak argitaraturiko Maite, maite, maitea antzerki lanaren irrati emanaldia egin zen irrati-eleberri eran. Hala ere, badirudi idazleak bere bidea ipuin eta testu laburren karrikatik zuzendu nahi duela:

“Ipuina gustatzen zait…oso gauza erosoa dute ipuinek; hasi eta bukatu egiten dituzula. Nik ezin dut nire burua nobela bat idazten imajinatu,…hori egiteko denbora errealik ez daukat. Istorio txikiak, berriz, manejableak dira…Irakurle bezala ere asko gustatzen zaizkit istorio laburrak…kontatzen ez dena, kontatzen dena bezain garrantzitsua dela iruditzen zait eta ipuinak horretarako aukera ematen du, printza bat besterik ez delako.” (Iturbe, 2006)

Ezer baino lehen lana (Elkarlanean, 1992) hizkuntza zuzen eta biziko 17 ipuin laburrek osatzen dute, bikote harremanen gorabeherak, gaizkiulertuak, komunikazio arazoak… gune nagusitzat harturik. Batzuk, aurretiaz argitaratuta zeuden HABE aldizkarian; beste batzuk, zenbait sari lortutakoak: “Riiiing” “Julene Azpeitia Saria 1989”; eta “Maiteak denak”, “Donostia Hiria – Ciudad de San Sebastian Saria 1990”.

Lehenago zen berandu (Alberdania, 1995) bigarren ipuin-bilduma, 13 testu laburrek osatutakoa da. Kolpean irakurtzeko idazkiak dira, gizarte eta politika mailan bizi diren arazo korapilatsuak alde batera utzi eta begi aurrean igaro diren jazoeratan pausatzen direnak. Biko haria dute: batetik, “eszenaz betetako liburua da” idazleak (Argia, 1995-VI-25: 42-23) aitortzen duen bezala, beraz ikusgarritasunaren klabean hartu beharrekoa; eta bestetik, jendeak egoera arrunt samarretan dituen erreakzioetan oinarritzen dena, surrealismo eta ironia puntu batez harturik. Iturbek giza sexuen gaiei lotutako pasadizo eta gaizkiulertuak plazaratzen ditu liburuan, baita emakumeen arteko adiskidetasunari buruzkoak ere. “Askotan, eta ez maitasun kontuetan bakarrik, bi pertsonaren momentuak batera etortzea oso zaila izaten da” dio egileak, baina momentu horiek harrapaturik dute idazlea, eta ideologiak gainbehera doazen XX. mende bukaeran, giza sexuen arteko harremanen gaiei lotzen zaie, mitoei lekua kenduta. Ideologiak garrantzia galdu duen mende bukaeran, egunerokotasuna bilakatu da ipuingile zorrotzaren jomuga. Gizon eta emakumeen arteko harremanek hartu dute arazo filosofiko eta politiko nagusien tokia. Hiriek eta hiritar gatazkek lehentasuna hartu dute, herriaren, baserriaren eta ikuspegi bukoliko liluragarriaren aurretik.

Arestian aipaturiko alde biak, joera zinematografikoa ezartzen die narrazioei. Nahita dira ipuinak laburrak eta bat-batekoak, kalean ikusitako edozein gertaera zein keinu xumek idazleari idazteko aitzakia eman izan balio legez. Alde horretatik, Carver-en ironia-keinu okerraren jarraitzaile dira, hasi bezala, irri-arra baten imintzio txikiaz bukatzen direnak. Narrazioak, eta batez ere elkarrizketak, gaina hartzen dio egoera eta tokien deskribapenari: “kronotopoa zehazteke utzi du (…) honela sentimendu eta egoera horien unibertsaltasuna ere aldarrikatzen du.”(Gutierrez, 2000: 114). Ez da, beraz, karakterizazio zehatzik ageri, zertzeladak dira nagusi, eta egoeraren irri-arra bateko erabakitasuna. Gertaerak inguru neutro, arrunt eta zehaztugabean, hiriko kale giroan, kokatzen dira, eta emakume baten ahotsak gidatzen gaitu harremanen matazan barrena, bai pertsonaia nagusiarenak, bai lekuko batenak. Horrelako giroan, hizkera funtzionalari ahozko jardun bizi kaletarra ezartzen dio idazleak elkarrizketetan. Irakurlea berehala harrapatzen duen berebiziko arintasuna eta prestutasuna nabariak direlarik.

Artikulugintza ere ez da bide ezezaguna Arantza Iturberentzat. 90eko hamarkadan iritzi artikuluak argitaratu zituen El Diario Vasco eta Gara egunkarietan. Geroztik, oihartzun handia izan duen Ai ama! (Alberdania) amatasunari buruzko saiakera 1999an kaleratu eta urte batzuetara antzerkirako egokitu zuen, baita gaztelaniara itzuli ere urte batzuk geroago. Halaxe aitortzen du idazleak:

“hau idatzi nahi dut” esan duen momentua Ai ama! liburuarekin bakarrik gertatu zitzaion: “Momentu hartan liburu hura idazteko beharra nuen…terapia moduko bat izan zen. Gainerako kasuetan (…) erdi enkarguz egindako lanak izan dira, edo erdi zirikatuta gutxienez.” (Iturbe, 2006). Amatasunaren gaia baina, betiko gaia dela dirudi, eta nabari-nabaria da idazlea identifikatuta sentitu zela istorioarekin. Bestalde, “Antzerkiarena zorte handia izan zen, Agurtzane Intxaurragarekin topo egitea eta bera liburuaren bila etortzea. Beste ikuspegi batzuetatik landu genuen gaia berriro.” (Iturbe, 2006).

2005ean Haur Literaturaren alorrean barneratuta, Amona basoan galdu zenekoa (Elkarlanean) kaleratu zuen. Egiatan lan fina da, haur zein helduek gozatzeko modukoa, non amona basoan galtzearen hariaz haurtzaroko munduaren oroitzapena berreskuratzen baitu idazleak. Hala ere, Iturbek ez du oso argi literatura alor hori benetan landu duen, beste batzuk bezala, haurrei zuzendutako lanak enkarguz egin baititu. Baina oso argi du, ordea, ez dela berdin helduentzat edo haurrentzat idaztea: “…hartzailea bera ez den momentutik ez dut uste gauza bera denik.” (Iturbe, 2006).

Plazaratutako azkena Kontu-jaten (Alberdania, 2006) saiakera izan du, errealitatea eta fikzioarekin jolasten den lana. Tolosak 750 urte bete dituela eta, herriko emakume zahar askoren testigantza lortu ondoren, emakume anonimoen bizitza jaso eta fikzio-ukitua emateko gogoa piztu zitzaion idazleari. XX. mendearen lehen hamarkadetan jaiotako era eta maila guztietako emakumeen bizi esperientzian oinarritutako lana da, “baina gertakari txiki horiek handi bihurtzen dira pertsonaien ikuspuntuan, gertakari horien arabera hartzen baitute zentzu osoa beraien bizitzeko esperientziek.”(Rojo, 2006). Kazetari bat eta kamera bat aiton-amonekin elkartuz, oso modu etnografikoan jasotako bizipen-elkarrizketak baliatuz, eta emakumeen bizitzak biltzeko zuen gogoaz osatu zuen testua Iturbek. Hortxe dago lan horren ekarpen garrantzitsuetako bat I. Egañaren iritziz (2006): “Ahozko kontamoldea moldatu eta paperean bildu izana, ahozkotik abiatuta idatzira jauzi egitea, maiz jardun mintzatuaren izaera errespetatuta. (…) Iturbek asmatzen du ahozkotasunaren baliabide horiei etekina ateratzen, idatziari beste arnasa bat ematen” Ez du, dena dela, esandakoa transkribatu soilik egin, hasierako asmoa istorioak fikzio bihurtzekoa bazen ere, testuenganako leialtasunak beste bide batera eraman du.

Testuan postmodernitatearen hiru ezaugarri nagusi nabarmentzen dira Jon Kortazarren esanetan (El País, 2007): “Emakume anonimoen ahotsak, ahots desberdinak, zorion eta ametsaren bila abiatutako ahots baztertuen bilduma egitea, (…) genero nahasketa, hasieran esandakoa erdi transkribatzen hasi bazen ere, bukaerarako kontaketa bakoitzak bi zati ditu; testigantzetan oinarritutakoa eta fikzioarekin lotutakoa, (…) eta hirugarrenez, eta aurreko ezaugarriarekin loturikoa, errealitatea eta fikzioa lotuz gain bakarrizketak eta ipuinak nahasi direla idazlea ahots desberdinen tonuak batzen nagusi agertu delarik eta literaturak eskainitako erremintei esker, testimonioak duen balioari bigarren balio bat eransten diolarik, plazer estetikoak ematen duena, alegia (…). Fikziozko testuen artean gutun forma dute batzuek, telegrama, (…)”.

Honetan ere, idazlearen lan gehienetan bezala, kontaketa xume eta bakanenganako zaletasuna, gauza txikien ñabardura, emakumearen ahotsaren garrantzia eta harreman kontuak azpimarratzen dira idazlearen iritzian: “Memoria biltzeko lan hauekin ez dugu haien alde ezer egiten, gure alde baizik.” (Iturbe, 2006).

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki (2004): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia.

ARISTI, P. (1995): “Ahotsik gozoena, lumarik gaiztoena”. Diario Vasco. 1995-VII-12. 20.or.

EGAÑA, Ibon (2006): “Ahotsak”. Berria. 2006-11-19

GALARRAGA, Aritz (2006): “Zer kontatua”. Gara. 2006-12-16

GUTIERREZ, I. (2000): 90eko hamarkadako narratiba berria: Literatur kritika. Labayru ikastegia. Literatur kaierak 3. Bilbo.

ITURBE, Arantxa (2006): “Arantxa Iturberekin solasean” in Beterriko liburua. 2006. 8-11. or.

ITURBIDE, A. (1995): “Atrebentziarik ez bada”. Argia 1995.

JUARISTI, Felipe (1999): “Topikoen aurka” in El Diario Vasco. 1999-12-11

JUARISTI, Felipe (2007): “Oihartzuna” in El Diario Vasco. 2007-03-02

KORTAZAR, Jon (2006):”Ahots baztertuak” in El País . 2007-02-12

MURUAGA, B. (1995): “Bikoteen bakardadea berriro”. in Egunkaria 1995-VII-30.

PETRIKORENA, J.J. (1995): “Harremanen mundu txiki hori distantzia motzetik begiratuta”. Argia. 1995-VI-25, 1536.zkia.42-43 or.

ROJO, Javier (2006): “Eskarmentua” in El Correo. 2006-11-01.

ZABALA, J.L. (1995): “Arinak ez du azalekoa izanik”. Egunkaria 1995-VI-29. 26.or.