Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Garai nahasiak bizitzea egokitu zitzaion Iparragirreri, hainbat bertsotan ondo islatu zituen garaiak. Ahozko literaturari lotuta idatzi eta gero sarritan bat-bateko aldaketak egiten zizkien, olerkiak abesten zituen “betiere bertsolaritzaren parametroen barnean, eta zortziko txikiak berebiziko presentzia zuelarik” (Salaberri 2002: 175). Koblakari idealista eta erromantikoa zelarik poesia eta bertsolaritzaren artean ibili zen. Kortazarren esanetan “Iparragirreren lana bardo (osianikoa, noski) deituraren harian doa, eta deitura horrekin ezagutu zuten bere garaikideek” (1997: 121). Nolanahi ere, Iparragirreren ahotsak herriaren sentipenak biltzea lortu zuen.

Jose Mari Iparragirre Balerdi Urretxun, Alzola-Etxean, jaio eta bizi izan zen bost urte bete zituen arte. Gurasoek, Jose Agustinek eta Francisca Manuelak, gozotegi bat zeukaten herrian, beraz, pentsatzekoa da familiaren egoera ekonomikoa txarra ez zela. Bost urterekin, Zerainera, osaba batenera, bidali zuten Iparragirre gramatika eta gaztelania ondo ikas zitzan. 1830an, baina, familiak Gasteizera abiatzea erabaki zuen, semea osabarenean utzita. Hiru urte pasata, bera ere hirira joan zen Campillo ikastetxean latina ikastera. Hamahiru urte zituela, gerraren itzala barreiatzen ari zelako, agian, familia osoa, Iparragirre ezik, Madrilera joan zen bizitzera. 1833an, Fernando VII. a erregea hil zen urtean, semea senideekin elkartuko da espainiar hiriburuan. Bertan, Jesuitek zuzentzen zuten San Isidro ikastetxean jarraitu zuen ikasketak, Europatik heltzen zitzaizkion iraultzaren haizeek bere bizitza aldaraziko zutela jakin gabe oraindik ere. Jakina denez, Frantziako Iraultzak Europako sistema politiko osoan eragin zuen. Hego Euskal Herrian Fernando VII. a hil ondoren nabarmendu zen, batez ere, eragin hori argi. Tradiziozaleek, hau da, fede eta Foruen alde egiten zutenek, Carlos V.a defendatu zuten artean, liberalen bandokoek, gehienak merkatari eta ilustratuak izanik, Fernando erregearen alaba, Isabel, nahi zuten ondorengotzat. Historia ezagutu behar da Iparragirreren obra ulertzeko, gertakari horiek erabakigarriak izan baitziren koblakariaren bizitza eta bertsoetan. Hamairu urterekin, Madrilgo errebolta antiklerikalaren lekukoa izanik, bere amorruari eusteko ezintasunean, ikasteari utzi eta Euskal Herrira itzultzeko etxetik ihes egitea erabaki zuen. Osabaren baserrira itzuli eta haren ilobaren sentimendu idealistak eta borrokalariak burutik kentzeko saiakera egin zuen, baina alferrikako lana izan zen. Izan ere, Gipuzkoako Lehen Batailoian sartu zen. Gerraren ikuspegi garratzena ezagutu zuen Iparragirrek orduan; hiru aldiz zauritu zuten: lehendabizikoan, Arrigorriagan 1834an; urtebete beranduago Bilbon, Tomas Zumalakarregi, karlisten jenerala, heldu zen egun berean; eta hirugarrenik, pare bat aste geroago. Azken batailan erakutsitako ausardiari esker, Carlos V.aren ohorezko guardia izatera igaro zen. Ordutik aurrera, gerrarekin zerikusirik gabeko bizimodua egin zuen, ohorezko guardiek ez baitzuten inolako harremanik herrian gauzatzen ari ziren borrokekin. Aisialdirako tarteak izanaren ondorioz, Iparragirrek musikari ekin zion. Bergarako Besarkadaren ondoren, bukatutzat jo zen gerra. Iparragirrek Foruen iraupena bermatzen ez zuen ituna ezagutu zuenean, erbestera joatea erabaki zuen. Nolabait esatearren, bere eran jarraitzen du borrokan, izpiritu erromantiko eta idealista azaleratuz fusilak gitarra ordezkatzeko.

Hogei bat urterekin, Parisera heldu bezain pronto, hango operako tenore ospetsu batek hartu zuen ikasle; itxura eta ahots oneko gaztetxoa azkar egokitu zitzaion Parisek eskaintzen zion bizimoduari. “Hiri burges hartan aisialdia ere burgesa zen eta bizitza lasai eta dotorea nagusitzen zen. Musika zen, hain zuzen ere, denbora-pasarik indartsuena; erosketak, kirol garestiak edo tertuliak ahaztu gabe” (Gabiria 2001: 38). Iparragirreren ospea zabalduz zihoala, eta hogeita hiru urterekin Alpeetara abiatu zen. Suitza, Italia, Austria eta Frantzian emanaldi asko eskaini zituen eta, euskaraz abesten bazuen ere, hango biztanleria erakartzea lortu zuen, dudarik gabe. Bertsoak lekuan-lekuko soinuen arabera moldatuz, kontzertuetan herrian herriko izpiritua eta nortasuna islatzen zituen; herri xehe eta burgesiaren arteko erdibidea aurkituz, guztiei atsegina nola eman ondo zekin urretxuarrak.

Euskal Herrian Karlisten alde borrokatu zen arren, Frantzian askatasun eta bakearen aldeko ideiak defendatu zituen. 1848an, libertate eta berdintasuna ikur bihurtuta, iraultza liberala lehertu eta Bigarren Errepublika ezarri zen. “Batasun handiko giro hartan, “Marseillesa” ereserkiak islatzen zuen ongien Frantziaren ilusioa, eta Askatasunaren Zuhaitz izenekoak landatu ziren han eta hemen, aro berri baten ikur bailiran. Dirudienez, Gernikako Arbola-ren lehen ideia garai honetan sortu zitzaion Iparragirreri, askatasuna, herrien arteko anaitasuna eta zuhaitzaren sinbolismoa uztartuz.” (Gabiria 2001: 44). Hala ere, askatasunaren izpiritua goiz ahaztu zuten frantziarrek Luis Napoleon Bonapartek estatu kolpea jo eta berau enperadore bihurtu baitzen. Horren ondorioz, libertatearen usaina zuen guztia (“Marseillesa” barne) debekatu egin zuten. Iparragirrek, baina, ez zion bere askatasun adierazpenari uko egin eta, erronka moduan, “Marseillesa” ereserkia abesten zuen. Frantziako Tolosan atxilotu eta Ingalaterrara erbesteratu zuten “populuaren aztoratzaile izatearen salaketapean” (Gabiria 2001). Denbora laburra eman zuen Londresen, taberna eta kaleetan barrena abesten, harik eta 1852an Bilbora itzuli zen ondoren Madrilera joateko, non San Luis izeneko kafetegian, 1853an, “Gernikako Arbola”, bere kantu eta poemarik arrakastatsuena, abestu baitzuen. Hala ere, Gabiriak (2001) jasotzen duen bezala, “Gernikako Arbola” kantuak herritarren odola nola berotzen zuen ikusita, Iparragirreren deserriratzea agindu zuten berriro ere. Ibilbide luzea hasi zuen orduan Iparragirrek: Kantabria, Asturias, Galizia, Portugal… leku guztietan, ordea, koblakariaren talentua hedatu eta 1854an, gobernu aldaketaz baliatuz, Euskal Herrira itzultzea erabaki zuen. Emaztea, Alegiako Anjela Kerejeta, ezagutu zuen garai hartan.

1856an, gaixotasun larri baten ondoren, Donostiako Antzoki Zaharrean ekitaldi handi bat eskaini zuen, baina, Euskal Herrian zen egoera ekonomikoaren ondorioz, Iparragirre abenturazaleak aspaldi buruan zeukan asmoari ekin zion, Ameriketara joateari, alegia. Ustekabe sinestezina hartu zuen bikoteak Buenos Airesen porturatu zenean, bizitza oparo baten bila joan ziren euskaldunak ongietorria emateko han bertan baitzeuden. Ameriketan, ordea, ez zuen hainbesteko arrakastarik izan eta kontzertu bakarra egin zuen antzoki handi batean. Kontinente hartan, laguntza eskaini zioten lagunak topatu bazituen ere, Iparragirrek ezin izan zuen bertsoak idazteari eta abesteari utzi; bardoaren arimak gutxi zekien artzain lanez eta negozioez. Izan ere, utzikeriaren ondorioz, aurrera ateratzen saiatzen zen lanbide guztiek porrot egiten zuten. Gutxi izango balitz, herrimina gogor azaldu zitzaion, “apurka-apurka Iparragirreren testuetan Euskal Herriari buruzko gogoeta indartzen doa, Ameriketakoa desagertzen doan bitartean” (Gabiria 2001: 90). Euskal Herria, tarte horretan, bigarren karlistaldian sartuta zegoen; 1874an, Isabelen seme zen Alfonso XII.a errege izendatu zuten eta, 1876an, Foruak bertan behera gelditu ziren. Hori dela eta, Hego Euskal Herrian “Gernikako Arbola” abestea debekatu zuten herritarrengan Foruen aldeko sentimenduak pizten zituelako. Aldi berean, Iparragirreren mitoa berpiztu egin zen eta horrekin batera, koblakaria Euskal Herrira ekartzeko interesa handitu egin zen. Eginkizun hori lortzeko, El Correo-ko zuzendariaren laguntza ezinbestekoa izan zen, Iparragirreren itzulera arintzeko diru bilketa sustatu baitzuen. Azkenik, bere herrira itzultzeko ilusioa bete zuen bardoak bere familia osoa, zortzi seme-alabak eta Anjela Kerejeta emaztea, Uruguain utziz. Donostian egin zioten ongietorria eta berrogeita hamazazpi urte zituela herririk herri ibili zen ekitaldiz ekitaldi: Tolosan, Beasainen, Urretxun, Bilbon eta Gasteizen. Zahartua eta familia urrun, mitoaren izena lausotzen joan zen; 1880an, azken kontzertuak egin zituen eta Diputazioak emandako 110 pezetako laguntzaz bere bizitzaren azken urteak Itsason, Zorabarro-Txiki baserrian, eman zituen harik eta 1881ean hil zen arte.

Bere obrari dagokionez, ugari dira idatzi zein abestutako bertsoak. Juan Mari Lekuonak koblakariak bertsoetan erabiltzen zuen gaiaren arabera sailkapen interesgarria egin zuen 1987an:

• Euskal Herriaz hitz egiten duten bertsoak eta Ameriketatik idatzitakoak: “Gernikako Arbola”; “Nere amak baleki”, non Goardia Zibila atxilotu zuteneko bizipena kontatzen duen; “Nere oldozmena” “Kantari euskalduna”, “Agur Euskalerriari”, “Nere errorera”; jatorria aipatzen du “Ameriketatik Urretxuko semeei” bertsoetan
• Etorkizunaren kezka agertzen dutenak: “Jainkoa eta arbola” edo “Gu gera”. Emakumearen ikuspuntu erromantikoa biltzen dutenak: “Nire maitearentzat” (“Ume eder bat” izenburuarekin ezaguna); “Zugana, Manuela” (Manuela Zubiaurre izeneko emakumearen ezetza jaso ondorengo penak azaltzen ditu); “Nere izarra” eta “Beltzerana”. Fartsa modura eginak daudenak: “Glu, glu, glu”; “Errukarria” edo “Ezkongaietan” (emakumearen parodia).
• Azkenik, konpromisozkoak edo norbaiti eskainitako bertsoak: “Gora Euskera”, “Nire ongille maiteari”, “Antzuolako Batzarrari”, “Nabarrako Euzko Bazkuna”, “Elizondoko Batzarra”, “Oroitza”, “Galdu genuen Moraza”, “Obian”, “Okendori”, “Bezerro Bengoa, Arrese, Erran eta Manteleri”, “Lersundi Gudalburuari”, “Aloñamendiri”, “Karlos VII garrenari”, “Sistema metrikoaren aurka”.

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki (2004): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia.

GABIRIA, Julen (2001): Iparragirre. Elkarlanean. Donostia.

KORTAZAR, Jon (1997): Euskal literaturaren historia txikia. Erein. Donostia.

LEKUONA, Juan Mari (1987): “Iparragirre eta bertsolaritza”. Euskaltzaindia (arg.): Iparragirre. Euskaltzaindia. Bilbo.

ONAINDIA, Santi (1973): Euskal Literatura II. Etor. Donostia.

SALABERRI MUÑOA, Patxi (2002): Iraupena eta lekukotasuna: Euskal Literatura idatzia 1900 arte. Elkar. Donostia.

SAN MARTIN, Juan (1987): “Iparragirre literaturan”. Euskaltzaindia (arg.): Iparragirre. Euskaltzaindia. Bilbo.