Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Unai Elorriaga Lopez de Letona Bilbon jaio zen arren, algortar peto-petoa dugu. Euskal Filologia lizentziatura egin zuen Deustuko unibertsitatean eta, ondoren, Labayru Ikastegian irakasle eta, betez ere, itzultzaile lan egin zuen. Berak eginak ditu Agustin Férnandez Pazen El laboratorio del doctor Nogueira eta Marilar Aleixandreren Sin futuro lanen itzulpenak. Unai Elorriagaren lehenbiziko lanak eta artikuluak 90eko hamarkadaren amaiera aldean hasi ziren agertzen hainbat komunikabidetan: Idatz & Mintz, UK, Deia, Enseiukarrean, Aizu!…; baita sariketa batzuen argitalpenetan ere: Ortzadar… Unai Elorriaga 90eko hamarkadaren amaiera horretan plazara irten ziren Bilbo inguruko idazle berrien belaunaldikoa da. Elorriagaren lehenengo liburua literatur saiakera izan bazen ere, Literatur ideia batzuk (Labayru, 2001), literatura sortzeko ibilbide sendo bati ekin zion berehala. Harrezkero, orain arteko lau eleberrietan, SPrako tranbia (2001, Elkar), Van’t Hoffen ilea (2003, Elkar), Vredaman (2005, Elkar) eta Londres kartoizkoa da (2009, Elkar), eraikitako mundu literario berezia eta konplexuari esker euskal literaturak ahotsik bereizgarrienetakoa duen idazlea lortu du; hainbesteraino ezen, onerako zein txarrerako, haren literatur moldea inor axolagabe uzten ez duen horretakoa izatera iritsi baita. Era berean, SPrako tranbia eleberriarekin 2002ko Espainiako Narratiba Sari Nazionala irabazi izanak eta egilea bera bere lan guztien gaztelaniarako itzultzailea izateak gure literaturaren esparruaren mugak gainditzeko bidean jarri dute Elorriaga oso denbora laburrean. Horratx, horren adibide gisa, estatuko prentsan ere egin izan dituen kolaborazio ugariak, El País, El Mundo eta La Vanguardia egunkarietan alegia. Horregatik guztiagatik, esan dezakegu Unai Elorriaga euskal irakurleentzat nahiz kanpoko askorentzat idazle ezagun bihurtu dela.

SPrako tranbia izan zen egilearen lehenengo eleberria. Lan honekin plazara irten eta, ustekabean, 2002ko Narratiba Sari Nazionala irabazi zuen. Atxagak Obabakoak lanarekin irabazi zuenetik ez zen euskal literaturan horrelakorik gertatzen. Idazle hasiberria izanik jada sari garrantzitsua irabazteak, ezinbestez, arreta berezia jarrarazi zuen lanean zein egilearengan. Egia da, bestalde, kritikak liburu berezitzat jotzen bazuen ere, SPrako tranbia eleberrik harrera on samarra jaso zuela euskal irakurleen artean saria irabazi baino lehen ere. Sariari esker jaso zuen bultzadak berehalako eraginak izan zituen Elorriagaren literatura-ibilbidean. Batetik, euskal literaturatik kanpoko bestelako zirkuituetan sartzeko aukera eman zion –liburua hizkuntza askotara itzuli izan da–; bestetik, literatura-munduan buru belarri murgiltzeko hautua orduantxe egin zuen Elorriagak. Horren ondorioz, bera da orain euskal literaturak daukan idazle profesional gutxienetako bat. SPrako tranbia eleberriarekin Elorriagak bere literatura-moldearen ezaugarri nagusiak agerian jarri zituen, hau da, estiloa, jolasa, idazle kuttunengandik jasotzen duen eragina eta bizitzan transzendenteak diren gaiekiko begirada samurra eta ez-dramatikoa. SPrako tranbia liburuaren arrakastaren beste seinale bat izan zen liburuan oinarrituriko Un poco de chocolate (2008) deritzon filma. SPrako tranbia honetan, eta ia geroko guztietan ere berdin, laguntasunaz, gaixotasunaz eta heriotzaz hitz egitean, Elorriagak helburu jakina darabil: bizitzari buruz pentsatzea. Jendearen arteko harremanei ematen die garrantzia, ametsei eta nahiei, pertsona egiten gaituzten gauza txiki horiei. Era berean, gai horiek guztiak jorratzean Elorriagak samurtasunez eta ironia ñimiñoz begiratzen ditu berez hain transzendenteak diren gaiak. Berak esana du begirada xelebreak atsegin dituela, ez literaturan ohikoak diren horiek. Horrek berriro jartzen gaitu bere literatura-moldearen arrastoan. Ez dira ildo horretan harritzekoak Unai Elorriagaren testuetan aurkitzen ditugun jolasak, hitz jokoak, testu egitura labirintikoak —SPrako tranbia esaterako, testu zatikatua da– eta ia ezinezkotzat jotzen ditugun adjetibazioak, kritikariek “piroteknia” deitu izan dutena. Izan ere, testuen antolaketaz eta gaien tratamenduaz gain, estiloa da Unai Elorriagaren testuetan nabarmendu izan den ekarri nagusia. Bere-berea izatea lortu du, gainera. Ahots propioa ere eman dio euskal literaturaren esparruan. Estilo berezi horrekin, Elorriagak etengabe txunditu nahi du irakurlea, harritu, nolabait, liburuari atxiki dakion, jokoetara eta jolasetara gonbidatuz. Asmo hori, bestalde, Elorriagak literaturaren gainean darabilen ikuspegiari erabat lotuta dator. Bere ustez, literaturak etengabe ustekabean harrapatu behar du irakurlea, eta espero ez duen gauza bat eskaini. Estiloaz ere esan behar da berau lanketa zehatz-zehatzetik sortzen dela. Horretan, Elorriaga sarri hurbiltzen da nolabaiteko lirikara; testuetan esaldi eta ahapaldiak kontzientzia handiz neurtuta eta zizelkatuta daude; hitzen eufoniak zaintzen ditu, eta, adjektibazio bereziaren bidez, berez elementuak ezaugarritzen dituzten adjektibo arruntetatik urruntzen diren adjektiboen bidez, metafora eta epifania harrigarriak lortzen ditu, ezohikoak. Idaztankera horri ahozko ezaugarriak ere gehitzen dizkio: erdarakadak, errepikapenak, elkarrizketak, menderakuntza gutxiko esaldiak… Idaztankera horrek, irakurlea txunditzeaz gain, lagundu egiten dio diskurtsoa finkatzen. Unai Elorriagak darabilen poetika surrealistak badu jatorria gustuko idazleengan, testuetan antzematen diren eraginen atzean dautzan idazleen testuetan, Faulkner, Julio Cortazar, Rulfo eta Borgesen literaturan azken finean. Horiek eta XX. mende hasierako egileak ere gustuko ditu. Joan den mendeko hogeiko hamarkadako idazleek pentsarazi eta eragin zutena gustuko du Unai Elorriagak.

SPrako tranbia argitaratu eta handik bi urtera, Elorriagaren bigarren eleberria, Van’t Hoffen ilea (2003), agertu zen plazan. Egileak lan hori egiteko 2002ko Igartza Beka lortu zuen. Honako honetan aurrekoan hasitako bidea sakontzen jarraitu zuen egileak. Funtsean, heriotzaren gaineko ikuspegi ez-dramatikoa ekarri zigun Elorriagak. Forma aldetik dispertsioaz jokatzen duen eleberriarekin, berriz, ez zuen lortu espero zitekeen arrakasta. Are gehiago, irakurleen eta kritikaren parte batek liburuaren dohainak nabarmentzen bazituen ere, beste parte batek, Unai Elorriagaren literaturaren ahulguneak, eta harenganako zalantzak, agertu zituen. Hona hemen Iban Zalduak nabarmendutako zenbait alderdi:

“(…) egitura aitzakia dirudi, habe sendoa baino, eta azken batean zio nagusiak diruditen narrazio-txatalak ez daude erabat ondo josita, eta horrek oztoparazi dezake irakurketa. Ipuinak, bestalde, eta salbuespenak salbuespen, apuntean geratzen dira gehienetan, eta ez dute biribiltasunik (…)”

Liburuak dakartzan bestelako idazleen oihartzuni gagozkielarik, honako hau esan zuen Iban Zalduak:

“Julio Cortazarrekin konparatu izan dute batzuetan Elorriaga, eta egileak berak aitortu du bere eragin handienetakoa dela. Eta akaso egia da: VHIn aurki daitezke, esaterako, idazle argentinarraren Un tal Lucas (1979) bezalako obren oihartzunak. Baina oihartzunak besterik ez direla iruditzen zait niri: Lehen seinalatu dudan bezala, Cortazarren jolasek, Un tal Lucas bertan esaterako, asmo iraultzaile eztabaidaezina dute, hitzaren zentzu etimologikoan (eta baita politikoan ere, askotan), eta nik ez dut halakorik sumatzen Elorriagaren nobeletan.”

Eta estiloari dagokionez, Iban Zalduak eta beste kritikari askok bat egiten dute hain zuzen ere estiloa baino ez dela Unai Elorriagaren literaturaren helburua.

Edonola ere, kritikak kritika, Unai Elorriagak fidel jarraitu izan dio bere estiloari, horra hor lekuko gisa egilearen azken eleberriak: Vredaman (2005) eta Londres kartoizkoa da (2009). Harrera eta kritikari dagokionez, Elorriagaren aldekoak eta kontrakoak parez pare ibili dira. Vedraman liburuaren aurrerapena bazetorren Van`t Hoffen ilea eleberrian. Vedraman eleberrian, lau kontakizun biltzen dituen lanean, Elorriagak fokua ume baten istoriora zuzendu zuen. Kontakizun horietako batetik etorri zen Matxinsaltoaen belarriak (Elkar, 2006) umeentzako liburua, orain arte Elorriagak arlo horretan egin duen saio bakarra. Bestalde, gaiaren tratamendua izan da Londres kartoizkoa da (2009) eleberrian sumatu den aldaketa nabaria. Eleberri horrekin lehenengo aldiz Unai Elorriaga gai jakin eta zehatz bati lotu zitzaion, diktaduraren salaketari alegia. Aldaketa horren aurrerapena honezkero azaltzen zen erabat oharkabean igaro zen egilearen Doministiku egiten dute arrainek (2008, Letranómada) izeneko antzezlanean.

BIBLIOGRAFIA

EGIA, L.: “SP-rako tranbia”. Deia. 2001-07-06.

GALARRAGA, A.: “Vredaman”. Gara. 2006-03-11.

RABELLI, Alvaro. (2008): “SPrako tranbia”. Euskal Literaturaren Hiztegia. EHU-Euskara Institutua.

SARASOLA, B.: “Londres kartoizkoa da”. Berria. 2009-09-11.

TOLEDO, Ana Mª (2003): “SPrako Tranbia de Unai Elorriaga: disgregación y cohesión”. Quimera. 234. 35-36. Orr.

ZALDUA, I.: “Vant´t Hoffen ilea”. Volgako batelariak. 2005-06-01.