Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Aurelia Arkotxa Mortalena Baigorrin (Nafarroa Behera) jaio zen 1955ean. Hamar urte zituela, familiak bizilekua aldatu zuen Hendaiara, eta gaur arte han bizi izan da. Bere hitzetan, aldaketa gogor xamarra izan zen bere garaian: “euskalduna nintzen, familia eta inguru euskaldunekoa, eta inguru oso frantsesera heldu nintzen”. Espainol filologian lizentziaduna eta Euskal Filologian doktoreduna da, 1993an Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo-n Imaginaire et poésie dans “Maldan behera” de Gabriel Aresti 1933-1975 izenburuaz argitaratutako G. Arestiri buruz egin den lehenengo tesiaz. Gaur egun Baionako fakultatean eta Bordeleko unibertsitatean dihardu irakasle.

Maiatz aldizkariko sortzaileetariko bat izan zen. Datu garrantzitsua da hau, aldizkariak Arkotxaren poemak argitaratu baitzituen 80ko hamarkadan. Dena dela, Arkotxak ez du bere burua idazle sortu bezala ikusten, euskaraz idatziriko lehenengo testua argitaratua ikustean shock bat bizi izan zuela ere esana du. Bizitzak dakartzan aldaketetan sinetsirik batez ere, “zirkunstantzia batek eraman omen zuen euskaraz idaztera; beste batek geopoetika ezagutzera.” (Egunkaria 2002-II-23). Kennet Whitek zuzendutako Institut International de Géopo-étique erakundeko kide da.

Frantsesez idatzitakoen artean, Patri Urkizurekin lankidetzan egindako Antoine d´Abbadie kultur mezenasaren bizitzan oinarritutako liburua ezin da aipatu gabe utzi: Pénsées, études et voyages de 1835.

Literatura ikerketan, emakumezkoa eta literatura ere aztertu ditu, eta narratiban ere entsegu eta lanak egina da.

Poesiari dagokionez, Atari ahantziak da Arkotxaren lehenengo poesia-liburua, 1993an, argitaratu zuen. J. Follainen aipuarekin hasten da, eta “Dundu” izeneko atari-olerkian barneratzen da testua. Ondoren, hiru ataletan banaturik dator testua: “Saturnaro”, “Circumambulatio” eta “Ibisaren urratsa”. Hesia ixteko “Lau gatu” dakr azkenik.

Aipatu berri dugun “Dundu” poemak genesiari buruz hitz egiten du, hain zuzen ere itsas izakiak itsas mundua utzita lurreratu zirenekoa. Genesi horrek izuaz nahasturiko une lazgarria dakar oroimenera, eta, horregatik, ahots lirikoak dei egiten dio argiari. Olerkiak mitoa gaurkotzea eta garaiko indarra oraingo arora ekartzea du helburu. “Saturnaro” atala ere, giro kaotikoan hasten da, baina progresiboki itxaropenera hurbiltzen doa. Izenak adierazten duenez, atal hori astrologiari lotua dago oso, eta planetaren bulkada kaltegarria agerian da; izan ere, infernuaren iruditeria sarri agertzen da, esaterako. Intimismorako tokia ere badago: idazlearen biografia maila mitiko batera eramaten da. Horixe da”Circumambulatio” lanaren gunea. Atal horretako lehenengo poemak aurreko ataleko (“Saturnaro”) lehenarekin egiten du lotura. Baina, “Saturnaro” gainbehera zen artean, “Circumambulatio” pausalekua da; horrela, denboraren gelditzea edo eta labirintoaren irudia ageri dira. Azkenik, “Ibisaren Urratsa” dugu: aurreko atalekiko guztiz desberdina da, mundu afektiboaren agerpenak nagusi baitira atal horretako olerkietan. Liburuaren moduan, “Ibisaren Urratsa” hiru zatitan banatzen da, eta banaketak gai eta motibo desberdinekin du zerikusia. Batetik, Grezia zaharreko aipamenak ditugu, bai eta amodiozko olerkiak eta haurraren ingurukoak ere, eta hortxe da aldea, esaterako. Bestetik, sinbolikoki ere bada alderik: giza krudelkeriaren aurrean izuturik, denboraren boterearen aurre galdurik dugun ahots lirikoak ibis-idazkera sinboloaren itzalpean hartzen du babes. Amaitzeko “Lau gatuak” poema, liburuaren poetikaren laburpen gisa azaltzen da.

Lehen esan bezala, autorearen olerkigintza geopoetikaren eremuan kokatzen da. Arkotxaren poemak ez daude denboran kokaturik, bai, ordea, tokian; era berean, poemak ulertzeko giltza dira tokiak. Beraz, irakurleak esanahia ulertzeko ez du testura jo behar, hortik at den idazlearen bizikizunetara baino.

Geopoetikarekin edo toki dependentziarekin jarraituz, Gutiziak ipuin-liburua dugu, 2000n argitaratu zena: haren barnean azaltzen da, Marko Poloren ametsa ipuina.

Arkotxak Septentrio (2001) bigarren poema-liburua idaztearen arrazoia horrela deskribatzen du: “1993an Xabi Oterok kolaborazio bat eskatu zidan Labradorri buruzko lan baterako…1994an joan-jin bat egin genuen Quebec aldera. Hunkitua gelditu nintzen, eta handik landa, dena izan da hango itsas bazterra ikustea. Horrela topatu naiz Atlantikoko beste itsas aldeekin”. (Egunkaria, 2002-II-23). Dena dela, Maiatz aldizkarian aurretik argitaraturiko olerki berrikusiak eta prosazko bizpahiru poema sartu ditu idazleak narrazio poetikoz osaturiko liburuan. Olerkiak, lehengo kasuan bezalaxe, sailetan sailkaturik daude. Lehenengo atalak Oriens du izenburu, eta itsasoetako eta itsasoetara doazen urei buruz dihardu. Arestian aipaturiko Marko Poloren ametsa ipuina ageri da hemen ere, merkatariak Ekialdean ezagututako mundu miresgarriak hizkuntza onirikoan irudikatuz. Ondoren Sine nomine-n, Iohan Mandabillakoaren alegiazko eskuizkribuaren transkribapena eta Marko Polok ametsetan aipaturiko zenbait herriren oihartzunak ageri dira, beste askoren artean. Bigarren atalak, Peregrinatio, Labradorko eta Ternuako lurretan zeharreko bidaia proposatzen du. Azkenik, Mare magnum finek atala dugu, hogei poema laburrez osaturikoa; bada, olerki horietan ere, bidaiak eta tokiek garrantzia handia dute, liburuan nagusi den narrazioari lagun eginik.

Esan bezala, Arkotxak itsasoa eta harekiko lotura aukeratzen ditu gai garrantzitsu bezala, paisaiaren deskripzio sotila eskainiz eta isiltasunaren poesiara hurbilduz. Agian aipamena da berea, begi aurrekoaren adierazpena, baina kulturalismo jokoa ere bai, izan ere, aurreko liburuan bezala, aipu zaharren lilura testua hornitzeko gogoz darabil. Euskal literaturaren tradizioarekin lotura ere badagoela antzeman daiteke, idazle klasikoen bidetik abiatzen baita. Kanadako lurraldeak ezagutuz batera, esperientzia zuzenaren ondoren, eman omen du poesiaren ikuspegia. Geopoetikaren moldeetan idatzita daude, beraz, testuok, elementu geografikoaren aurrean sentitutakoa eta hausnartutakoa aditzera emanez. Mapa poetikoa osatzen du egileak, eta horren zantzu nabariak ditu haren lanak: testuen laburtasuna, testu poetikoaren sujerentzia eta munduak beragan sortzen duen lilura edo antzinako idazkiek liburuan duten pisua (Kortazar, 2002).

Bestalde, aurreko liburuarekin alderatura, Septentrio-ren sorkuntza lana horrela deskribatzen du Arkotxak: “… lehendabiziko liburuaren ateratzeko besteek ninduten bultzatu (…) Aldiz, bigarrenarendako, ekimena nik nuen hartu (…) Idazle kontzientzia neure gain hartzea, ohartzea (…) Sortzearen plazaratzeko gutizia” (Egunkaria 2002). Hau da, liburua idaztean atzera begiratuta zirkunstantziek egilearen erabakietan izandako indarra adierazteko, –bai lehenenengo liburua idaztean, bai geopoetikaren bidetik ekitean– idatzitakoa kaleratu eta irakurleari helarazteko erabakia egileak berak hartu du. Era berean, egilearen beraren erabakia da idazle-kontzientzia hartu arteko bidaia bakarrik egin izana, bere ahotsaren bila, barneko soinura hurbildu arte. Beste alde batetik, tematikari dagokionez, nabariak dira intimitatea baztertu izana eta bidaiari emandako lehentasuna. Gainera, dagokigun kasuan, bidaia antzinako gauzatzat hartzen da, eta ikusten den mundua aurkitzeko nahian islatzen da bidaia; idazleak geopoetikaren bidez gorpuzten eta egituratzen du bidaia.

Beste ildo batean, Euskaltzaindiak argitaratzen duen Iker 8 sailean, A. Oihenarti buruzko ikerketa argitaratu zuen Arkotxak 1994an, A. Oihenart Frantzia, Italia eta Espainiako Errenazimendu garaiko poetekin konparatuz.

Kritikaren eremuan ere, idazleak proposatutako paisaian bidaia egitea legez ikusten du Arkotxak lan hori, gustu hutsaren bultzadaz egindako zerbait legez: ” Nere ustez kritikak kreatiboa, beroa eta hurbila behar du, intelektualismoaren hoztasunean erori gabe.” (2002).

2003an Euskaltzaindiko euskaltzain urgazle izendatu zuten.

BIBLIOGRAFIA

ARAMENDI, M.(1988): “A. Arkotxa”. Argia. 1.195. 1988-IV-24.

ARKOTXA, A. ((2002): Egunkaria. 2002-II-23

ASURMENDI, J.(1994): “Atari ahantziak nonahi agertzen dira bizitzan”. Zabalik. 1994-IX-28.

BORDA, I. (1994): “Carpaccio Iruñean”. Argia. 1.473. 1994-III-6. 54.

BORDA, I. (2002): “XXI. mendean nabigatzeko” Hegats, 2002-12

EGUSKITZA, A.(1994): “Aurelia Arkotxaren atari ahantziak”. Maiatz

23.35.

ETXEZAHARRETA, L.(1993): “Poesia atari ahantzien atzetik”. Egunkaria. 1993-XII-7.XI.

IBAN, Amagoia (2002): “Oinarrizkoa, enetako, elea

gelditu da, eta solasa, eta euskara” in Egunkaria. 2002-II-23.

IBAN, A. (2001): “Legarraren memoriaz” Euskaldunon Egunkaria, 2001-12-01

IBAN, A.(2001): “Ekialdean barna”. Euskaldunon Egunkaria, 2001-12-01

ITURBIDE, A.(1995): “Bluitasuna”. Egunkaria. 1995-V-21

JUARISTI,F.(1994): “Urdina”. Egan.1. 258-9.

JUARISTI, F. (1994): “Urdinarekiko lilura”. Zabalik. 1994-III-12.

KORTAZAR, J.(1997): “Aurelia Arkotxa. Atari ahantziak” in Luma eta Lurra. Euskal poesia 80ko hamarkadan. Bilbao Bizkaia Kutxa. Labayru ikastegia. 305-318. Bilbo.

KORTAZAR, J. (2002): “Espazioaren izenak”. Bilbao, 2002-02

OÑEDERRA, L.(2002): “Septentrio”. Beterriko Liburua, 2002-05

PEILLEN, T. (1994): “Malenkonia”. Maiatz. 4.

URKIZA, A. (2010): Zortzi unibertso, zortzi idazle. Alberdania. Irun.