Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Piarres Adame, saratarraren zenbait historio Laphurdiko eskuaran narrazio laburra da Joan Batista Elizanburu idazlearen prosa-lan bakarra. Elizanburu (Sara, 1828-1891) batez ere olerkigintzan ahalegindu zen, baina XIX. mendeko euskal narratibaren garapenerako utzi zigun lantto garrantzitsu eta eder hau. Nahiko eztabaidatu izan da Piarres Adame eleberritzat jo daitekeenentz. Gaur, orokorra da Piarres Adame eleberria ez den ideia, baina, aldi berean, aitzindaritzat jotzen da XIX. mendeko beste prosa narratibo lan batzuekin batera. Piarres Adamek eta beste lan horiek (Peru Abarka, Atheka gaitzeko oihartzunak, Bein da betiko…) euskal eleberrien historiaurrea betetzen dute, ezinbesteko lanak osteko eleberriaren garapena ulertzeko, nahiz eta argitaratzeko momentuan ez zuten lortu, arrazoirik arrazoi, behar besteko eragina. Prosa lan hauen gorabeherek XIX. mendeko euskal narratibaren ahulezia baino ez dute erakusten, eta Piarres Adamek ere ez die ihes egiten gorabeheroi. Hasieran batean bosgarren ataleraino argitaratu zen, 1886an, Donibane Lohitzuneko La Nivelle aldizkari gorrian, eta geroago Le Reveil Basque-n, azkenik liburu gisa argitaratu zen Pauen 1888an. Aldizkarietan atalka argitaratzea ohitura zabal-zabala dugu XIX. mendearen bigarren erdialdean. Horri esker, esan daiteke euskal prosak aurrerapena lortu zuela. Aldizkako argitalpen hauetan, iraupen laburrekoak izan arren, idazle berriek euren lehenengo lanak, tartean ipuinak eta kontakizunak zeudela, idazten zituzten. Aldizkariok benetako euskarria eskaini zieten idazleei luma trebatzeko, idaztankera ulerterraz eta narratibora hurbil zitezen. Kontrara, atalka argitaratu izanak lana bera baldintzatzen zuen, molde eta egitura jakin batzuk izatera behartzen zuen. Egitura honetan atal bakoitzak istorio oso bat dauka hurrengorako lotura edo aurkezpen xumea utzita, gaitza da egiturotan eleberriak berez duen hari narratibo jarraikorrari eustea. Piarres Adame, beraz, molde horretako liburua dugu, foiletoi egitura duena. Gainera liburu amaigabea dugu Piarres Adame. Egileak berak aitortzen duen bezala, asmoa bigarren partea ere egitea zen, Adame protagonistaren zahartzaroa kontatuko zuten atalekin. Parte hori ez zen egundo idatzi, eta liburuak Adameren haurtzaroko istorioak baino ez ditu eskaintzen. Dena dela, asmoak asmo, liburuaren egiturak berak edozein unetan amaitzeko aukera ematen zuen.

Lehenengo edizioaz gainera, bigarren edizio bat paratu zuen Lafittek Baionan 1946an, eta hirugarren bat Laffiten beraren Murtuts eta bertze izeneko lanean 1982an Donostian. Ediziook, itxura batean, ez ziren txukunegiak izan. Piarres Adame Klasikoak bilduman berrargitaratu zen, bildumaren 5. izenburua delarik.

Elizanburuk delako Piarres Adameren bizitzako gorabeherak azaltzen ditu, ziri eta piperminez beterik azaldu ere, liburutto irrigarri honetan. Elizanburu haur zela, Olhetako jaietara zihoalarik, Piarres Adamerekin batu ei zen bidean. Lagun hartuta, bere bizitzako hainbat gertakari eta beste hainbat istorio kontatzen dizkio 70 urte inguruko agureak. Istorio sinple-sinpleak dira, irriz eta grazia handiz jantziak. Liburutxoari darion umorea egileak darabilen euskara jostaria eta bi kulturatako tradizio ezberdinen arteko aldeak dakarren ebokazioa dira zutabe nagusiak.

Elizanburuk Adameren pasadizoak, istorioak, herri ipuinak eta bertsoak ere tartekatzen ditu, zortzi ataletan. Lehenbiziko istorioa, bigarren atalean emana, mutikotan Piarres, txanpon batzuk biltzekotan hildakoen egunean arimen alde otoitzak irakurtzera prestatu zen, irakurtzen jakin ez arren. Azpijokoa agertu zen, baina saritzat belarritik tira egin ziotelarik. Piarres Adamek eta Elizanburuk —Pello liburuan— bidean elkarrekin doazela, hiru emakume bokata jotzen ikusi dituzte. Bik aztalak agerian dituzte, eta hirugarrenak jasotzen du Adameren bertso zirikatzailea, argudiatuz honek zzergatik ez dituen aztalak agerian. Bigarren istorioan, laugarren eta bosgarren ataletan, Piarresek aranak lapurtu eta jabe atsoaren salaketa dela eta jipoaldia eman zionekoa kontatzen da. Seigarren atalean, berriz, Don Pacheco eta Dona Incarnacion-aren ipuina kontatzen du Adamek. Ipuin hau Erdi Arotik datorren ipuin ezagun baten moldapena da, Elizanburuk bere gogara moldatu zuena. Eta Piarresen bizitzako hirugarren istorioak, zortzigarren atalekoak, Sarako auzapezak Zugarramurdiko fraideek bahitu dizkioten berrehun ardiak bereganatzeko egiten duen azpijokoa kontatzen digu. Tartean Adameren eta mutikoaren bideko hamaika pasadizo gertatzen dira.

Atalka argitaratu izanak dakarren foiletoi-egituraz landa, esan daiteke Piarres Adame lanaren oinarrizko egitura errelato markoztatua dela. Kontalari nagusiak, Elizanburuk, kontakizunaren protagonista aurkezten digu, eta honek bere aldetik zenbait istorio kontatzen dizkigu, entzule lekukoaren bidez. Piarres Adamen lekukoa eta narratzaile nagusia bat bera da, teknika aldetik Piarresen bakarrizketa nagusitu arren. Errelato markoztatu batean bi alde izango ditugu beti: bateko, istorio nagusi bat; eta besteko, istorio nagusi hori eteten duten pertsonaiek kontatzen dituzten istorioak. Istorio nagusiak besteak biltzen ditu, marko batek irudia biltzen duen bezala. Aurretiaz esan dugun moduan, Elizamburuk aldizkatu egiten ditu narrazioa eta istorioak, kontakizuna arinduz eta bariatuz. Bidaian aurrera egin ahala, istorioak tartekatzen ditu, eta bidaiak berak ere, lekuz aldaketak alegia, kontakizunari bizitasuna ematen dio.

Hiru maila nabarmentzen dira:

1. Piarres Adameren bizitzari dagokion kontaketa. Nola mutikoak —Elizanburuk— aurkitu zuen bidean, haren izaera, haren pasadizoak, ibilaldian zehar egiten dituen xelebrekeriak.
2. Adamek berak kontatzen dituen istorioak.
3. Mutikorekin —Elizanbururekin— dauzkan elkarrizketak.

Duda barik, zatirik handiena bigarren mailak betetzen du. Istoriook nahi beste izan zitezkeen, egitura ireki baten barruan sartzen dira eta. Bigarren maila hori nagusi izateak badakar, bestalde, berehalako ondorio bat, hau da, intrigarik ez egotea eta bilbe narratiboa bera ahultzea eta lausotzea da. Horrek liburua eleberria izatetik urruntzen du.

Adamek aranak ebatsi zitueneko pasartea landuenetakotzat jotzen da, ez bakarrik Elizanburuk pasarte honetan darabilen prosa pipertsu eta aberatsarengatik, baizik eta liburuko pasarterik zabalena eta mamitsuena delako. Pasarte hau laugarren eta bosgarren ataletan gauzatzen da, liburuaren erdigunean. Laugarren atala suspensean amaitzen da, hurrengo entregan, bosgarrenean, erabakitzen den suspensean alegia. Elizanburuk baliabide hau, atal biak lotzeko, hauetan baino ez zuen erabili, pasarterik esanguratsuenean erabili ere.

Badirudi Elizanbururen asmoa barre eragitea zela. Horregatik aukeratu zuen Piarres Adame bezalako gizon argia, alaia eta zirtolaria. Hala ere, ezin dugu oharkabean pasatzen utzi liburuak baduela irakaspen morala eskaintzen duen aldea. Alde garrantzitsua inondik inora. Piarres gizon zaharra mutiko gaztearen irakasle antzeko bihurtzen da, irakasle eta eredu aldi berean, ez hain zuzen egiten duena egin dezan, kontrara baino. Piarresen egitateak ohar moral moduan ulertu behar ditugu. Liburuan fabulen tradizioko istorioak tartekatu izanak obraren asmo moralizatzailea indartzen du.

Lantxo hau ehuntzeko Elizanburuk ahozko herri-euskarara jo zuen. Piarresen ahotan ipini zituen bertso, esamolde eta ipuin formulak aho kulturari dagozkio, XIX. mendean galtzen hasita zeuden kultura adierazpenak dira. Ildo horretatik esan beharrean gaude lanak kontraste handia dakarrela pertsonaia bien artean. Piarres mundu zaharrari dagokio, eta mutikoa, berriz, sortuz doan mundu berriari. Mutikoaren, hots, lekukoaren bidez —Elizanburu bera gogora dezagun— idatziz ematen zaizkigu berez aho kulturazkoak diren adierazpenak. Hiltzera doazen lekukotasunak eskaintzen dizkigu egileak. Piarres Adame bidegurutze batean dago, aho eta idatziaren munduen artean, edota hobeto esateko, horietako bat, aho kultura kasu honetan, galtzeak sortarazten duen larriduratik sortua da.

Oro har, Elizanbururen idazkera nagusiki aho moldeei dagokie. Arina eta erraza da irakurketa. Errepikapenak, konparazioak, lotura hitz xinpleak, hitz jokoak, esamoldeak, interjekzioak eta onomatopeiak ugariak dira.

Piarres Adame, hizkeraren aldetik, nafar-lapurtera euskalki literario berrian idatzita dago. Euskalki literarioen historiaren une batean lapurtera klasikotzat ezaguna dena behenafarreraren ezaugarri ugariz hasi zen janzten. Joera hori XVIII. mendeko Iparraldeko obretan, Zuberoakoak alde batera utzita, nabarmentzen hasia zen. XIX. mendearen akaburako hizkera berria gauzatuta zegoen. Harrezkero nafar-lapurtera euskalki literarioaz berba egiten dugu.

BIBLIOGRAFIA

ELISSAMBURU, Jean Baptiste: Piarres Adame. Klasikoak 5. Euskal Editoreen Elkartea – Elkar. Donostia. 1991.

GARATE, Gotzon (2001): Euskal eleberrien kondaira. Gero. Bilbo.

OLAZIREGI, Mari Jose (2002): Euskal eleberriaren historia. Labayru. Bilbo.

ONAINDIA, Santi (1973): Euskal literatura II. Etor. Donostia.

PAGOLA, Ines (1985): “Piarres Adame: testua eta argitalpenak”. ASJU. 1985. 431-438. orr.

SALABERRI, Patxi (2002): Iraupena eta lekukotasuna. Elkar. Donostia.