Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Liburu honi Etxeberri Ziburukoak eman zion izen osoa honako hauxe dugu: Manual devotionezcoa, edo ezperen oren oro escuetan errabilltçeco liburutchoa. E?carazco ver?utan eguiña, eta guztia bi partetan berecia. Bordelen eman zen argitara lehenengoz 1627. urtean. 1669. argitaratu zen bigarren aldiz, berriro ere Bordelen. Bigarren argitalpen horren edizio xerokopiatua (Altuna 1981: 9) argitaratu zuen Hordagok 1978an. Patxi Altunak Manual devotionezcoaren lehen zatiaren edizio kritikoa eman zuen argitara 1981ean Euskaltzaindiak eta Mensajerok eginiko argitalpen bateratuan. Lehenengo argitalpeneko alerik ez da iritsi guganaino, eta Altunak dioenez lagungarri izango litzateke lehen eta bigarren argitalpenak erkatu ahal izatea, izan ere bigarrenak “dituen huts eta bertso hankamotz batzu osatzen lagunduko liguke” (1981: 9).

Manual debozionezkoa, izenburuan eta aurkibidean bertan aditzera ematen den bezala, bi zatitan edo liburutan banaturik dago. Lehen-lehenik liburuaren aztertzaileek eta irakurle-adiskideek esanak dakartza liburuak, eta ondoren, “Manualaren Ikhastera Iratçarmendua”,  “Iracurtcaille devotarieguilleac liburu hunen maneraz abisua” eta “Liburuaren errepartimenduaz” atalak datoz, hirurak ere bertsotan emanak, lehenbiziko liburuari ekin aurretik. Lehendabiziko liburuan giristinoak edo kristauak jakin behar dituen gauzez mintzo da, eta lehen partea kristau-ikasbideari buruzkoa da, otoitz gisa; bigarren partea, berriz, gizonaren azken finez mintzo da: herioaz, jujamendu partikularraz, jujamendu jeneralaz, infernuaz, purgatorioaz, linboez eta paradisuaz. Bigarren liburua kristauak erran behar lituzkeen otoitzei buruzkoa da eta lau atal ditu: lehenengo partean otoitz sinpleez eta lehenik otoitz perfektu eta jeneralenez dihardu; bigarrenean, berriz, itsasoko bidaietako otoitzez; hirugarrenean (Etxeberrik berak bigarren liburuaren azken parte gisara aurkeztua), otoitz dobleez dihardu; eta laugarrenean, azkenik, kirieleisonez edo letaniez. Ezin utz genezake aipatu gabe Etxeberri Ziburukoa teologoa zela, eta teologo bati dagokion gisan jorratzen dituela gaiak.

Etxeberriren mintzaira aztertzeaz gain, haren bertsogintza ere zehatz-mehatz deskribatu du Altunak Etxeparerenarekin erkatuz (1981: 16-29). Etxeberriren bertsogintzaren ezaugarri orokor gisara aipa daitezke honako hauek: hamabost silabako bertsoak jarri zituen (4 / 4 // 4 / 3) eskema baliatuz, hots, bi hemistikio (8 + 7), hemistikio bakoitzak bi azpihemistikio izanik, baina zesuraren edo etenaren legea ez zuen beti zorrotz bete Etxeberrik eta zenbaitetan hitzaren erdian ere gertatzen da eten hori eta bada bertso-lerro luzeagorik nahiz laburragorik; errima egiterakoan puntu aberats samarra darabil Etxeberrik eta binaka errimatzen ditu bertso-lerroak; elipse-sinalefak ez ditu beti gordetzen, baina batzuetan erabiltzen ditu; lizentzia ugari hartzen ditu bertsoak jartzerakoan… “Hizkera aberatsa, zehatza eta landua” zuela dio Sarasolak eta “Hiperbatonari emana” zela aipatu du (1971) Mitxelenak (1960) bezalaxe, harrigarria ez dena, bestalde, Barrokoaren garaiko idazlea baitzen Ziburuko Etxeberri.

Oihenartek Ziburuko Etxeberri, Etxepare bezalaxe, zorrotz kritikatu zuen, antzeko akatsak ikusi baitzituen bietan: hamabost silabako bertsoak jarri izana, poto egitea hitz bera adiera berean baliatzeagatik, elipse-sinalefak interesatzez zaizkionean soilik egitea… Zehatz-mehatz mintzatu dira kritika horretaz bai Altuna (1981: 9-10) bai Salaberri (2002: 91). Oihenartek kritika zorrotza egiteaz gain, Ziburuko Etxeberriren Egunoroscoa aipatzen du, guganaino iritsi ez den liburu baten izenburua. Hori dela-eta Akesolok zalantza adierazten du liburu berria ote den ala beste libururen baten zatiren bati ematen ote dion izen hori Oihenartek (1970). Onaindiak ere zalantza bera azaltzen du eta, gainera, zehazten du “Elizara erabiltzeko liburuak ere baduela zati bat “Egunerozko othoitz laburrak” titulutzat daramana” (1972), berriz,  Altunak, berriz, galdetzen du Egunoroscoa delako hori “Manual Devotionezcoa bera ote” den, hain zuzen ere, “titulu osotik Etxeberrik oren oro dioena aldatu eta Egun oro-scoa izendaturik” (1981: 10).

Bestalde, Altunak Ziburuko Etxeberri bertsogintzaren ikuspegitik aztertu badu ere, “poesia dario zenbait aldetarik” diosku, (1981: 10) “goi mailako poeta”tzat baitauka (1981: 29), eta goraipatzen du esanez “euskarak inoiz izan duen idazlerik ugarien eta naroenetakoa dela” eta “irudiz eta metafora ederrez eta konparaketa egokiz” hornitua dela haren liburua (1981: 29). Aldekoak, berriz, naturaltasuna goraipatzen du katiximaren irakasbideak bertsotan jartzean (2004: 49).

BIBLIOGRAFIA

AKESOLO, Lino (1970): “Sarrera gisa”. In: ETXEBERRI, Joanes: Noelak. SGEP.

ALDEKOA, Iñaki (2004): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia.

ALTUNA, Patxi (1981): “Ioannes Etxeberri Ziburukoa”. In: ETXEBERRI ZIBURUKOA, Ioannes: Manual devotionezcoa (Lehen zatia). Patxi Altunak paraturiko edizio kritikoa. Euskaltzaindia & Mensajero. Bilbo.

MITXELENA, Luis (1960): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia. 1988.

ONAINDIA, Santi (1972): Euskal Literatura I. Etor. Donostia.

SALABERRI MUÑOA, Patxi (2002): Iraupena eta lekukotasuna: Euskal Literatura idatzia 1900 arte. Elkar. Donostia.

SARASOLA, Ibon (1971): Euskal literaturaren historia. Lur. Donostia.