Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Leiendak (1879-1891) liburuan 1879tik 1891era bitartean idatziriko kondairak bildu zituen Ana Toledok, 1990ean, Klasikoak bilduman. XIX. mendearen hondarrean antolaturiko euskal festen testuinguruan kokatu behar da elezahar horien idazketa. Donostiako euskal festetan antolatzen ziren lehiaketetan, kondairari atal jakin bat eskaini zitzaion, 1879tik 1891era, hain zuzen ere. Kondairari zegokion sariketaren oinarriek honela zioten: “kondairen baten ezagualde labur bat, irakurgai bat, edo gure oitura oroitgarriren baten gañean ongien izkribatzen” (Toledo, 2010, 326).

Gainerako euskal festetan ere kondairari eskaini zitzaion saririk, baina, deialdi horiek ez ziren izan Donostiako euskal festetakoak bezain iraunkorrak. Urteko idazlan sarituak bilduma batean argitaratu ohi ziren, eta kondairak ere bilduma horietan argitaratu ohi ziren (Donostiako euskal festetan, esaterako, “Oroimengarriak” izeneko liburuxkan bildu ohi ziren idazlan sarituak). Aldizkari zenbaitetan ere (Euskal-Erria, Revista Euskara, Euskaltzale) argitaratu ziren, baina, ez zen ohikoena izan.

Kondaira-egileak asko izan ziren: Toribio Alzaga, Franziska Ignazia Arrue, Gregorio Arrue, Antonio Arzak, Arturo Kanpion, Karmelo Etxegarai, Martin Gilbeau, Joakin Larreta eta Arzak, Joakin Larreta-Azelaingo, Franzisko Lopez eta Alen eta Rafael Murga Mugartegi. Edonola ere, kondairak idazten edo fikziozko prosa jorratzen iraunkortasunez aritu zirenak oso gutxi izan ziren; Txomin Agirre dugu salbuespen bakarra (Toledo, 1990, 17).

Elezaharretan jorraturiko gaiak ez ziren originalak izan (Toledo, 2010, 326), ahozko kulturan jada ezagunak ziren, edo gazteleraz jada idatziak. Baina, testu-modalitate edo genero literario hori jorratzean dira berritzaile idazle horiek, ordura arte euskal letretan fikziozko prosak ez baitzuen ia garapenik izan.

Leiendak (1879-1891) bildumaren hitzaurrean Ana Toledok adierazi bezala, kondaira horiei guztiei esker “kontaketari irekitzen zaizkio ateak, idazle bakoitzaren ekarria urria da, baina guztien artean sorrera bati gorputza ematen diote” (Toledo, 1990, 17). Alegia, euskal kontaketa idatziari eman zioten hasiera kondairok, euskal fikziozko prosaren lehen urratsak eginez. Toledok (1990, 14-16) jakinarazi izan duenez, legenda horiek ez zuten eragin handirik izan, eta ez zuten zaletasunik sortu garai hartan. Baina, euskal fikziozko prosa errotzeko funtsezkoa eta erabakigarria izan zen legenda-egileen ekarpena. Izan ere, XIX. mendera arte euskal prosa literarioa prosa erlijiosoaren alorrera mugatu zen, eta hain justu, XIX. mendearen bigarren erdialdean egin ziren fikziozko prosaren lehen urratsak, eta kondairak ere, garapen horren erakusgarri dira.

Jakina, prosa narratiboaren garapenean ikuspegi erromantikoak garrantzi erabatekoa izan zuen, XIX. mendearen hondarrean erromantizismoak agintzen baitzuen Hego Euskal Herriko diskurtso sozio-politiko eta kulturaletan. XVIII. mendearen hondarrean, J.G. Herder Alemaniako filosofoak adierazi zuen hizkuntza eta ohituretan mamitzen dela herri bakoitzaren izaera berezia. XIX. mendean zehar ikuspegi erromantiko hori Europa osoan zehar hedatu eta errotu zen. Ipar Euskal Herrian XIX. mende hasieran garatu bazen ere (Xaho eta Etxahunen idazlanetan, kasu), Hego Euskal Herrian XIX. mendearen azken herenean errotu zen, foruen galerak (1876) ikuspegi erromantikoa biziarazi baitzuen. Testuinguru horretan garatu zen arestian aipatutako kondairen sariketa. Elezaharretan ohitura zaharrei, iragan loriatsuari eta pertsonaia historiko sonatuei egin nahi zaie gorazarre, osagai horietan guztietan irudikatzen baitute egileek euskalduntasunaren iragan loriatsua, orainaldirako eredutzat hartu nahi dena. Horregatik, Toledok (2010, 347) adierazi bezala, garaiko auziak askatzeko irakaspen bila jo ohi zuten iraganera. Ikuspegi horretatik, kondairetako zenbaitetan euskaldunaz eratu zen irudia aztertu du Ana Toledok, “Aitor, euskaldunen identitatearen eratzailea” artikuluan (Toledo, 2010).

Leiendak (1879-1891) bildumako idazlanak honako atal hauetan sailka daitezke:

• Narrazio kostunbrista: narrazio-mota honetan gizarte-giro eta gizarte-ohitura zenbait irudikatzen dira, eta pertsonaiak giza komunitate baten ordezkari besterik ez dira, ohitura eredugarrien berri emateko erabiliak. Hartara, kondairotako pertsonaiak estereotipoak baino ez dira. Hona hemen narrazio mota horri hurbildu zaizkion legendak: “Buruazurra” (Txomin Agirre), “Gurasoakin zu nola, zure umeak zurekin ala” (Gregorio Arrue), “Gurasoaren zigorra” (Karmelo Etxegarai), “Arrantzalia!” (Frantzisko Lopez Alen), “Arretxinaga” (Rafael Murga Mugartegi).
• Narrazio historikoa: iragan-minari loturiko narrazio hauetan, jarrera eta egoera historiko eredugarrien bila jotzen zen iraganeko garai historiko jakinetara (erromatartze garaia, Orreagako gudua, ahaide nagusien arteko liskarrak…), iragan denboratan kokatuz gizarte-egoera idealaren ispilua. Hona hemen narrazio mota horri hurbildu zaizkion legendak: “Zer nitzan? Zer naiz?” (sinatugabea), “Euskaldunen bikaiñtasuna” (Frantziska Ignazia Arrue), “Aitor-en etorrera edo Euskal Erriaren asiera” (Karmelo Etxegarai), “Aspaldi aietako gure asabak euskaldunak ziran; gu ere bai omen: ala uste” (Gregorio Arrue), “Zarauzko ondekidetzea” (Gregorio Arrue), “Denbora Antxiñakoen Ondo-Esanak” (Arturo Kanpion), “Agintza” (Arturo Kanpion), “Andeka” (Karmelo Etxegarai), “Kontu zarrak” (Karmelo Etxegarai), “Orruel arpeko zuhurra” (Martin Gilbeau), “Irakurgaia” (Joakin Larreta-Azelaingo), “Antziñako Nafar-mendiko oroitz bat” (Franzisko Lopez Alen).
• Gorazarrea eta omena: jarrera eta ohitura zahar eredugarrien bilaketan, hainbat kondairatan pertsonaia sonatuak eta eredugarriak aurkezten dira, eta pertsonaia historiko horien jarrerari gorazarre egiten zaie, eredu bihurtzeko asmoz. Hona hemen narrazio mota horri hurbiltzen zaizkion legendak: “Jesus-n lagunkidako Aita Manuel Larramendiren bizkontaera” (sinatugabea), “Okendo” (Toribio Altzaga), “Okendoren eriotza” (Arturo Kanpion), “Antziñako gertaerak” [Juan Sebastian Elkanori gorazarre] (Karmelo Etxegarai), “Euskaldun bikaiñ bat” [Juan de Areizagari gorazarre] (Karmelo Etxegarai).
• Narrazio erlijioso-didaktikoa: XIX. mende hondarrean euskaldun fededuna zenez euskal izaeraren eredua, kondairen artean ugariak dira fede kristaua hedatzeko helburuari lotzen zaizkionak. Hona hemen narrazio mota horri hurbildu zaizkion legendak: “Antiguako Ama Birjiña” (sinatugabea), “Liburu bateko pasarte bat” (sinatugabea), “Iziar” (Toribio Altzaga), “Patxi eta kontxesi” (Antonio Arzak”, “Aztua!” (Antonio Arzak), “Malko bedeinkatuak” (Karmelo Etxegarai), “Irakurgaia” (Joakin Larreta eta Arzak), “Miluzeko zubiya” (Joakin Larreta eta Arzak), “Lezoko Santo Kristoren eleizatxoa” (Frantzisko Lopez Alen).

BIBLIOGRAFIA

TOLEDO, Ana (1990): Leiendak (1879-1891) . Donostia. Etor.

TOLEDO, Ana (2010): “Aitor, euskaldunen identitatearen eratzailea”. Oihenart. 25. 325-349.