Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

1998. urtean argitaratu zuen Yolanda Arrietak (1963)  urtebete lehenago Irun Saria irabazi zuen Jostorratza eta Haria nobela. 2001. urtean Alberdania argitaletxeak berrargitaratu zuen, eraberriturik, eta, harrigarria, gazteentzako sailean kokaturik. Erabaki biak, eraberritzeak eta gazteei zuzendutako sailean sartzeak, esanguratsuak egin zaizkigu irakurle potentziala zein den adierazteko. Gure asmoa edizio bien arteko aldaketen berri zehatz ematea ez bada ere, eta iruzkinak azterketa genetiko bati ekiteko helbururik ez badu ere, ezinbestekoa izan zaigu baten baino gehiagotan testuen arteko desberdintasunez mintzatzea. Hala ere, bigarren argitalpenari lotuko gatzaizkio batez ere.

Nobela liriko gisa definitu izan den testu honetan badira joko bi: literatura ehuna egitearekin lotu izan da Grezia klasikoaz geroztik, eta nobelak metafora hori hartzen du haritzat, testualki testu bat josteko, testua josten duen neurrian testua osatzeko (Kortazar 2000, 284). Lirikoa izateaz gain, nobela metaliterario bat ere bada, zehatzago esateko, modernitatearen ondoren eragin handia izan duen konstruktibismoari lotua dagoena, literaturaren konponketari buruzko nobela bat, alegia.

Kontaketa jaiotzear dagoen alaba bati zuzentzen zaio:

“Demagun zure ama naizela eta zu nire alaba. Demagun

jaiotzear zaudela eta 2012. urtean 18 urte izango dituzula. Demagun opari hau egiten dizugula.

Demagun horixe…” ( 9)

Testu horrek aipatu jokoaren aurrean jartzen gaitu berriro: tonu autobiografikoa den neurrian (“ama neu naiz”, 9), da sinbolikoa esaldia. Bigarren argitalpeneko zuzenketak, gainera, garbi azalduko luke lehenengoaren tonu autobiografikoa, 18 urte betetzeak dakarren sinbolismoa indartu da bigarren bertsioan, eta beraz, nagusitu egin da idazlearengan sinbolizaziorako joera.

Kontaketaren ardatza familia baten historia da. Josten ikasteko esku liburu gisa aurkezten den nobela honek, garbi azaldu du bere joera sinbolikoa. Kontalariak iraganera salto egin eta iragan urrunetik hasita gaur egunera arte jarraitzen du kontakizuna, batzutan kutsu sinboliko eta  fikzioa nabari-nabariak izanik, eta beste batzutan,  errealitateari estuago atxikirik. Horrela, bada, historiaurreko lehen emakumeak egindako lehen joskuraz hasi eta historian zeharreko ibilbidea egiten digu arin-arin, oihal, orratz, hari, eta jostekoek bidea zabaltzen diotelarik. Arianaren hariari jarraiki, historia eta istorioen mataza-labirintuan barrena garamatza. Guztiz fikzioa den eta egia antzik izateko inolako asmorik ez duen hasierako atala emeki josten du idazleak errealitateari lotuago dagoen familiaren historiarekin, eta kontalariaren hurbileko historiarekin, sinbolikotasunaren haria askatu gabe. Kontakizuna, jaiotzear dagoen alabari zuzentzen dio kontalari den amak, nolabaiteko bizitza testamentu gisa. Eta bizitza eta bizitzarako tresna izango denez, azalpen eta aholkuak ez dira falta lehen eta hirugarren pertsonarekin bigarren pertsona deiktikoa nahasten dituen kontakizunean.

Lehen edizioan bigarrenean baino luzeago ematen zitzaigun, testuaren egitura gotorra erakutsiz. Aurkibidean josturaren pausoak  -esanguratsua da josturaren arlo semantikoan hitzen batasuna- argi agertzen dira: “Hasieran”, “Ezagutzeko”, “Jakiteko”, “Ekin aurretik”, “Konpontzeko”, “Azken aholkuak”. Aldaketak ikus daitezke bigarren edizioan: batetik, sarrera moduko bat dugu eleberriaren hasieran, non kontalariak, eta idazleak testua osatzean, izan duen helburua, testuaren muina eta ulertzeko klabe nagusiak azalduko dituen; bestetik, lehen edizioko atal bakoitza azpiatalez josita zegoen aurkibidean, eta azpiatalok idazlearen bidearen berri ematen zuten. Bigarren edizioan, ostera, bost atal nagusiak mantendu badira ere, ez dago aurkibidean azpiatalen aztarnarik. Argiago azaldu nahi izan dira, nolabait, antolaketaren bloke nagusiak, bai aurkibidean zehaztuz eta bai testu barnean egindako banaketa argiaren bidez. Egitura horrela emanez gero, askoz ere zehatzagoa da irakurleak egin behar duen irakurketa, askoz ere markatuago geratzen da idazleak aurkeztu nahi zuen egitura. Azpiegitura estalirik, testuaren zehazgabetasuna baliogabetu egiten da, eta irakurlearen esku uzten da, indartu egiten da.

Arestian aipaturiko egitura gotorra nabaria da atalen barne egiturak erakusten duen simetrian. Atal bakoitzak bere hitzaurretxoa du, atalean zehar garatuko den istorioaren zuribide erako zerbait. Ondoren azpiatalak ditugu, gehienak josteko ekintzarekin, oihalekin, tresneriekin, soinekoekin zerikusia dutenak. Azpiatalaren izenburuan adierazten den kontzeptuaren azalpen sasi-objektiboaren ostean, ama-kontalariaren istorio zatiak ageri dira, arbasoekin ala aspaldiko ahaideekin lotura zuzena egiten delarik batzuetan, eta besteetan, ostera, kontzeptu horrekiko zerikusirik gabe.

Edozein modutan, azalpena eta  ondorengo istorioaren arteko lotura, zuzena edo ez hain zuzena, ez da beti garbi adierazten edo ulertzen. Sarritan aramu haria bezain mehea eta distiratsua da. Badirudi, bada, zinez egin nahi duen oroimen kolektiboaren transmisio-haria argi eta garbi utzi nahi duela zenbaitetan, errakuntzarako ala gaizki ulerturako  aukerarik eman gabe. Horrela gertatzen da liburu osoan zehar loturatzat erabiltzen diren zenbait elementuekin: hasierako “basurde larrua”, geroko “lazu gorri-gorria”, edo “soineko baltza”.

Esan bezala, beste batzutan, lotura ez da argia. “Konpontzeko” atalaren “adabakiak” azpiatalean, adibidez, hasierako azalpenaren ondoren ataltxo ugari dauzkagu: “Olgetan 1, 2, 3”, “Ibilian 1, 2, 3”,  “Ametsetan 1, 2, 3”, “Hazten 1, 2, 3”, “Ixten 1, 2, 3″… Hasierakoek (“Olgetan” eta “Hazten”) neskato baten hazte prozesua laburtzen dute, haur txikia denetik lehen maitasuna ezagutzen duenera arte. Ondorengoek, azpiatalaren “Adabakiak” izenburupean zuhurki bildurik, gogoetak, oroimenak, oldozketak, asmoak…. eskaintzen dizkigute, zenbaitetan epigrama itxurarekin: “Izpiritua -haririk gabeko puntada-, traperoak eraman dit bart. (Albainu eske itzuli zait goizaldean)” (137).

Jostungintzari buruzko testua izaki, ezin aholkuz josiriko istorioa “Azken aholkuak” eman gabe utzi. Atal honen sarreratxoan oihal bat aipatzen da, guztien esku dagoen eta guztientzat den oihala: “…Bazen behin oihal bat… Lurralde hartako jostunek modako patroien arabera ebaki eta puntadaz betetzen zuten beraien arropak egiteko” (147). Oihal hori  “guztien” barnean eta “denon” esku legokeen oroimen kolektibo zein historia orokorra litzateke, baina ez idatziriko historia, ez liburuetan dagoena, ahoz-aho dabilena baino, Peter Burkek (1996) dioen bezala, batez ere emakumeen bitartez transmititu den oroimen historia, emakumeei dagokielako herri tradizioan ahozko eta oroimenaren historiaren transmisioa.  Baina historia, zientifikoki azterturiko historia, idatzizkoa, denborari loturik dago. Historia, denbora, Kronos batean gertatzen da. Aitzitik, ez da hala eleberri honetan. Ugariak dira, bai, denborari buruzko aipamenak, baina denbora hori ez da inoiz zehazten, ematen dira datu batzuk hala nolako kokapen bat egiteko (“Eta gerra iritsi zen, bere soineko beltz ederrenez apainduta” 73), baina gehienetan denbora aipamenak askoz zehazgabeagoak dira (“Garaiak azkar aldatu ziren…”49).  Denbora kronologikoaren jarraipenik eza belaunaldiei buruzko aipamenez ordezkatzen da sarritan (“Maritxu eta Txomin txikiren ondorengoek …” 40), hau da ahoz kontatutako historia gordetzen duten herrietan egiten ohi den bezala, are gehiago, badira ipuinetan erabilitako formula zehazgabeak ere (“Bazen herri hartan gizon bat…” 33). Azken honi, eta belaunaldiekiko aipamenei, eleberri osoan zehar pertsonaien izenak Txomin-Domingo eta Maria-Miren direla gehitzen badiogu, areagotu egingo zaigu zehazgabetasun irudia: belaunaldiak ugariak izan dira, eta berbera dira era berean, pertsonaiak aldatu egiten dira belaunaldiz belaunaldi, baina berbera dira funtsean oraingoko pertsonaien muin direlako antzinakoak, gaurko oihala antzinakoa den bezala, eta gaurko denbora aspaldikoa. Denbora aldatuz doa, belaunaldiak eta haiekiko istorio txikiak aldatzen diren bezala, baina gaurko denboran, gaurko historian, gaurko oroimen eta oihalean antzinako denbora, historia, oroimena eta oihala mantendu nahi dira. Pertsonaiak etengabe aurrera doan denboraren kontra ageri dira batzutan (“Denboraren kontra borrokatuko dut beti-beti aurrera doalako.” 133), eta gaurko bizimoduak eskaintzen dituen aukeren kontra, baina baita denboraren ezinbesteko joana onartu beharrean ere gehienetan (“Garaiak azkar aldatu ziren” … 49).

Denboraren zehazgabetasunean sakontzeko, bada azken datu bat: kontakizunak hasierara itzultzea proposatzen du azken atalean, “Ez ahazteko” izenburupean (“Hasieran bezala, biluzik bazaude, eta bat-batean, josten egitea ahaztu zaizula konturatzen bazara, zatoz etxera eta jantzi zeure aurretiko norbaiten jantzia. Baliteke arropa horrek larrua babesteaz gain soinean eraman duenaren izpiritua ere eranstea.” 149).

Abiapuntu gisa metafora bat hartu du egileak bere kontaketaren bidean: esaldia josi egiten da, eta nobela eta testu literarioa jostera doa orain. Jarraitzeko, josteko prozesuan ematen den garapena aukeratu du kontaketaren garapen gisa, arlo semantikoak batu egiten ditu, josturaren hiztegia erabiliz azpi ataleko izenburu gisa, eta gainera hasierako sarrera moduko ataltxoan nobelaren nondik norakoa adierazi dio irakurleari.

Prozedura guztien gainetik baina, indar sinbolikoa dago nobelan. Helburu bat, lehen-lehenik, identitateari buruzko aurkezpen bat, nobelaren hasierak ere indartu egin duen bide bat:

“Zer gara? Berez gurekin datorrena ala bizitzan zehar egiten goazena? Bien nahastea, agian?

Bi galdera horien inguruan mugitu nahi izan dut Jostorratza eta haria idazterakoan.” (9).

Eta beraz, historia eta istorioa, errealitatea (autobiografiarekin lotu dezakeguna) eta fikzioa nahastatzen saiatzen den kontaera da. Helburua adierazi ez ezik, sarrerak agertzen diren kontalarien berri ere ematen du. Hiru kontalari mota daude (Gutierrez, 2000, 47), baina lau ahots: narratzaile estradiegetikoa: historiaren hariak kanpotik josten dituena eta hirugarren pertsonan mintzo dena; hiru narratzaile intradiegetiko, akzioaren parean kontatzen dutenak; autodiegetikoa (“Ama neu naiz”, 9), eta bi metadiegetikoa, akzioaren barne mailan kontatzen ari direnak, “amama” (“amama neure ama”, 10) eta “amona” (“eta amona aitaren ama”,10). Narratzaile autodiegetikoak garbi adierazten du nola kontatuko den testuan barrena. Ama lehen pertsonan arituko da, eta aitaren berri emango du, esaldi motzak erabiliz; amamak birraititaren eta aititaren berri emango du, lehen pertsona erabiliz, bere herriko berbetan; eta amonak birraitonaren eta aitona eta aitaren berri emango du, hiriko hizkera erabiliz. Aipatu behar litzateke sarrera argigarri hau ez dela agertzen lehen edizioan eta, hori aldaketa esanguratsua da. Lehen edizioan ohar solte batzuk baziren, bai, baina nobelaren azken aldean kokaturik.

Kontakizunaren  maila eta ahots desberdinak aipatu ditugu, baina bada aniztasuna edo txatalkako jarraipenerako aukera ematen duen beste elementu bat ere. Lehen edizioan bada orrialde berean istorio bi kontatzen duen atala. “Adabakiak” sailean, kontalariak hari bi jarraitzen ditu, historia bi, kontakizun bi, bata bestearen jarraitzaile, bata bestea babestuz, azalduz, argituz (100-140) agertzen zaizkigunak. Berez testuaren simultaneismoa (idazkera eta irakurkera kokatzen diren zuzenbide bakarreko denbora hautsi nahiaz) azpimarratzen zuen kutsua ere moldatu egin da bigarren edizioan, esperimentazioari toki txikiagoa emanez.

Jostorratza eta haria eta modernitate ondorengoari lotzen gatzaizkiolarik, batez ere ezaugarri nabarituko zaizkigu, nahiz eta zabaldu dezakegun ezaugarrien zerrenda pixka bat gehiago. Batetik, adabaki txikiez osaturiko liburua dugu (Kortazar 2000, 248),  fragmentarioa beraz, zatiari nagusitasuna ematen diona, eta, bestetik, lan “eraikia” da, (lan guztiak eratzen baitira, edo eraikitzen), kostruktibismoaren barnean kokatzen dena.

Egileak berak azpimarratzen du bere testuan “zatia”-ren nagusitasuna, txatalak, hariak, josiz eta bilbatuz sortzen da istorioz beteriko historia hau. Maiz aipatzen da zatia kontaketan, baina txataldun izate horri kritikarik eza ere gaineratzen zaio, txatalez osatutako soinekoan  bezala (“Demagun, orain, adabakiez osaturiko  jantzi bat egin nahi dugula, hau da, kolore, itxura eta ehundura askotako oihal zatiez osaturiko jantzia…” 123) gertakizun, kontakizun eta istorioak pilatu egiten dira bata bestearen ostean, eta datozen bezala behar dira, pastitxe itxura emanez, diskurtso identitarioan sarri gertatu ohi den bezala. Izenburuan argi aipatzen den hari horrek, ahozkotasunaren hariak, berariaz eraiki gura den oihala josten du. Arbaso eta inguruko herritarren identitateek eginiko txatalkako identitate-oihal nagusian, eta oihal horretan ez da txatalik baztertzen, denak dira baliagarriak. Zer izan garen, zer garen, dena dago uztarturik  denbora ez kronologikoan. Kontakizunaren lirismoa (sentipenak adierazten dira, sentimenduak eta ametsak jaiotzear dagoenarekiko), epikotasunarekin batera agertzen zaigu nahasturik, kolektibitatearen istorioari errealitate kutsua ezartzen zaionean, eta herrian gertaturikoa eta herriak bizirikoa adierazten direnean. Nahasketa hori lehenago aipaturiko ahots desberdinen erabilerari loturik agertzen zaigu zuzen-zuzenean, e kontalari desberdinek erabilitako ikuspuntu desberdinak bezalaxe.

BIBLIOGRAFIA

BURKE, Peter (1996): Hablar y callar. Funciones sociales del lenguaje a través de la historia. Gedisa. Barcelona.

FUSS, Diana (1999): En essència: feminisme, naturalesa i diferència. Eumo Editorial. Vic.

GARBÃ�, Teresa (1997):  Mujer y literatura. Ediciones Episteme. Valencia.

GUTIERREZ, Iratxe (2000): 90eko hamarkadako narratiba berria: Literatur kritika. Labairu Ikastegia. Bilbao.

KORTAZAR, Jon (2000): Euskal literatura XX. mendean. Pramés. Zaragoza.

SERRANO, Sebastiá (1996): Cap a una lògica de la seducció. EUB. Barcelona.