Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Jon Mirandek (1925-1972) poemak han eta hemen (batez ere Zaitegik zuzentzen zuen Euzko gogoan aldizkarian) argitaratu zituen. Baina 1953. urtean bere poemen hautaketa bat argitaratu nahi izan zuen Hego Ameriketan, Andima Ibinagabeitiaren laguntzaz eta Miangolarraren esku zabaltasunari esker. Baina argitalpenak ez zuen argia inoiz ikusi. 1956. urtean Jon Mirandek berak uko egin zion argitalpenari, dirudienez Miangolarrak originalak galdu zituelako. Ilhun-argiak izena zuen proiektuak, eta hautaketa soila ez ezik liburu eratua zen: 25 poema biltzen zituen, egituratuta emanik, esan nahi da: poemak agertzeko ordenak zentzua du, poetaren borondatea gure irakurketa zuzentzea da. 1984. urtean  aurkitu zen galdutzat emandako originala, eta Txema Larreak Erein argitaletxean eman zuen edizioa. Larrearen lana baina, bikoitza izan zen. Jon Miranderen poema guztiak eman nahi zituen argitara, eta hurrenkera kronologikoa aukeratu zuen haiek emateko orduan, dena dela, Ilhun-argiak liburuko parte izanez gero, poemaren gainean, zenbaki erromatarrez, adierazten zuen zein zen poemaren tokia argitaratu ez zen proiektua. 1992. urtean, aldiz, Eduardo Gil Berak Ilhun-argiak esku izkribuaren hurrenkera errespetatu eta Jon Mirandek nahi izan zuen bezala eman zuen argitara, hark bazterturiko poemak gehigarri batean argitaratuz.

Jon Miranderen poesia modernitatearen kutsuaz jantzia dator. Sinbolismoan kokatuko genuke, ezin baita ahaztu Charles Baudelaireren eragina etengabekoa dela, bai gai aldetik, bai ideien aurkezpenean, bai eta Jon Miranderen kasuan argiagoak diren Nietzsche filosofo alemaniarraren nihilismoak eta ironiak utzitako  aztarnetan. Ilhun-argiak izenburuak berak ere sinbolismoari egiten dio dei. Sinbolismoak maite zituen argi ez oso argiak, hain zuzen ere, une horietan ikuskizuna berezitu egiten  baizen eta une aproposak zirela argi-ilunaren bidez beste munduko joera agertzeko. Horrela, arratsaldea edo gaua maite du Jon Mirandek bere poemen denbora-markoa marrazteko: “Larunbat arrats” une egokia da errealitatetik beste egoera barnekoiagora igarotzeko, “Nil igitur mors est”.

Joeraren beste adibide bat izango litzateke Esteban Urkiaga, Lauaxetaren Arrats Beran izenburua, une berari erantzuten badio, mundu honetatik beste mundu baterako bidea zabaltzen duen unea baita iluntzerakoa.

Jon Mirandek zituen jakintza esoterikoekiko lotura, eta jakina da sinbolismo europarrean joera horiek oso ezagunak eta erabiliak izan zirela (adibidez, Fernando Pessoak), sinbolismoaren barnean  oinarria beste mundu bateko jakintza eta ikuskera izatea zen. Beste mundu hori lortzeko, esoterismoa erabiltzea modu bat zen, baina erotismoak, adibidez, funtzio bera zuen, hau da, beste mundu bateko ikuskizuna lortzen laguntzea. 

Charles Baudelaireren eragina beste hainbat puntutan agertuko litzateke, hala nola, Parisko kaleetan zehar paseatzen agertzen den irudian, Pariseko hiriaren alde baten ikuspegia era flâneur batez ematen duelarik. Sexu aipamenak (puten agerpena, lesbianismoa) loturik dago alde batetik Baudelaireren “ogen liliekin” eta bestetik mende bukaerako Frantziako parnasianoekin. Errealitate arruntaren aurka agertzea (“Paris Beuret”) eta beste mundu batzuekin amestea (“Undina”, “Amsterdameko orhoitzapen bat”) ere sinbolismoaren joerak dira. Badira Baudelairek erabilitako zenbait irudi: urkatuak, Satanen aldeko otoitza, sublimea ez den eta etsitua eta itsusia denaren aldeko joera (Baudelaireren  “Une Charogne”, eta Miranderen “Zakhur hil bati”)

Sinbolismoa hiru ezaugarri nagusitan laburbiltzen dute ikerlariek.

1. Lehendabizi, heriotzarekin dagoen borroka aipatu beharko genuke. Heriotza gai nagusia da sinbolismoan. Denboraren jarioa aurrera doa eta heriotzaren itzala aurrean dago. Heriotza zer den aztertzen emango du denbora poeta sinbolistak. Horretan, Jon Mirandek desberdintasunak agertuko ditu sinbolista klasikoekin, ez zen alperrik jaio sinbolisten denbora igaroa zenean. Bere joerak zer ikusi handiagoa du Nietzscheren eragin filosofikoarekin eta, beraz, “Nil igitur mors est”, heriotzari buruzko ber poeman garbi azalduko du “Deus ez da heriotza/ ez dena ezin daiteke hil”, nihilismoaren bideak bereak eginik. Poema hori, azken batean, Nietzscheren filosofiaren laburpena baino ez litzateke. Filosofo alemaniarraren ustetan, Greziako filosofiatik hasita Mendebaldeko filosofiak helburu bakarra izan du: heriotza zer den azaltzea. Nola hori ez den posible, irrazionalismoaren bidera joan behar da, eta nihilismoan bukatu. Bide hori da “Nil igitur mors est” poemak jarraitzen duen bidea: liburuak ahaztu, zuhurtzia (zentzun filosofiko klasikoa) alde batera utzi eta irrazionalismoz jokatu, nihilismoan bukatzeko. Nietzscheren filosofiaren bigarren zatia den super-gizakiaren agerpena aipatzen ari garen poemaren osteko “Undina”n azaltzen da. Undinak  ziurtasunak ematen duen bizitza atsegina utzi eta gogorraren bila abiatzen da. Heriotzak sortzen duen ezinegonaren beste adierazpen bat dandismoa litzateke, hau da, janzkera elegante eta berezi baten bidez gizarte arruntetik urruntzea edo asperdura (“Ennui”) bere molde desberdinetan. Jon Miranderen dandismoa bere adiskideek azpimarratzen dutenez, probintzianismoari zion gorrotoan agertuko litzateke. Eta baita beste mundu baten (“Gazteen mundua”) agerpenean.
2. Sinbolismoaren bigarren ezaugarria metaforaren agerpenean datza. Jon Mirandek bere lan osoa metafora nagusi bat balitz legez ulertzen du, beste mundu baten metaforatzat hain zuzen ere. Mundu hau (“Paris Beret”) gorrotatzen du eta “Gazteen lurra”ren bila abiatzen da, Jainkorik ez duen lurra, zoriona agertuko duena, paganismo berria, nitasunaren desagerpena… Mundu horren nostalgiaz idatziko du Jon Mirandek. Andima Ibinagabaitiak Euzko Gogoa aldizkarian Jon Miranderi eginiko elkarrizketa argitaratu zuen “Olerkariarenean” izenburupean. Elkarrizketa horretan Jon Mirandek bere poetika azaltzen du, eta ideien poesia baten alde agertu. Bestela esanda, pertzeptzio mundutik kanpo dagoen beste mundu baten adierazpen izango den poesiaren alde datorkigu Mirande. Ia-ia poesia meta-fisiko bat egin nahi zuen, Ingalaterrako poetek bezala, fisikatik harago poesia eginaz.
3. Sinbolismoaren hirugarren ezaugarria poemaren musikari emandako garrantzia da. Mirandek Andima Ibinagabeitiari esan zion bezala, saiatzen ari zen –eta bertsolaritzatik urruntzeko ere- errimarik gabeko poesia idazten, eta erritmoari garrantzia ematen. Jon Miranderen aliterazio poetikoak bere poema guztietan zabaldu dira, eta sinbolismoaren ezaugarri hori zehatz bete du.

Gorago aipatu dugunez, baina, sinbolismoaren mugak igaroak zituen, Nietscheren filosofiaren jarraitzailea genuelako. Horrela, berea ironiaren poesia da, heriotza badela –poesia analogikoak eternitatearen ideiaren lan egiten duen artean- onartzen duena, eta beraz, heriotzak desoreka dakarrela sinesten duena, eta mundua berez, ez dela ez on ez eder ez egi onartu lukeena.

Bide horretan kokatu beharko lirateke Jon Mirandek desoreka eta estetikotzat hartzen ez denarekin agertzen duen lana. Nihilismoaren joerak bereizi egiten du bere lana sinbolismo klasikotik 

Ilhun-argiak lanean zenbait gai-ziklo ikus ditzakegu:

1. Erdi aroko giroa: zenbait poemetan Erdi Aroko heroien  eta gazteluetako giroaren aipamena egin du poetak. Heineren ironiaren zordun dira eta maitasunaren iraunkortasun ezaz ari dira: “Maitarzun”, “Jauregi hotzean”, “Ilhunabarrez”.
2. Neskatxen goraipamenak, eta Pariseko giroen deskribapenak, sexuaren presentzia garbia delarik: “Neskatxak”, “Ametsetarik”, “Pigalle”, “Oianone”, “Larunbat arrats”.
3. Galdera metafisikoak eta heriotzaren gaia: “Orhoituz”, “Eresi”, “Zergatik”, “Otso”, “Itxasuntzi zaharra”, “Zakhur hil bati”, “Paranoia”.
4. Jainko kristauren ukazioa eta neopaganismoaren agerpena: “Akelarre”, “Harrizko Jainko bati”, “Orziren ttunttuna”, “Ohiko Jainkoari”, “Nil igitur mors est”, “Undina”.

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, I. (1992). “Jon Miranderen poesia” in MIRANDE, J. (1992). Ilhun-argiak-Claroscuros. EHU-UPVko argitarapen zerbitzua. Leioa. 8-17.

GIL BERA, E. (1992): “Euskal hitzaurrea” in MIRANDE, J. (1992). Ilhun-argiak-Claroscuros. EHU-UPVko argitarapen zerbitzua. Leioa. 23-25.

KORTAZAR, Jon (1994). “Jon Mirande eta ironia” in Laberintoaren oroimena. Erein. Donostia. 107-122.

MUXIKA, L.M. (1984): Miranderen poesigintza. Haranburu Altuna. Donostia.