Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Juan Mari Lekuonaren (1927-2005) Ilargiaren eskolan (1979) liburuak, agian liburuak argitaratzeko gaur baino askoz ere aukera gutxiago ematen zuen garaiari erantzunik, poema bilduma bi gordetzen ditu bere baitan. Lehena, eta berau da estetikaren aldetik garrantzia handia hartu duena, Oihu ilunak espiralean deitu zuen egileak, eta bigarrena Liburuen karroxa. Berez ez dute zer ikusirik batak bestearekin, soilik batera argitaratu zirela, izenburu bakarraren pean. Hala izan bazen ere, desberdinak balira bezala irakurri izan dira beti, baina badiogu, gehien batean lehena irakurri izan dela, eta bigarrena ez dela behar zuen arretarekin aztertu izan.

Oihu ilunak espiralean liburuaren barnean joko bat dago. Amaia Iturbidek (1997, 123) idatzi duenez:

“Emakumea da gunea, energia, ingurunea mugitzeko eta antzaldatzeko gaia eta irradazio ongileen sortzailea. Sentimendua da, bizipenak eta bizitzaren esperientziak oratutakoa”.

Juan Mari Lekuonaren poesian maiz gertatzen den bezala, lehen-lehenik, gai baten aukeraketa dago. Kasu honetan oinarrian I. Bergam-en gazteleraz “Gritos y susurros” izenburuarekin ezagutzen den filma dago. Lau emakumeren historia, lau ahizpek haien artean dituzten harremanen historia, bizitzaren aurrean harturiko erantzun desberdinen fotografia lana, ulermen saioa. Oinarriak gaia eman du: emakumearen izaera, haren ikuskera sentsibilitatez emana. Baina kanpotik barnera doan ibilbidea da Juan Mari Lekuonak proposatu duena. 

Hasiera baten, gaia kanpo aldetiko begirada batean gauzatzen da. Emakumeen –emakumearen- bizilekua eta gorpuzkiak dira mintzagai:

1. Bizilekua.
2. Esku.
3. Ile-adats
4. Haragizko estatua
5. Begitarte.

Aukeratutako ataletan ikusten da jada kanpotik barnera egiten den bidaia, eta nahi bada, alde orokorrenetatik alderik xumeetara egindako bidea, begitartea, azken batean, arimaren ispilua baita, eta kanpotik barnera eta materiatik izpiritura egiten dugun bidea da liburuak barnean daraman jokoa. Gradazio eta mailakatze lanetan, bai eta gaien aurkezpenean zein egituraren moldaketan maisua dugu Juan Mari Lekuona.

Gaia aukeratu ondoren, eta egitura mailakatua eraiki ondoren, ezen honelako joeretan mantentzen baita parnasianismo deituriko mugimenduaren hatsa, poesia eta eskultura (edo arkitektura) biltzen zituen poesia moldearen eragina, egileak espresabide ikuspuntuak aukeratzen ditu, esan nahi da aukeratu duen objektua aztertzeko eta adierazteko jokabide estetikoa hautatzen duela. Atal bakoitzaren azpian hiru ikuspegi desberdin agertzen dira. Liburuaren hitzaurrean Luis Mari Muxikak (1987, 10) idatzi zuenez:

“Poetak hartzen duen edozein elemendu, estetika sujerikor baten espiralean sartzen da, gaia (bizilekua, eskua, ile-adats, haragizko estatua, aurpegia…) hiru edo lau koordenada estetikoetan mamituz: 1.- errealismo mailan; 2.- sinbolismo mailan; 3.- surrealismo mailan, eta 4.- batzutan herri-folklore baten planoan”. 

Izenburuak bikoiztasuna adierazten du: alde batetik “oihu ilunak” ditugu, hain zuzen ere entzun eta aditu, ulertu egin behar diren oihuak ditugu, eta argitu beharrekoak direnak, “ilunak” dira. Poesia analogikoa da Juan Mari Lekuonak egiten duena. Analogiaren barnean a zeinu baten azpian beste zeinu irakurgarri bat dagoela uste da, eta bigarren hori irakurri egin behar da. Platonen hitzak erabiltzearren, zeinu guztietan ezagutza maila bi daude, lehena itzala izango litzateke (guk arruntean ikusten duguna) eta bigarrena sakonean ezkutatzen den errealitatea (hausnarketa egin ondoren ikus dezakeguna).

Horregatik erabiltzen da hain usu Juan Mari Lekuonaren lanean maila desberdinen arteko jokoa. Askotan aipatzen dira mailak eta irakurri beharreko elementuak:

“Eta esku hau

Sakoneko klabe bat dut;

Tapiz misteriotsu bat” (Ilargiaren eskolan, 31).

Sakon eta ageriko mailaketak garrantzia semantikoa du azterketa hau egiten dugun unean, sakonekoa azaleratu behar baita, irakurri, adierazi:

“Eta emakumeen historia –eta destinoa-

Idatzirik zegoen

Eskuen lekukotasun arkeologikoan”

(Ilargiaren eskolan, 28)

Espiralak, ordea, garbi uzten du gorantz doan mugimendua adieraziko dela liburuaren barnean. Honen aurretik Juan Mari Lekuonak argitaraturiko liburua Muga beroak deitzen zen, eta muga hitzarekin adierazten den hesituaren aurrean, Oihu ilunak espiralean poema bildumak espiralaren alde egiten du, zabaltzen den zerbaiten alde, olgetaria den mugimenduaren alde. Espiralean formak borobiltasuna mantentzen du, baina borobil bakoitza zentrotik gero eta urrunago doa. Amaia Iturbidek garbi adierazi du askatasunaren garapena gertatu bada ere, beste garapen batzuk ere izan direla idazlearen lanean: Muga beroak liburuan amaren irudia agertzen zen gune eta gai gisa, eta orain, emakumearen irudia dugu bai, baina Oihu ilunak espiralean poema bilduman abstraktuagoa da egilearen ikuspuntua (Iturbide, 1997, 125-127).

Idazkeraren barnean Juan Mari Lekuonak idazkera surrealista xume baten bideak erabili izan ditu. Pilaketa joera oso nabaria da bere poesian, definizio baten bila baitabil poeta. Adierazi dugu poesia hau gauzen irakurketa bat dela, eta benetan zer ezkutatzen den agerikoaren azpian irakurri eta argitu behar badu poetak, metafora pilaketa izan ohi da bere lana, esanahira egiten den ibilbidea, alegia.

Metaforak eta irudiak erabiltzen ditu maiz Juan Mari Lekuonak “zer hori” benetan “zer den” adierazteko, arkeologian esplorazioa egiteko asmotan baitabil. Batzuetan metaforak ez dira nahiko, eta irudiak erabili behar ditu, Luis Mari Muxikaren hitzak erabiliz: “transposizioak”.

Jar dezagun adibide bakarra, eta ikusi nola pilatzen duen eskuaren metafora:

“Izarrek utziriko diamantezko seilua

Dirudi,

Gauaren altzotik datorkigun eragina;

Horoskopoen keinu sargarriz

Urruneko mezua haragi egina” (Ilargiaren eskolan, 30).

Eskua, seilua da, eragina, mezua haragi egina. Ikusten denez zerbait ezkutuko eta misteriotsua da poesiak argitara dakarrena, horoskopo berri baten antzera. Paralelismoarekin batera, surrealismoak eskatzen duen “eta” juntagailuaren erabilera usu ematen da poesia honetan, pilaketa surrealismoaren estilo zutabe dugulako.

Bigarren zatia, Liburuen karroxa poema bilduma, beste helburu eta eite batekin idaztitako poema bilduma da. Izenburuak garbi adierazten du “karroxa” egiteko asmoz sorturiko lana dela. “Karrikako antzerki mota herrikoia esan nahi du hemen. “Karroxa”, “asto-laster” eta “tobera” antzerki satirikoaren atal dira”. Satira egitea du helburu nagusia, garaian agerturiko zenbait liburuen kolorean arreta jarriaz eta haiek kritikatuz.

Lehen poemak, “Liburu horia” poemak, Kixoteren euskal itzulpenaren argitalpena hartzen du gaitzat. Bigarrenaren (“Liburu gorria”) gaia, Haranburu altunak egin zuen Arestiren poemaren edizioa da. Hirugarrenaren, “Liburu urdinaren”,  dardoen diana Joan Mari Torrealdayk argitaratutako liburu urdina da: Euskal Idazleak gaur. “Liburu berdea”, Xalbadorren Odolaren mintzoa bertso liburuari buruzkoa dugu.  Eta azkenerako utzi du Euskaltzaindiako Liburu zuria.

Karroxen tonua ironikoa bada ere, ezin da esan Juan Mari Lekuonaren ironia sentimenduz janzten ez dela. Gogorragoa da satira lehen hiru poemetan, baina badaki liburuaren eta egilearen arteko bereizketa egiten. Eta ziztadak finak dira.

Dena dela, liburuen deskribapen eta aho literaturaren eraginaren gainetik, kontuan hartu beharko litzateke garaiko euskal literaturaren “mundutxoaren” deskribapen zehatza eskaintzen duela Juan Mari Lekuonak liburuaren bigarren.

BIBLIOGRAFIA

ITURBIDE, A. (1997) : “Ilargiaren eskolan. Fresko barrokoa”. In S. GARCIA TRUJILLO, A. ITURBIDE, J. KORTAZAR (1997). Leiho-oihalen mugetan. Erein. Donostia. 121-154 or.

KORTAZAR, J. (1994): Laberintoaren oroimena. Erein. Donostia. 2. arg. 123-160 or.

MUXIKA, L. M. (1979): “Hitzaurrea” in LEKUONA, J.M.: Ilargiaren eskolan. Erein. Donostia. 7-14 or.