Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

1975tik aurrera B. Atxaga eta K. Izagirrek ekarri zuten abangoardiaren aurretxoan, eta Arestiren eraginaren indarrak baretu ahala argitaratu zen B. Gandiagaren Hiru gizon bakarka, 1974. 1960-70ko urteetan Jorge Oteizaren teoria estetikoen eta poesia sozialaren eragina nabarmen daiteke bere poesian, baina nortasun eta ezaugarri propioak dituen poesia egiten asmatu zuen, eta euskaldun jendeak identifikazio zuzena aurkitu zuen haren obran.

Lehen liburua izan zen Elorriko Arantzazu baketsu eta mistikoarekin kontrastean dago Hiru gizon bakarkako euskal herri gatazkatsua. Gizartearekiko kezka eta mundu berri baten aldeko guraria adierazi zuen sutsuki. Batuan idatzi zuen liburua eta poemaren hedadura zabaltzen saiatzen da, Elorriko estilizaziotik urruntzen da apur batean. Irakurlego zabalarengana iristeko helburua du.

Nire obraz saioan (1991) Gandiagak zera adierazi zuen “Sinbolista izateaz gain, intimista naiz nerez” (209) Kontenplazio xume eta arretatsua da berea, paper gainean gero egingo duen artisau-lanaren oinarri izango den obserbatzaile fina. Begien ñabarduren eta hitzaren otin ugarien poeta da.

Egileak dioenez, sinbolismoa hila zen hirurogeietan, “trasnotxatua omen zegoen” eta lekuz kanpo dabilenaren irudipenak isilarazi zuen Elorri argitaratu eta gero. G. Celaya, B. Otero, Otsalar, J. Azurmendi edo G. Arestiren iritzian, jostaketa alfer eta kaltegarri, ebasio hutsa zen Gandiagak klasikoetan baloratzen ikasitako eta estimatutako poesia. Gandiagak Oteizaren animoa eta inspirazioa izan zuen ordea eta Mikel Lasak atondu zion Hiru gizon bakarka (Gero, 1974) eta hitzaurrea idatzi. Garaia aldatua zen erabat, munduratzen hasiak zirela frantziskotarrak eta ETAren kezka, gizarte aldarrikapenen kezka heltzen joan zitzaion berari ere.

Liburuak azaletik beretik aditzera ematen duen eran, Oteiza eta haren estetika dira liburuan eragin zuzena dutenak: garai hartan basilikarako hamalau apostoluak egiten ziharduen eta Pietatea (Maria eta Jesus hila). Gandiagak Hamaseiarrieta izeneko atalean haien aipamen zuzena egiten du. Bestalde, Plastika irakasle zen Gandiaga eta Oteizaren eraginpean, Arantzazuko naturatik Euskal Herriko errealitate sozial eta kulturalari heldu zion basilikako hamasei irudi haietan begiak jarrita. Aulestiak aipatzen duenez (Muga, 1991), Juan XXIIIen garaian, Pacem in terris entziklika eta Concilio Vaticano II.aren ondorengo Elizaren baitan ere gutxiengo etnikoen aldeko jarrerak indar hartu zuen eta Eliza herri xehearengana hurbiltzen hasi zen. Gandiaga Eliza 2000 eta Askatasunaren Teologiatik hurbil zebilen garai hartan, Gandhi miresten zuen.

Liburua forma aldetik modu libre eta apur bat traketsean egina dago, egilearen esanetan. Bere moduko poesia soziala egin zuela deritzo eta “bere herrian baztertuta bizi den jende baju euskaldunaren dolorea” adierazi nahi zuela. Esankizunak ardura zion orduan, esanari berari askorik erreparatu gabe ziharduen poetak. Horretarako, bertsolariek bezala batzuetan, eta besteetan Bibliako ereduen hizkeran mintzatzen da. Bibliako profeten aldarrietan ikusi zuen parekotasuna herriaren eskea eta bidegabekeriaren salaketa. Beraz Gandiagaren liburuan: herriaren akuilu eta gizartearen salatzaile, herri behartsua laguntzeko asmotan mintzo dira profetak.

Liburuan, euskara eta herriaren aldarrikapena dira gai nagusia, erresistentzia eta errebeldia. Liburuko barneko sentimenduak, aldiz,ezintasuna, zaputza, agonia eta oso tartekako esperantza dira, “Kezkatzen bait nau /hesrtutzeraino/ nire herriaren /zoriak.” Mezu igorlearen jarrera, berriz, eragitekoa, sustatzekoa, bihotz ematekoa. Liburuak funtzio eragilea izan nahi du horregatik, funtzio apelatiboa gailentzen da: “Ibarrera!”, esate baterako. Liburuko lehen atalean “Txakolinaren ospakuntzan” ezarriko egitura progresiboak ere hala adierazten du: “Pentsatzen hasteko garaia da” (42), “erabakiak hartzeko garaia” (46), “ibiltzen hasteko garaia” (60). Urgentzia giroa eta gizarte larridura nabarmentzen dira bereziki.

Existentzialismo kristauaren adierazpen da Gandiagaren liburu hau zenbaiten ustez (Lete, Iturbide, Aulestia). Gu kolektiboa da protagonista nagusi eta kristau erreibindikazio sozial baten izenean hitz egiten duela dirudi, erlijio sinesmenaren izenean.

Liburuaren egituran, bereziki nabarmentzen da gai batasuna. Lehen hiru poema dramatizatuk garatzen dute “Txakolinaren ospakuntza”, erritmo azkarraz pertsonaia bakoitzari lerro gutxi egotziz. Pastoral gisan antolatua da.

Hurrengo atalak honakoak dira: Alegiak eta beste, bizi nahi eta ezin duen herriarekin konparagarri direnak; Korupekoak, lamentazioak dira, tonu apokaliptikoa hartzen du Letek dioenez, bertsoak luzeak; Hamaseiarrieta, Herriaren drama Oteizaren tailerra eszenatoki hartuz. Pietatearen irudia da erdigune: seme hila. Erritmo biziko poemak dira, laburrak. Letek herrikoitzat jotzen du atal hau. Dekorazio-olerkien oinarria nabari da, “Tirikitauki” poeman esaterako. Azkenik, Artasoko salmuak datoz, Lurra eta bizia dute gaitzat. Erabateko betetasunez jantzirik dago poeta. Estasi mistiko bat bizi du lurrarekin bat egitean: “Nire lurra”. Lurrezko bataioa. Oso ezaguna da bertako “Hilgo naz” eta liburuko atalik aipatuena da.

Gandiagak haurretan ikasitako kantuen zolan eraikitzen zituen poesiak (Uria&Zubiria 1985), haien doinuaren arabera, errimari lotu gabe edo modu oso askean soilik, baina ez bertso librean, halere. Lekuonaren ustez (1977), neurrian eginiko poemetan da maisu Gandiaga. Elorriko poemak gehienbat neurri zehatza dute eta zehaztasun horren barruan askatasunez dihardu errimari dagokionez. Hiru gizon bakarkan libreago jokatzen du oraindik, baina ez du neurria, errima eta ahapaldia baztertzen. Ez da lehen liburuan adinako ahapaldi barietaterik. Errimaz libreak diruditen poemetan ere, bestelako osagai erritmikoak oso garrantzitsuak dira, hala nola, hots-kidetasunak, hots-jokoak, onomatopeiak, aliterazioak, apaindurazko hots-lerroak… Sintaktikoki errepika eta simetriak eta bien konbinaketak nahiz paralelismoak dira baliabide nagusiak. Ondorioz, Gandiagaren poesiaren erritmoa da emaitza nagusia. Euskal herri metrikako ahapaldi ezagunak erabiliz eginiko poemak ere nabarmentzen dira: koplak, bostekoak, zortziko txiki eta nagusiak, bederatzi puntukoak, hamarreko nagusia.

Grafikoki poesia espazialaren lehen zantzuak daude (gero Uda batez Madrilen garatuko du), poemaren kolokazio berezia bilatzen du, lerro batzuk eskuinetara korrituak, hitz bat zintzilik lerro bukaeran.

Elorriko poema kontenplatiboetan izena eta adjektiboaren inguruan dabil Gandiaga, Hiru gizon bakarkan, aldiz, bigarren planora jo dute, aditzek  hartzen dute protagonismoa, dramatizazioak eskatuta. Bestalde, irudiak  mundu material hurbiletik hartuak dira, nekazaritzatik harturiko irudi konkretuak dira. Irudiek ez dute jauzi surrealistarik egiten, alegoriak eratzen dituzte askotan, txakolinaren atalean bezala.

Izan ere beti sinboloen esparruan dirau Gandiagak, Elorrin bezalaxe: mahats orpoa herri bajua da, txakolina euskal herria, alegorietako txoria euskalduna, katua etsaia, sasia ingurumen etsaia, motozerra irrati-telebistak. Sinboloen bidez mintzatzen da poeta, baina gaiak konkretuagoak dira liburu honetan, ez lehen bezain estilizatuak, eta errazago heltzen da irakurlearengana.

Roberto Mielgok (1996) gogoratu duenez, folklorea eta kultura tradizionala Arantzazun ongi azterturiko materiak ziren, eta Gandiaga baditu ikerketa interesgarriak argitaratuak ipuin eta erromantzeei buruz. Ondorioz zalantza gabekoa da, berez Gandiaga herri kulturaren jabe zela sortzez eta hezibidez, baina Arantzazun kultura horren jakitun eta erabat jabe eta konsziente izateko parada izan zuela. Joan Mari Lekuonarenarekin bakarrik aldera daiteke herri-altxor horren jabetasunean eta bien lanetan igartzen da ondare horrek eskaintzen dien harrobia.

Híru gizon bakarkan poesia zindoa, apaindurarik gabea, edertasun handiko sinboloez eginikoa aurkeztu zuen Gandiagak. Gaitasun ikaragarria erakutsi zuen hizkuntzaren plastizitatea lantzeko, eta era berean euskal pentsamenduaren molde tradizionalen ezaguera paregabeaz baliatzen asmatu zuen mezu berriak igortzeko. Arestiren ametsa bete zuen, hartara, etorkizuneko euskal kultura eraikitzea euskal herri historikoa ongi ezagutuz eta hartan errotuz. Hiru gizon bakarka, bizi-indarrez beteriko poema da, sustraiei helduz etorkizunerantz eginiko lana.

1970 eta 1980ko diskografiak ongi jasotzen du Gandiagaren liburuak izandako arrakastaren berri. Herriaren lekuko bilakatu zen eta arrakasta horren isla da liburuko poema ia guztiak grabaturik egotea. Gogoangarri dira, besteak beste, honakoen grabazioak: Oskarbi (1972, 1979), Lurdes Iriondo (1974), Antton Valverde (1975 1997) Gorka Knörr, (1976, 1978) eta beste hainbat (Ikus K. Izagirre, Bitoriano Gandiaga, Literatura kaierak, Susa, 2000).

BIBLIOGRAFIA

AULESTIA, Gorka (1991):  “S. Mitxelena eta B. Gandiaga Arantzazuko”, Muga. 79. 45-59.

GANDIAGA, Bitoriano (1991): “Nire obraz”. Hegats. IV. 207-218.

ITURBIDE, Amaia (1991): “Adjektibazioa Bitoriano Gandiagaren Elorrin”, Jakin. 67. 119-132.

ITURBIDE, Amaia (2002): B. Gandiaga, J.A. Artze eta X. Leteren poemagintza.Poesia tradizionalaren bidetik. Erein. Donostia.

IZAGIRRE, (2000): “Poesia kaierak”. Hitzaurrea.

KORTAZAR, Jon (2000): Euskal literatura XX. mendean. Pramés. Zaragoza. 183-194.

LASA, Mikel (1974): “Hitzaurrea” in Hiru gizon bakarka. Gero. Bilbo.  7-12 or.

LEKUONA, Juan Mari (1977): “Sarrera modura”. XV-XXIX in Uda batez Madrilen. Jakin.  Oiñati.

LETE, Xabier (1974):  “Hiru gizon bakarka”. Zeruko Argia. 1974-III-31. 7. or.

MIELGO, Roberto (1996):  “Bitoriano Gandiaga o la intensidad del silencio”, Zurgai. 14-17 or.

URIA, Iñaki& ZUBIRIA, Pello (1985): “Elkarrizketa Gandiagarekin, esperantza urratu nahi eta ezinean”. Argia. 1985-II-24. 25-28 or.