Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

1959z geroztik argitara ezinik edukitako idazlana izanik, Haur Besoetakoa eleberriak 1970ean ikusi zuen argia lehenengoz. Gabriel Arestik prestatu eta aurkeztu zuen Lur editorialaren eskutik. Bigarrena, (Hordago 1983), inolako sarrerarik gabeko edizioa da, oker asko zekartzan eta azala zela medio, kritika zorrotzak izan ziren. Hirugarrena (1987, Erein, Donostia) 1970eko Arestiren bertsio bera da. Laugarrena (1987 Pamiela Iruña) Miranderen makina-izkribuaren kopia da, Arestik eginiko zuzenketak ez dituena, alegia. Itzulpena ere egina du Eduardo Gil Berak hitzaurre interesgarriaz horniturik (La Ahijada, Pamiela, Iruñea, 1991).

Argumentuak 30 urteko gizon baten istorioa kontatzen du. Zerbitzari zahar baten konpainia bakarra duelarik bizi da eta Isabella izeneko bere andregaiarekin ezkontzekotan dabil, baina gizonak benetan gorroto du honek errepresentatzen duen gizarte hipokrita. Bere idealismoak horretatik ihes egitera darama eta hamaika urteko bere haur besoetakoarengan bilatzen du maitasuna. Neskarekiko maitasun-harremanek gizartearekin eta sendiarekin haustera eramango dute. Baina gizarte-iritziak eta gizonarengan sortzen diren jelosia sentimenduek irtenbide dramatikora eramango dute bikotea.

Sei dira nobela honetan garrantzia duten pertsonaiak, Theresa eta gizona, neskamena eta Isabella, pintorea eta lehengusua, baina benetan axola dutenak gizona eta haurra dira. Gizonaren izen eta nortasun fisikoaren berri ez da ematen, baina kontalariak pertsonaia honen berezitasuna eta psikologia azaltzeko eta ulergarri egiteko halaegin handia egiten du. Hainbesterainokoa non kritikoek sarritan esan izan duten pertsonaia Miranderen eitera moldatua dagoela eta kanpoko kontalari horrek pertsonaiaren heterodoxiaren alderdi guztiak defenditzeko helburua baizik ez duela (A. Eguzkitza,1879; G. Aulestia, 1989). Protagonista honen izenik ere ez da esaten, jatorri onekoa dela bai, bizitza erosoa daramala eta ez duela  lanik egiten. Biolentoa eta burgoia da, alkoholarekiko zaletasun handia dauka.

Theresa da, A. Eguzkitzaren ustez, nobelan zehar gehien deskribatzen den pertsonaia, bai fisikoki, bai psikologikoki. Nobelaren pertsonaia ardatza da,  tolesturarik gabeko, gezurrik gabeko nortasuna duela ageri da nabarien. Nolanahi ere, narratzaileak ez ditu pertsonaia honen barne-gogoetak ezagutzen, jokabide pasiboa du, prozesu edo aldaketarik badu nobelan zehar, baina portaera bakarrik ezagutzen zaio, nola ausartzen den keinu, arropa eta ohituretan nobelan zehar… Idealizaziorako joera ere nabari da pertsonaia honekiko, espiritualizazio handia. Eleberrian Isabella, gizonaren andregaia, Theresaren antitesia da.

Felipe Juaristik Vladimir Navocov-en Lolita (1955) eta Haur Besoetakoaren arteko harreman tematikoaren gaia aztertu zuen (1984). Gaiaren aurrekari literarioak bilatzen ditu eta garaitsuan idatzi ziren bi eleberri hauek alderatzen ditu. Biek gizona dutela protagonista eta honentzat obsesio-gai bilakatu den haur batekiko amodioa gaitzat. Baina Navokovek gizonari eragiten dion degradazio prozesua tratatzen du, protagonista haurraren jostailu nola bihurtzen den. Mirandenean, aldiz, gizona da akzio konplexuago baten eramailea.

Sarrionaindiak ere aztertu zuen (1993) zenbait urte beranduago gai hori bera. Pedofilia izenaz ezagutzen den zaletasunaren tradizio literarioa aztertu zuen saio batean. Bereziki, Poe eta Miranderen arteko harremana azpimarratzen du, Navokoven eragina baino askoz garrantzitsuagotzat jotzen du Sarrionaindiak. Bestalde, Poeren “Amontillado upela” eta “Beleak” poema itzuli zituen eta bat egiten zuen Baudelairek Poeren lanen alde zuen zaletasunarekin. Pedofilia zeharbidez adierazteko tradizio  literario zaharra gogoratzen du artikuluan eta Vl. Navokovek Lolita eleberrian (1955) ekarri zuen haustura. Navokovek eman zien neskato hauei izena eta izaera berria: “ninfula”  demoniakoa, lizuna. Bere liburuan deskribaturiko Doloren Haze eta Humbert Humberten arteko harremanak honelako amodioen eredu bilakatu zen. 1959an amaitua zuen Jon Mirandek Haur Besoetakoa nobela, 1955ean Navokoven argitaraturiko Lolitaren gaia darabil, baina Sarrionaindiaren ustez, Edgar Alan Poe da Miranderen erreferentea eta ez Navokov, “sentsibilitate eta grina hurbiltasunagatik” (6. or.).

Halere, pedofilia ez da salbuespen bitxi bat Miranderen obran gaitzetsiriko maitasun harreman “heterodoxoen” aldarrikapena egin baitzuen Mirandek bere obran zehar, amodio erlazioen naturaltasuna erreibindikatu zuen, arruntena eta beste guztiena. Aldarrikapen horren lekuko bide dira Miranderen zenbait poema “Jei-gai”, “Neskatxak”, “Pigalle”, “Larunbat arrats”, “Oinanone”, “Eskuari”. Poema horien artean “Larrazken gau batez” aipatzen du bereziki Sarrionaindiak  nahiz “Amsterdameko orhoitzapen bat” 1959an Eganen argitaraturiko olerkia.

Egiturari dagokionez, liburua bost kapitulutan eratua dago eta liburuan zehar gertatzen den eboluzioa bi protagonista nagusien arteko harremanaren araberakoa da: Lehen hiru kapituluetan ezartzen da maitale-triangelua eta hirugarrenean desegiten da, “gizonak” Theresaren aldeko jarrera hartzen du eta bi protagonistek gizartearekin hausten dute, bien arteko harremanak klimaxera eramanez. Bosgarren kapituluan dramaren amaiera dator.

Mikel Lasaren iritziz (1987), liburuaren egituraketa erabat lineala da eta kontakizuna ezin bilutsagoa. “Narrazioaren bektore guztiak pasio paidofilikoaren tentsioa tinkatzera zuzendurik daude. Nobelaren admosfera fisikoa oso zehazgabea da.”

Modu narratiboei dagokienez, elkarrizketak bakanak dira, eta deskripzioak pasadazkoak. Protagonistak etengabe darabilen barne-bakarrizketa da nagusi, Historia linealki kronologiaren haria hautsi gabe kontatzen da, baina  geldialdi luzeak eginez hausnarketarako. Funtsean nobelan bi maila daude: alde batetik gertakizunak batez ere lehen bi kapituluetan eta hirugarrenaren lehen erdian biltzen dira. Introspekzio maila batean sartzen da hor eta gizonaren burutapenak jasotzen dira. Akzioa moteldua geratzen da, baina aldi berean gertakizunen alderdi sakona adierazteko indarra daukate hausnarketa-aldi horiek. Liburuari dimentsioa ematen diote, anekdota hutsari, historia berezi horri erliebea eta sakontasuna ematen diote, pentsatu arazi egiten diote irakurleari. Mikel Lasak dioen moduan, “afektuzko gogoeta gori etengabea da, XVII gizaldiko asketikako maisu espiritual frantses jansenismoaren aitzindariek radikalki definitu zuten meditazio teknika, hain zuzen. Guzti honek esplika dezake nobela honek irakurlearengan sortarazten duen idortasun eta itotasun sentsazioa. () Kontakizuna zehazki eramana dago ritmo arin eta bizkorrez eta idazkera dotore, zauli eta trinko baten bidez”.” ((Lasa, Mikel; “Haur besoetakoa eta Teresaren izena” in Zabalik. Diario Vasco, 1987, 27, 4. or.)

Kontalariaren ezaugarriengatik eleberri klasikoa dela esan daitekeela dio Eguzkitzak, eleberrigintza modernoaren ahalbide formaletatik oso gutxi erabiltzen baitu Mirandek. Ikuspuntua kanpokoa da eta, orokorki, kontalariaren hitzez eramana dago. Kontalari horrek darama liburuaren haria, hirugarren pertsonan hitz egiten du, narratzaile orojakilea da, baina zehar estilo libreaz ere baliatzen da sarri gizonaren hausnarketen azalpenari ekiteko; sarritan, galderez baliatuz, gizonaren barne-korapiloak eta zalantzak islatzen ditu. Kontalariari pertsonaia guztien psikologia azaltzea axola zaio, baina gizonaren ikuspuntua du bereziki zedarritzen, haren argudioen gora-behera guztiak jasoz. Horregatik esaten zuen Mirandek berea batez ere nobela psikologiko bat zela. Sarrionaindiak narratzailea izan daitekeen pertsonaia bakarra “historia konta dezakeen bakarra” “pintorea” dela gogorarazten du, gizonaren lagun leial bakarra, gizartearen konbentzionalismoari ihes egiten dion bakarra.

Denbora eta espazioaren tratamenduari dagokionez, akzioa gizonaren etxean gertatzen da batez ere, bertako egongela zabalean eta logeletan. Denboraren tratamenduari dagokionez ere nobela guztiz klasikoa da, ordena kronologikoa da. Gutxi gorabehera harremanen hasierako bi egunak eta azken bi egunetako gertakariak azaltzen dira. Tartekoak laburki soilik garatzen dira. Beraz, denbora, espazioa eta narratzailearen aldetiko ezaugarriei dagokienez guztiz narrazio klasikotzat hartu behar da nobela hau, eta gaia zela-eta 1970ean argitaratu zenean sortu zuen eskandaluaz gainerakoan, kritikoek ez zioten atentzio berezirik eskaini, garaiko beste zenbait libururi ez bezala.

Miranderen narrazio estiloa da halere, nobela honetan gehienik azpimarratu beharrekoa, prosaren erritmoaren dotoretasuna, adjetibazioaren zehaztasuna, figura literarioen prisma ugariak… Estiloak liluratu egiten du irakurlea, kultua, zaindua eta ederra da, kontzesiorik gabe. Nobelaren materialik gehiena diskurtsiboa da, autoreak gizonaren pentsamenduen eboluzioa, haien sorrera eta bilakaera azaldu nahi digu, akzioari gehiegizko garrantzirik eman gabe. Nobelan gertatzen den ia guztia gizonaren argudiatze zorrotz horren eboluzioaren ondorio da. Gizonaren diskurtsoa gailendu egiten da eta gizarteak beragan eginiko presio horren menpetik liberatzen da: Isabelekiko ezkontza asmoak hausten ditu, neskatoarekiko harremanak aldatzen ditu, haren hezkuntzaren arduradun nagusi bilakatzen da eta amaierako ihesaldi saioa ere bere pentsamenduaren “logikak” ikusi duen irtenbide bakarra da.

Liburuaren irakurketa sinbolikoak bereziki aintzat hartzekoak dira beren indar iradokitzailearengatik. J. Sarrionaindiak liburuaren alderdi batzuk azpimarratzen ditu, funtsean pedofiliaren gaiaren eremuko istorioa dela esanez. Haur Besoetakoari darion erotismoaz, lizunkeriaz eta gizarte nahiz gizaseme arruntei egiten zaien salaketaz hitz egin behar dela esaten du. Bigarrenik, mitologia zeltikotik harturiko ideiek duten garrantzia, bizitzari eta heriotzari buruzko planteamenduetan, irudien naturalismo poetikoan eta batez ere, Gazteen Lurra delakoaren ideian (“Tir nan Ong”): “Gizonak, Theresari begira zagokiolarik, bere herriminaren jaioterri hura zekusan barruko begiekin, eta bere amets esan ezinezkoari hegoak aske uzten zizkion Sartaldeko uharte dohatsu haietaraino eraman zezan, Gazteen Lur ezkutatu hartaraino.”

Txomin Peillenek Haur Besoetakoa obrak lau urte lehenago argitaratu zen Vladimir Navokoven obrarekin duen zerikusia aztertzeko ez ezik, obra honek zalantzarik gabe duen maila sinbolikoaren arakatzeko datu jakingarriak ematen ditu “Benetakoa eta asmatuzkoa Jon Miranderen idazlanetan” (Egan, 1987) artikuluan. Miranderen antimaterialismo eta izpirituzaletasuna ditu aipagai eta euskal gizarte ohizkoarekiko antikonformismo handia.

Irakurketa mailan Peillenek maila sinbolikoa argitzeko irakurleari giltza moduko batzuk proposatzen zituen: “ez du esan nahi pedofiliari buruz diona ez dela kontutan hartu behar, baina nobelako neska gure idazlearentzat, berak amestutako Euzkadi da eta nobelako gizona gehienetan Mirande da eta abertzaletasunarekin izan zituen ametsak neska bezala itotzen direnean, eta idazlea, bere pertsonaia nagusi bezala bere burua hiltzera joaiten. Bigarren mailako irakurketa hortan euskal kultura, eta euskal eskola nola ikusi nahi lukean esaten digu. Herrimin horri irlandarren mitologiak ematen dio sinboloa, Gazteen Lurra edo uharte dohatsua da eta itsasoa bera arartekoa da.

Joxe Azurmendik (Mirande eta kristautasuna, 1978) Haur besoetakoari buruz iradokitako zenbait ikuspunturen artean, Peillenen haritik doazenak aurki daitezke: batetik, morala eta paidofilia, eta bestetik, maila sinbolikoa. Mirandek moraltasunaren eta pertsonalitatearen arteko konflikto askaezina ikuste du Azurmendiren ustez (39 or.), Haur Besoetakoaren muinean dagoen arazoa horixe da, gizarteak ezarririko moralaren lakioan ito hala zirt-zart egin beste aukerarik ez dagoela: “Gizarteko eginbidea” delakoaren barruan biltzen du norbanakoari eskatzen zaion nortasunaren sakrifizioaren legea, denek bezala giza saldoan ibiltzeko”. Pedofiliak gizartetik at kokatzen du protagonista, hautetsia bihurtzen du ezinbestez, besteak bezalakoa ez daitekeelako izan. Beraz, Haur Besoetakoan moralaren arazoa sexu arloko “desbideraketen arloan”  dago.

Bestalde, Mirandek nobela honetan gizon eta emakumeen arteko harreman “normal”ak azaltzerakoan aurkezten duen joera erdeinuzkoa zedarritu zuen Azurmendik. Harreman zintzoak eta hipokritak dira, saldo-saldoko harreman arruntak eta, berez, benetako maitasun harremanak direnik ere ukatzen die. Gizon-emazteek elkarrekin dituzten harreman normalak gizarte saldoan sarrarazten omen ditu eta “sentsualitate izendun or-eme higuingarriak dakar: “maitari basati eta arronten atseginetarako baizik egoki ez litzatekeena”.

Mirandek sentsualitateaz oso ikuspegi negatiboa dauka beti, garraztasunez erasotzen du. Horretaz ari denean sarritan aipatzen ditu zakurrak eta zakurkeria “zikinak”. Sentsualitatea zikina da Miranderentzat, zentzukoi eta gorpuzkoi, mozkorgarri eta arima lausogarri. Gizonak ar eta andreak eme, besterik ez zaizkio iruditzen. Pedofilian aldiz, gizon heldu eginak neska gazte batekiko duen amodioa izpirituala da, maitasun garbi-garbia, amodiozko miraria, nobelan “akats gabekoa” dela esaten du, “arima bien elkargoa zentzuez lekorekoa” da. Gizarteak, ordea, gaitzetsi egiten du euren joera “. Morala, itxurakeria, axaleko aitzakia besterik ez da, ordea, burges txikien bizitza onarrarazteko.

Azurmendik gogorazi duenez, Theresaren pertsonaiak Lolita nobelan ez bezala, patu tristea du Haur Besoetakoa nobelan. “Harrigarri eta beldurgarri da Theresak zer ikusi guti duen planteamolde horretan. Funtsean planteamendutik kanpo dago. Gizonaren “eskubide” bat dirudi eta ez gehiago. Liburuan arazo morala horretantxe kokatzen du Azurmendik: umearen libertatea errespetatu den hala ez. Gizonak Theresarekin egiten duena bere nahimen, bere adimen propiorik gabeko “objetua” bihurtzea baita” (47 or.)

Bereziki garrantzitsutzat jotzen ditu Azurmendik nobelaren lehen orrialdeak, bertan biltzen da, bere ustez, nobelaren konflikto nagusia, hots, Miranderen desio eta munduko errealitatearen artekotasuna. Nobelan eraikitzen duen mundua lilurazkoa eta errealitatearen arteko kontrastea handiak dira.

J. Azurmendik bereziki azpimarratzen du Haur Besoetakoa liburuan protagonistak neskatxarengan ikusten duen sinboloaren garrantzia: “Gizonak, Theresari begira zegokiolarik, bere herriminaren jaioterri hura zekusan barruko begiekin, eta amets ezin esanezkoari hegoak aske uzten zizkion Sartaldeko uharte dohatsu haietaraino eraman zezan, Gazteen Lur ezkutu hartaraino” (8 orr.) Gizonaren nostalgia hori mundu honetatik ihes egin, itsasoan barrena joan eta zelten paradisu horren nostalgia edo herrimina da, Gazteen Lurra uharte dohatsu batzuetan kokatzen da: “… Irlandarren mitologian den “Agindu Lur” hura heriotzarik, ogenik eta hutsik gabea da. Bakean bizi dira eta edertasunak beti irauten du zimeldu gabe, huraxe da arimaren sorterria eta haraxe itzultzeko nostalgiak eramaten du protagonista. Dena hilkor, galkor, akatsdun eta itsusi den mundu honetan arimak bere sorterriaren nostalgia du, hartara itzultzeko irrika bizi du, horregatik, heriotza ez da denaren amaiera, arimarentzako askatasunaren hasiera baizik, orduan hasiko da bere benetako zoriona.

E. Gil Berak ere Miranderen nobelaren itzulpenari “La ahijada”ri eginiko sarreran hitz egiten du arimaren eta Gazteen Lurraren sinbolizazioaren garrantziaz: “La verdadera dirección del tiempo, su posibilidad, es la más antigua y quizá también la sola cuestión de la razón humana; está ahí la verdadera soledad arenosa en donde construir el gran laberinto sin escaleras, puertas, espejos ni muros.  ‘La tierra de los Jóvenes”, Tir-n’Og, el mito allendista celta que aparece en “La Ahijada” es un jardín de delicias, una tierra prometida, un futuro deseado, pero es igualmente, la tierra natal de ese mismo anhelo, el único anhelo, el único verdadero pasado, el manantial ubicuo de la nostalgia” (41 orr.)

Gil Berak esaten du erromantikoen nostalgia ez dela Miranderena bezalakoa, Mirandek ez du Erdi Aro erromantikoaren edo garai handietako Egipto iraganaren herriminik. Arimaren jatorri eta helburu zen Gazteen Lur hura baino; halere, mito zeltiko horri ez zion inoiz gehiegizko zertzeladarik eman: “Mirande nunca perfiló el contorno de su añoranza estética ni política, eso prueba que la sentía, que había un sustento en ‘la palabra vana de un esteta’. Tampoco, asimismo restó ninguna vaguedad a la figuración del arquetipo de la psique vasca sustentada en los seres míticos de las moribundas creencias de su pueblo.” (43-44 or.)

E. Gil Berak (1991) Haur Besoetakoa obraz diharduela zera dio: “Obra psikologikoa bat da, fede mistiko baten garapena azaltzen duena. Egiazko mistikan, fedea ez da frogatzen; fede mistikoak eskatzen baitu itsu-itsuan egin beharreko saltua, norberaren bulkada motibu esplikagarririk gabe. Ohargarria da ezen obran barrena ez da inolako frogarik agertzen; protagonistak baditu zernahi bildur, alegrantzia, euforia eta arrengura ezin finkiago figuratuak, gure letretan inoiz ez bezala; baina hondarrekoan, irakurleak, gelditu den pintore lekukoak bezalaxe, ez du izanen hasieran baino frogarik gehiago arimaren fedea besarkatzeko. Horregatik Mirandek idurikatzen duena fedea da, eta berorrexegatik ere mistika da”(133 or.)

Iñaki Aldekoak (1991) Haur Besoetakoan, ideal aristokratiko baten zedarripean ageri dela iradoki zuen: jauntxoa, zerbitzaria eta gehiengo burgestxoak; azken hauek izpiritu aristokratikoaren aurka daramaten sorgin ehiza moduko bat kontatzen zaigularik. Baina lauki horretan tinkaturik, amodio istorio bat kontatzen dela bere sinboloak eta bere paradisuak sortuz. “Erotismo mistikora iristen da sinistu nahi den paganismo zaharberritu honetan”.

A. Eguzkitzaren ustez maitasun ipuina bada ere, gizonaren askatasun nahia da maitasun hori bilarazten diona, eta sakonagoko arazoa da gizonak gizartearen presioarekiko darabilen borroka. Horren harira, Gabriel Arestik liburuaren hitzaurrearen esanikoa gogoratzen du: “Eta Miranderen liburutik har dezakegun irakaskintzarik harrigarriena hau da: Obra hau libertateari eskainduriko kanta bat dela; gezurra badirudi ere. Munduko hippiek inposiblearen bazterretan libertate amesgarri horri dedikaturiko abesti eder, gaitz eta ezin bat. Hitz bitan esan beharko bagenu, Haur Besoetakoa zer iruditu zaigun, honela esango genuke dela: ikaragarritasunean mamitutako edertasun inposible bat” (1970).

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki (1991): “Jon Mirande epigono eta aitzindari” in Zabalik. Diario Vasco. 1991-15. 3.

ARESTI, Gabriel  (1970): “Joan Mirande: Haur Besoetakoa, Lur” in Anaitasuna.  195 zb. 10 or.

AULESTIA, Gorka (1989):  “Jon Mirande heterodoxo escritor” in Muga. 75. 78- 93.

AZURMENDI, Joxe (1978): Mirande eta kristautasuna. CAP. Donostia. 

EGUSKITZA, Andolin (1979-1983): “Miranderen elaberrigintzaz. Haur Besoetakoaren egitura azterketa. ” (I). Saioak. 2.  1979. (II) Saioak 4. 1980 (III) Saioak 5. 1983.

GIL BERA, Eduardo (1991): “Mirande arrotzaren arima” in Hegats.  1991. IV. 127-134.

GIL BERA, Eduardo (1991):  “Jon Mirande” in La Ahijada. Pamiela. Iruña. 9 or.

JUARISTI, Felipe (1984):  “Lolita eta haur Besoetakoa” in Porrot.  II. 28-30.

LASA, Mikel (1987): “Haur besoetakoa eta Teresaren izena” in Zabalik. Diario Vasco. 27. 4.

PEILLEN, Txomin (1987): “Benetazkoa eta asmatuzkoa Jon Miranderen idazlanetan” in Egan. 1-2. 522.

SARRIONAINDIA, Joseba (1993): “Haur besoetakoa eta beste ninfula batzu” in Maiatz. IV. 3-8.