Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

1935. urtean, 32 dituenean, Bilboko Verdes argitaletxean Esteban Urkiaga, Lauaxetak (1905-1937) bere bigarren poema liburua argitaratzen du: Arrats Beran.

1931. urtean argitaratu zuen Bide barrijak liburuak sorturiko eztabaida literarioak baretuak ziren garai horretarako. Poesia zailaren eta poesia errazaren aldekoen artean sortu zen eztabaida, euskararako zer ote zen hobe eztabaidatzen zelarik amaigabeko iritzi-artikuluen segidan. Hala eta guztiz ere, eztabaida horrek izan zuen eraginik Esteban Urkiaga, Lauaxetaren poetikan, bigarren liburua herrikoitasunera, eta ez horrenbeste poesia errazera egindako hurbilketa baita liburua. Espainian, eta Europako zenbait herrialdeetan, puri-purian zegoen neopopularismoaren bidetik abiatua egindako saiakera dugu liburua.

Esteban Urkiaga, Lauaxetak gero ere jarraitzen du bere poetikari indarra emanez eta babestuz. Liburua atera orduko idatzitako zenbait prentsa-oharretan poetak gutxiengo batentzat idazten duela dio, iradokizuna bilatzen duela, behin eta berriro piztu nahi duela arreta irakurlearengan, beraz, erraztasunetik urrun. Hitzaurrea ere autopoetika baten agerbidea da:

“Ludi onen bestaldez loratzen diran landaraen usañak goxalde bakotxak dakarkidaz. ¡Auxe da nire sakona! Bestiak entzuten eztaben egal-otsa neure gelara yatort eta barneko zugatz onettatik aidatu ziranarren, abar dardarea ezta amattu”.

Paragrafoak garbi adierazten du idealismoaren barnean kokatzen dela Esteban Urkiaga, Lauaxeta. Errealitatea bitan banandua ikusten du: barne mundua (“nire sakona”) eta beste aldean dagoen mundu ideala. Etorriaren txoriak beste mundutik datoz, eta haiek adierazten diote poetari beste munduaren edertasuna. Poetak jende arruntak entzuten ez dituen hotsak entzuten ditu, eta horrela, Esteban Urkiaga, Lauaxetak poetaren izakiaren sublimeaz hitz egiten du. Poetak ezagutzen du idealean dagoen errealitatea, jende arruntak ikus ezin dezakeena, eta poetaren lana da beste mundu ideal horretan diren “On, Egi eta Eder” denak adieraztea. Beraz, analogiaren poesia egingo du Lauaxetak, ederraren aldekoa, sublimearen aldekoa. Analogia zera litzateke: hizkuntza bat erabiliz beste zerbait adierazi gura da. Hiru zertzeladatan definitu dezakegu:

Hizkuntza da metafora erabiltzen duena; beraz, zerbait esanez (urrea) beste zerbait adierazten duena (garia, adibidez); horrela, analogia  hizkuntza estetikoan oinarritzen da. Eta sinesten du errealitatea bitan bananduta dagoela: guk bizi dugun mundua, itxuraz beterik dagoena, eta beste mundu bat, ideala, gure hizkuntzaren bidez adierazi dezakeguna (hitz hauek erabiliz beste hura adierazi dezakegu).

Denborari buruzko kontzeptu bat ere bada, denbora lineala dakarkiguna, hots, aurrera goazela adierazten duena; noiz edo noiz infinitua, betikotasuna lortuko dugula uste dute analogia erabiltzen duten idazleek.

Azkenik, utopia badela defenditzen da analogia horrekin –eta horren jarraitzaileek, noski, denborak aurrera egiten duela pentsatzen dute bai, baina gero eta hurbilago dugula gizarte zoriontsua, gizartea gero eta hurbilago dagoela zorionetik…

Analogia ulertzeko modu hau oso erabilia da poesia erromantikoan, lehenik, eta idealismoa oinarri gisa duten poesia mota guztietan, adibidez sinbolismoan, eta Espainian sinbolismoaren aldakia den modernismoan. Korronte literario horien artean uztartu beharko genuke Esteban Urkiaga, Lauaxeta olerkariaren lan hau.

Liburuaren atzean hiru eredu nagusi daudela esan daiteke:

a) Lehenik, Greziako tragedia. Liburuko poema asko heriotzaren eta etsipenaren inguruan sortu ditu poetak. Galeren edo ongi irten ez den ekintza baten narrazioak dira zenbait poema;  bete ez den esperantza, edo maitatua sentitu ez denaren samina azaltzen dituzte beste batzuk. Heriotza poemaren ardatz narratiboa bihurtu du egileak, eta horrela, testuaren indar dramatikoa indartu du, irakurlearen irudimena zaurituz, indar sentimentala areagotuz. Maitasunaren eta heriotzaren ezkontza ospatzen ari da poeta, eta eztei horren sentipena iltzaturik geratzen da irakurlearengan.

b) Bigarrenez, Herri literaturaren indarra. Neopopularismoaren bidea herrikoitasunean sakontzeko modu bat zuen Lauaxetak, euskal lirika herrikoia hartu zuen kontutan, baladak eta herri lirikako forma poetikoak, bere poesiari mamia emateko. Juan Ramón Jiménez Moguerreko poetak herri lirikaren erabilera zela eta modernismoaren zutabe bi marraztu zituen: bere ustean, herriak mundura zabaldu behar zuten, eta herri literaturako alderik finenak erabili behar ziren, haietan aurkitzen baitzen herriaren kutsu aristokratikoa. Bertsolaritzaren eremuak alde batera utziz, herri lirikan eta baladan aurkitu zuen Lauaxetak bere estilo fintzeko eredua.

c) Europako poesia modernora hurbildu nahi zuen Esteban Urkiaga, Lauaxetak, eta garai haietan Europan ari zen mugimendu batekin egin zuen bat: sinbolismotik zetorren modernismoarekin, alegia. Liburuan aurkitzen diren iturriak aztertzen baditugu, hor ditugu Verlaine, Rimbaud, Vléry eta Maeterlinck, Juan Ramón Jiménez eta Manuel Machado, García Lorca eta Alberti. Garaiko poeten ezagutza zuen Lauaxetak (Cocteau aipatzen baita bere lanean), baina ildo nagusia sinbolismoaren eta modernismoaren bidetik jarraituko du poetak.

Arrats Beran liburuaren barruan molde poetiko desberdinak pilatzen dira, batasun ardatzak, baina, agerikoak izanik. Beraz, badirudi 1931etik 1935era doan bidean eginiko saiakera guztien berri ematen digula Lauaxetak. Liburuaren hasieran bere poemarik zaharrenak agertzen dira: kutsu klasikoa (“Eiztari aundija”), edo joera modernista duten poemak agertzen dira. Modernismoaren barnean, hamalaukoak ditugu, edo Manuel Machadoren poesiaren moldeetan egokiturik agertzen diren “Bertso zarrak” edo “Kanta ariña”. Sonetoetan joera estitizista nabarmen agertzen du poetak, haren musikak edota bistaratzen dituen objektu ederrek (“Sevres’ko murkuba”).

Ondoren, 1933. urtetik aurrera “Izkiñuak” (“Letrillas” gazteleraz) idazten hasten da, poema hauek Espainiako molde herrikoiari jarraituz idatzi zituen. Poema laburrak dira, hiru zatitan banatuak eta herri xeheari buruz idaztiak: neskatxo gorriskea, burtzaña, espetxean dagoena, itsaslapurra, itsastar gaztea, artzaina, mendigoizalia…

1934. urtean haurrentzako alegia batzuk argitaratzen ditu Euzkadi egunkarian. Alegia horiek liburuaren erdi aldean datoz, baina egunkarian agerturikoen aldetik baino ez dira aukeratu.. Alegioi “Ipuiñertitza” izena eman zien Lauaxetak, eta ipuinon funtzioa bikoitza da: batetik “izkiñuak” zabalduz eta luzatuz erromantzeak idazten hasiko da egilea, eta bestetik, liburuaren erdi aldean jarrita, garbi dago funtzio egituratzaile bat betetzen dutela. Lau alegion artean, liburuaren bihotzean, erdi-erdian, poema esanguratsu bi jartzen ditu: “Ondartza” eta “Itxas-ondokoena”, Lauaxetaren joera existentzialistaren aipamen garbiak direnak.

Ondoren datoz erromantzeak, euskal baladen moldera sortuak, luzeak, ia beti hiru (edo lau) zatitan bananduak, egitura klasiko eta zorrotzari jarraitzen dietenak: tesi, antitesi, sintesi jokoan, edo joan-etorri baten inguruan eraikiak, alegia. Izenburuetan “-ena” atzizkia daramate, eta “Romance” gisa itzultzen ditu egileak. Eraginak ere nabarmenak dira: García Lorcarena da gehien aipatu izan dena, eta herri literaturak ekarri diona, baina badira baita ere beste eragin jakingarri batzuk, Rimbaud-rena adibidez, edo Albertirena… 1934. urtean eta 1935.ean argitaratzen ditu aldizkarietan sail honetako zenbait poema (“Artzain baten erijotzean”, edo “Amaiur”).

Erromantzeak idatziz, Lauaxetak herrikoitasunaren barnean kokatzen du bere burua.

Formak desberdinak badira ere, liburuak baditu zenbait ezaugarri hasieratik bukatu arte mantentzen direnak. Sinbolismoak argi marraztu zituen hiru ardatz nagusi: heriotzari buruzko literatura, heriotzak sortzen duen larridura adierazteko hizkera musikala onartzea; eta metaforaz baliatzea, mundu ederra adierazi asmoz. Usain, kolore eta argi eta haizearen mugimenduez baliatzen da poeta munduaren edertasuna mugatu nahian. Egitura arkitektonikoa, poema egin aurretik moldatua dirudiena, Lauaxetaren ezaugarririk nabarmenetako bat dugu, bere poesia parnasianismora hurbiltzen duen ezaugarria baita.

BIBLIOGRAFIA

AROSTEGI, Luis (1974): “Lauaxetaren poesi-gunetarantz” in URKIAGA, Esteban, Lauaxeta: Olerkiak. Etor. Bilbo. 19-38 or.

KORTAZAR, Jon (1986): Teoría y práctica poética de Lauaxeta. Desclée de Brouwer. Bilbo