Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

J. A. Loidiren Amabost egun Urgain’en eleberriarekin ematen zaio hasiera, 1955ean, euskal nobelagintza beltzari. Halere, gaiaren aldetiko berrikuntzak ez du ahantzarazi behar teknika zein hizkera literarioaren ahulezia Loidiren obran. 1964ean idatzi eta hiru urtera argitaratutako Gauaz ibiltzen dena obrarekin, aldiz, Txomin Peillenek seriostasunez heltzen dio genero beltzaren erronkari, Txillardegiren zein Miranderen lehen bi lanek borborrean jarri duten eleberrigintzaren oldar berriarekin bat eginez. Peillenenak ez du, apika, Leturiaren egunkari ezkutuaren pretentsio intelektualik ezta Haur besoetakoaren intentsitate sinbolikorik. Haatik, duinki landutako intriga eta garai hartako euskal literaturan ezohikoak diren hainbat osagai eskaintzen dizkio irakurleari.

Narrazio enmarkatuaren trukua erabiliz, nobelak Pettiri Sabuki izeneko euskal polizia paristartu batek Ipar Euskal Herrian egiten duen egonaldia kontatzen digu –Pettiriren lankide Jon (Mirande?), hau ere euskaldun paristartua, da inkestaren berri ematen diguna, liburuaren hasieran eta bukaeran agertuz. Norbait nortasun agiri faltsuen trafikoa egiten ari da espainiatik lan bila datozen etorkin klandestinoentzat eta Pariseko polizia zuzendaritzak Pettiri igortzen du kasua argitzera. Pettirik zailtasun gehiegirik gabe aurkituko du paper faltsuen egilea, Antoni La Calle deritzon ijito anarkista, gaztaroan bere adiskide izana. Funtsean, munta eta eragin gutxiko gaizkilea da La Calle, eta Pettiri errudun sentitzen da presondegira bidali duelako. Ikerketan ari zela deskubritu duen bigarren afera batean, errua zuritzeko aukera ikusten du, eta Pariseko buruei bertan aste bat gehiago igarotzeko baimena eskatzen die Pettririk. Johañe Rosario bordatiar lapur xaloa salbatu nahi du, hura manipulatzen ari bide den Gillen lurjabe lotsagabea giltzaperatuz. Azkenean, hirugarren kasu baten arrastoan jarriko du bigarren kontu honek: familia batean egosten ari den adulterio istorio bitxi bat. Ama-alabak nor bere gizonekin dabiltza, aitak badauka susmorik, eta bigarren kasuarekin lotutako diru istorio bat konprobatzearren, Pettirik familia kontu hauen amaraunean harrapaturik ikusten du bere burua, ustekabeko bukaera izango duelarik guztiak.

Gauaz ibiltzen dena, izenburu ederretik beretik hasita, estetika berri bat lantzera datorren lana da, eta gaur egungo zenbait obraren aitzindaritzat jo daiteke. Esaterako, Itxaro Bordak Amaia Ezpeldoi pertsonaiaren inguruan osaturiko trilogia detektibeskoan azaltzen diren hainbat motibo literario agertzen dira hemen lehen aldiz: ikerketa poliziako errurala, motoz edo autoz euskal paisaia menditarrean zeharreko joan-etorriak, ez herritar ez atzerritar sentitzen den ikerlari konplexua… Izan ere, Pettiri bera da, ausaz, nobelaren lorpen handiena. Generoaren konbentzioei jarraiki, alkohola edanez edo somniferoak hartuz borrokatzen ditu bere baitako mamuak polizia arrunt honek –polizien arteko “anaitasuna” eta polizia-etxeetako giro burokratiko patxadatsua ederki erretratatzen ditu Peillenek. Alabaina, Pettiri Sabuki ez da bakean bizi den gizon arrunta. Bere erroak dituen Ipar Euskal Herrira lana dela-eta itzuli den norbait da. Eta istorioaren amaiera tragikoak salatzen duenez, halako bidaiak ez dira “alegia deus ez” egiten. Ikerketa egitetik ikerketa-gai izatera pasatuko da Pettiri nobelaren bukaeran, sorterriaz objektiboki eta distantzia mantenduz mintzatzea –polizia objektibotasunaren giza tresna da definizioz– ezinezkoa balitz bezala, sorterriarekiko lotura amarauna bailitzan. Adierazgarria da, ikuspegi horretatik, tokien izendapenari dagokionez segitzen duen jokabidea. Paris, Paue eta Ipar Euskal Herriko kostaldea (Baiona, batik bat), mozorrorik gabe aipatzen badira, Peillenek jaioterri duen Zuberoako herri izenak aldatu egiten ditu, nahiz zenbaitzuk ezagunak suertatu (Maule Malta bihurtzen da, eta Atharratze (?), berriz, Ategieta). Oro har, guztiz errealista den eleberri poliziako batean –ohargarriak eta guztiz atseginak dira (ez baitago moralismorik bere begiradan) 60eko hamarkadako gazteriaren bizimoduez egiten dituen deskribapen zehatzak– halako mozorrotze toponimikoak lotsaizun, zuhurtasun edo barne oztopo baten aitortzaren itxura hartzen du ezaugarri horrek. Hortik eleberriaren irakurketa autobiografiko bat egitera –Peillen paristar euskalduna da, edo euskaldun paristartu bat– pauso bat baino eztago… hemen gaindituko ez duguna.   

Egungo irakurleak Gauaz ibiltzen dena geroztik generoak gure esparruan izan duen garapenaren arabera epaituko du. Eta, hain zuzen, nobela oraindik ere irakurgarria izateak –bertan autoreak darabilen hizkera batu literarioa (Iparraldeko hizkera literarioari batuera berria hobetsi baitio Peillenek) ez da, jakina, gaurkoa bezain malgua eta trebatua baina ez dago hemen zurruntasun handirik eta plazerarentzako trabarik gabe irakurtzen da– asko esan nahi du delako generoaren garapen urriaz. Azkenik, komeni da oroitaraztea horrelako obrekin –Etxaide batenak ahantzi gabe– hasi zela iraultzen ordura arte nagusi izan zen euskal mundu erruralaren irudi idilikoa.