Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Juan Mateo Zabala frantziskotar bilbotarra (Bilbo, 1777 – Zarautz, 1840) dugu Fábulas en dialecto vizcaino izeneko lanaren egilea. Lan honetan Zabalak eutsi egiten dio Ilustrazio sasoian indartu zen alegien genero zaharberriari, eta bereak guztiz originalak ez badira ere, beste egile batzuen moldapenak baitira, XIX. mendearen hasierako euskal alegiagileen tradizioan dugu Juan Mateo Zabala. Ez zen bakarra izan, baina, Zabalak utzi zigun lana. Herririk herri misioak egiten zebilen frantziskotar euskaltzale honek beste lan bi ondu zituen, El verbo regular vascongado del dialecto vizcaino (1848), bere lanik garrantzitsuena; eta Noticia de las obras bascongadas que han salido a luz después de las que cuenta el P. Larramendi (1856). Lan guztiak, ikus daitekeen bezala, bera hil ondoren argitaratuak. Fábulas en dialecto vizcaino bera ere urteetan argitara eman gabe egon zen. Zarautzen idatzia —bertan gordetzen dira oraindik Zabalaren eskuizkribu argitaragabeak— d’Abbadieren eskura heldu zen eta hura hil zenean Pariseko Biblioteka Nazionalera jo zuen. Azkuek 1904an bertan aurkitu eta azkenez Urkixok RIEV aldizkarian argitaratu zituen 1907an eta 1909an Zabalaren alegiok. 1934an Euskaltzaleak elkarteak beste edizio bat ondu zion, Aitzol idazlearen hitzaurrea zekarrela.

Fábulas en dialecto vizcaino lanean Berba-aurrekoa eta Sarrerea atalei beste bik jarraitzen diete, “Antxinako euskaldunen alabantzak” eta “Ipuin onak” izenekoek. Hitzaurrean egileak adierazten digu alegiok, Zarautzeko komentuan zegoela, makalaldi batean ondu zituela. Zabalak berak aitortzen du alegietarik hogeita bat bereak direla eta beste hamabi beste egile batzuei hartuak direla. Horiei guztiei beste lan bi gehiago gehitu behar zaizkie, lana zabaltzen duen “Euskaldunen alabantzak” izeneko olerkia eta lana ixten duen Bizenta Mogelen “Peru atxurlari alperragaz joane nekazale zintzoarena arteko berbaikuntzea” deritzon ipuina. Guztira, beraz, hogeita hamabost lan, denak hitz neurtuetan emanak. Alegion asmoaz, esan genezake Zabalak gehiago eusten diola helburu didaktiko eta moralari, horrela bere ipuingintzaren xedea irakastea da gehiago, atsegingarritasuna ematea baino, “asko ikasiko dozu zer zelan egin behar dan”. Egileak ez du zehazten nor den alegion hartzailea, iduriz jende multzo zabala izan daiteke destinatarioa, baina bada herri ipuinetatik bereizteko eta moldeotatik haratago joateko asmoa ere. Asmo hau ez zen berria Ilustrazioko klase kultuen artean, jende ikasiak zerbait gehiago eman behar baitzuen, sarritan alegien helburua, hots, herri xehea eskolatzea, horregatik kolokan ipini arren. Zabala uste horretakoa zen erabat:

“Gogoan dot oraindo zelan umetan entzun geroaguzan aoa zabalik, eta edurra erigula, Peru ta Mariaren ipuin sustraibakoak. Oraingo oneek dira sustrai andikoak, mamin ederrekoak, eta on eta onura zabalekoak.”

Alegien egiletasunera itzulita, esan dugun moduan, denak ez dira Mateo Zabalarenak, eta ustez diren gainontzekoak ere originalik direnik ezin da esan, iturri zaharreko tradiziozko alegiak dira eta, Zabalaren eskuetatik iragaziak. Liburua zabaltzen duen “Antxinako euskaldunen alabantzak” olerkia norena den ez dakiela aitortzen du egileak. Sarrera gisa balio duen testu honetan Zabalak sasoian indarrean zeuden euskaldunen eta euskararen gaineko gorazarre ideiak hartzen ditu, hau da, antzinatasunaren eta garbitasunaren topikoak. Testu honek antz handia du Astarloaren “Urteko Domeka” izeneko hitzaurrearekin. Alegiei gagozkienez, egileak bereak zeintzuk ez diren aitortzen digu, horrela hogeita bata, “Ezkongeia eta emaztegei biak, gaztea eta zar-nastea” Salaberrirena dela ohar egiten digu. Berriz, beste zenbait, hau da, 3, 6, 12, 15, 20, 22, 25, 28, 30 eta 31.enak Juan Antonio Mogelenak direla diosku. 35. testua, elkarrizketa itxura duen ipuin luzea, honezkero aipatu dugun bezala, Bizenta Mogelena da. Horietan guztietan Zabalak ez du aparteko aldaketarik egiten, baina bai ordea hizkuntza egokitu, darabilen bizkaieraren eredura ekarrita.

Zabalak hitz neurtutan ondu zituen alegia guztiak, bertsotan emanda jendeari errazago helduko zitzaizkiolakoan, hobeto gogoratuko zirelakoan. Berriro ere helburu didaktikoa gailentzen da, hortaz. Ez da, gainera, alegia bertsoetan ematen zuen lehena, Samaniegok zabaldu zuen tradizioari ostean heldu zion Mogelek euskaraz gauza bera egiteari, azken horrek molde ugari erabili zituen bere bertsoetan, zortzikoak nagusi baina bai eta endekasilabo pareadoak ere. Zabalak ere erabili badarabiltza molde ugari, “berba-neurtuetan, eta neurri labur-luze, ta gera-aldi askotakoetan” berak adierazten digun bezala. Horietan zortziko txikiak (“Sarrerea”, “Antxinako euskaldunon alabantzak” eta 35.ena), zortziko nagusia (1engoa, 23.ena), endekasilaboak (2., 16.ena), hexasilaboak (8.ena, 34.ena), pentasilaboak heptasilaboekin tartekatuta (17.ena), oktosilaboak (18.ena), dodekasilaboak (12.ena), trisilaboak tartekatuta (26.ena) eta horrela beste asko gehiago. Gehienetan, pareadoak dira, beste alegiagile batzuek egiten zuten bezala.

Zabalaren alegiek ez dute beste euskal alegiagile batzuek lortu zuten indarra, gatz bakoagoak direla esan daiteke, baina, hala ere, idazkera ulerterraza darabil eta mendebaldeko bizkaiera eredua erabili arren, euskararen gainean zuen jakintza zabala, batez ere, aditz jokoei dagokienez, baliatzen du testu zoliak egiteko.

BIBLIOGRAFIA

ZABALA, Juan Mateo (1987): Fábulas en dialecto vizcaino. Euskal Editoreen Elkartea-Labayru Ikastegia. Bilbo.

ONAINDIA, Santi (1973): Euskal literatura II. Etor. Donostia.

SALABERRI, Patxi (2002): Iraupena eta lekukotasuna. Elkar. Donostia.

ZARATE, Mikel (1970): Bizkaiko euskal idazleak. Derioko Seminario-Ikastetxea. Derio.