Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Gizakia bidaia estra-lurtarrak egiteko atarian dagoelarik Zepelin bat eraikitzeari ekingo liokeen “asmatzailearen” pareko dugu Orixe 1931eko azaroan Bilbo utzi eta Orexako bakardadean Euskaldunak poema epiko nazional handia idazten hasten denean. Jakina, Orixeren desenkusan, Lönnrot-en Kalevala, Mistralen Mireio edo Camoens-en Os Lusiadas ahoz aho dabiltza Aitzolek larderiaz zuzentzen duen Euskaltzaleak elkartearen kideen artean. Zergatik, baina, Orixe? Bi arrazoi nagusirengatik, apika. Lehenik probentzerazko obra batengatik Nobel saria eskuratu zuen Mistralen Mireio euskaratuz lan eskerga horretarako gaitasun “teknikoa” frogaturik utzi zuelako. Bigarrenik, eginbeharra hobeki egokitzen zitzaiolako Orixe baten nortasunari eta kontzepzio estetikoei, generoa klasikoa –“zahartua” ez esatearren– izaki. Lizardik eta Lauaxetak, ezaguna denez, halako “gonbidapenari” uko egina zioten, proiektu modernistagoei, pertsonalagoei –indibidualistagoei?– heltzeko. Orixe anti-modernoak jaso zuen erronka, beraz. Berez anakronikoa zen xedeak, gainera, orexarrak elkarteari entregatu zionetik argitaratu zen arte, hamabost urteko atzerapena izan zuen. Anakronismoa, beraz, areagotu baino ez zen egin, bistan denez. Eta gerra aurreko testuinguru baikorrean literatura ofizialaren eredutzat jotzen ahalko zena –inprimategira garaiz iristera–, gerraosteko euskal kulturaren paisaia suntsituan mezu ulertezin bihurtu zen, bai hizkeragatik, bai edukiagatik.

Zer da Euskalduna? Ezer baino lehen kopuru bat, masa bat. Epopeia zaharren antzo hamabost kantutan, bi mila bat ahapalditan eta hamabi mila bat bertso-lerrotan zatituriko obra poetiko zabala. Garazi Iriarte “Gerrieder” Huitziko lurjabe baten alaba eta Mikel Igarabide “Eleder” lurgabearen arteko maitasun istorio xaloa aitzakiatzat erabiliz, bertan herri menditar eta laborari baten bizitza –Orixeren biografiari loturiko Nafarroako Huitzi– ikuspegi etnografiko-idealista batetik erakusten zaigu, urte oso batez, udazkenetik udazkenera. Denboraren kontzepzio ziklikoan oinarritzen den urtearen erritmoa, laboratzaren lanek –artazuriketa, gaztain bilketa, iruleen jarduna…– nahiz ospakizun edo errito desberdinek –herriko festak, aizkora apustuak, pilota partidak, eguberriko ohiturak, inauteria, hileta elizkizunak, ezteiak…–  ematen dute. Kantu bakoitza, bestalde, osagai heterogeneoz osatuta dago. Alde batetik, Orixe narratzailea gehienetan modu objektiboan mintzo da, istorioa –batik bat Garazi eta Mikelen arteko harremanari lotua– garatuz. Bestetik, hari nagusia maiz eteten da, gehienetan herri-kanta bati bide emateko edota istorio nagusiarekin harreman zuzenik ez duen ipuinen bat sartzeko. Eten hauen justifikazioa erraza da: lanean ari direnek elkarri kontatzen ala abesten dizkiotenen berri eman nahi zaigu, besterik gabe. Halere, honek astunagotu egiten du berez bizitasun gutxi daukan arkitektura orokorra. Azkenik, bukaera aldera, Orixe lehen pertsonan mintzo zaigu, kontagai duen mundu horren zuzeneko lekuko gisa beste hainbat “gauza” (prediku abertzale fragmentuak tartean) gehitzeko.

Osotasunaren balio etnografikoa –Orixeren idealismo abertzale eta giristino sutsuak iragazia, hori bai– ukaezina bada, ezin daiteke hainbeste esan konposizioaren balio literarioaz. Benetako pertsonaia literario bakar bat ere ez egoteak asko kaltetzen du obra. Jakin badakigu, bidenabar, Garazi eta Mikelen pertsonaiak eta bien arteko erromantzea obraren idazkera ongi aurreratuta zegoelarik iradoki ziola autoreari lagun batek bestela obra idorregia geratuko zela eta. Orixek protagonista edo heroi bakarraren aukera baztertu eta heroi kolektiboa lukeen obra egiteari heldu nahi zion (Camoens batek Vasco de Gama heroia bigarren planoan utzita egindakoa gogoan). Baina Orixek aurkezten digun herria –bere haurtzaroko Huitzi idealizatu hori– nekez iristen da Herriaren metonimia izatera. Izan ere, adibide bat ematearren, Donostiara Garazi eta Mikel ezkonberriek egingo duten eztei-bidaia turistiko-fokloriko bitxia kenduta –zeina estropaden ohitura zaharraren berri emateko aitzakia bihurtzen baita– ez baitago garai hartako Euskal Herri hiritar edo industrialaren arrastorik obran zehar.

Epopeia hitza Orixek bere hitzaurrean aldarrikatu egiten du, berak hautaturiko gaiak gerrarekin zerikusirik ez izan arren euskalduntasunaren muina bertan finkaturik utzi nahi duelako. Hastapen batean Orreagako bataila gogoangarrian oinarrituriko lan bat egitea pentsatu bazuen ere, bere izaera eta joeren aurkako zerbait zela sumaturik, idazleak nahiago izan zuen euskal mundu erruralaren deskribapen etnografikoa burutzea. Virgilioren epopeia errurala hurbilago dago, izan ere, Orixek ondu duen “folklore edo errijakintzazko poema”-tik. Esan ohi da estetikari dagokionez modernitateari bizkar emanda bizi izan zela Orixe, eta Lauaxetarekin klasikotasunari buruz edukitako eztabaida famatuan halaxe aurkezten zuen berak ere bere burua. Alabaina, Jon Kortazarren iritziarekin bat eginez, esan behar da poema garai batean herriaren arima besarkatzeko xedea erromantizismoari –eta beraz, hein batean modernitateari– lot dakiokeela klasikotasunari baino gehiago.

Orixe zerbaitek bereizten badu XIX. mendeko euskal idazle erromantikoetatik ez da Euskal Herrian daukan ideia esentzialista erromantikoa; izatekotan, bere idazkera eta erreferentzia literarioak dira desberdinak. Hala idazkerari nola bere estetika elikatzen duen substratu literarioari dagokienez, paradoxa baten aurrean aurkitzen gara. Orixe idazle kultua da, klasiko greko-latinak ditu eredu nagusi (beti ere ikuspegi kristau hertsi baten galbahe moralizatzaileak “garbiturik”), baina herri xehearentzat idazten du. Bere hizkera garbizale aranista sofistikatuegia –modernoegia– da obra irakurlego zabal baten eskuartean jartzeko (berak hitzaurrean aurkakoa esan eta nagusiki molde metriko herrikoiak erabili arren, hala nola zortziko txiki eta handia), eta obraren literaturtasun mugatuak irakurle ikasiak uxatu ohi ditu. Zaila dirudi aldi berean ikasia eta gustu literario atzerakoiak lituzkeen irakurle ideala aurkitzea lehen argitalpenaren garaikideen artean… ez bada Orixerengan berarengan.