Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Euskal antzerkigintza modernoak lehen urratsak Donostiari eta Marcelino Soroari (1848-19029) lotuta egin zituen, XIX. mendearen hondarretan; nahiz eta Ipar Euskal Herrian ere genero dramatikoak eman zuen, garai bertsuan, bestelako bideetatik bada ere, fruiturik. Amadeo Saboiakoaren aurka idatzitako bertso batzuek tarteko Lapurdin erbesteratuta zegoela osatu zuen Soroak bere lehen antzezlana, Iriyarena,1872an, Ziburun, eta, 1876an, Donostian taularatu zen zartzuela elebiduna, Donostiako ohiturak gai eta barre-eragingarri zituena, eta nagusiki gaztelerazkoa bazen ere euskarazko ataltxoak txertaturik zituena. Obra hark izandako arrakastak akuilatuta, ikuslegoaren onespena eta barre-algarak lortu zituen berehala Soroak, eta euskara hutsezko teatro piezatxoak idazteari lotu zitzaion egilea; helburu jasorik gabe, ikuslegoaren konplizitate erraza eta barrea bilatzea zen orduan Soroaren xede. Hala ondu zuen Anton Kaiku, bere antzezlanik ezagunenetakoa, euskal antzerki modernoaren lehen lantzat hartu izan dena, 1882an estreinakoz jokatua. Obrari dagokionez, Soroarena egokitzapen eta itzulpen lana izan zen sormen lana baino gehiago: izan ere, Erdi Aro berantiarreko frantsesezko La Pharse du Maitre Pathelin lana izan zuen oinarri eta inspirazio-iturri. Hori dela eta, izan da Anton Kaiku lehen euskal antzezlan itzulitzat jo duenik ere (ik. Urkizu, 1975). Soroak lan horren ale bana igorri bide zien Mistral okzitanierazko idazleari eta Victor Hugori; baita haiek erantzun ere, zorionak emanez eta hizkuntza zapalduarekiko atxikimendua erakutsiz.

Ekitaldi bakarreko eta zazpi agerraldiko pieza dugu aztergai, kopla eta bertso tankerako kantuak nahiz dantzak tartekatzen dituena, eta umorea duena ardatz, hasi eta buka. Eszenatokia Aralarko mendikatea dela, lehenengo atalean gizarte maila desberdintasunagatik ezinezkoa den maitasuna aurkezten zaio ikusleari: eskribauaren alabaren eta artzainaren artekoa. Ondoren, hainbat arkume hiltzeaz akusatutako Anton Kaiku pikaroak eskribauari esker justiziari nola iskintxo egiten dion kontatzen da. Alkateak nagusia kondenatu ostean, haren aurrean irabazle eta nagusi ateratzen da Anton Kaiku artzain arlotea, eta, hala, justizia aurka zuen gizon apala nagusiaren gainetik jartzen da. Justiziaren ohiko jokabideak hankaz gora jarriz, gizon apal eta gaizkilea gailentzen da, eta iraultze horretan oinarritzen da, hein handi batean, dagokigun teatro pieza laburraren komikotasuna. Horrez gain, hitz jokoek, gaizki ulertuek edo txiste gisako elkarrizketek ematen diote umorea, elkarrizketaz elkarrizketa, antzezlanari.

Literaturaren historiagileek nabarmendu dutenez, Anton Kaikuk bezala, Soroaren gainerako antzezlanek ez dute goi-asmorik. Helburu nagusi bat dute: herrikideei, garaiko donostiarrei, barre eginaraztea eta antzerkian une goxoa pasaraztea, baita haiei antzerkirako grina piztea ere. Hala, argumentua erabat laua da Soroaren antzezlanetan, pertsonaia eta baliabide urriz taularatua; gainera, umoreak ere gaizki ulertura, txiste errazera joko du maiz. Hizkuntzari dagokionez ere, Soroak ez du gehiegizko ardurarik erakusten zuzentasunarekiko, eta fonetismoz josiriko hizkuntza eredua baliatzen du, zeina garaiko donostiarren hizkeraren isla baita. Alabaina, xedeak zuhur betetzen dituen antzerki egitura egokiak, zehatzak, biziak erabiltzen asmatu zuen Soroak, eta ondoren etorriko ziren beste hainbat antzerkigileri (T. Altzaga, B. Iraola…) bidea zabaldu eta Donostian garatuko zen antzerki ereduaren oinarriak ezarri zituen. Goitizenak ere erabili izan zituen Soroak antzez- eta kazeta-lanak sinatzerako, Omar-Celin-Oasor zerabilen maizenik.

Soroaren antzezlanak abenduko Euskal Festen kariaz jokatzen ziren Donostian, ikus-entzuleen txaloa, barrea eta onespena lortuz. Baina, Donostian ez ezik, Gipuzkoako beste hamaika herri eta txokotan ere antzeztua izan zen Anton Kaiku.

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki (2004): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia.

URKIZU, Patri (1975): Euskal teatroaren historia. Kriselu. Donostia.

URKIZU, Patri (1984): Euskal antzertia. Euskadiko Antzerti Zerbitzua. Donostia.

SALABERRI MUÑOA, Patxi (2002): Iraupena eta lekukotasuna. Euskal literatura idatzia 1900 arte. Elkar. Donostia.