Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

1999an argitaratu zen Eta emakumeari sugeak esan zion nobela, Lourdes Oñederraren lehenenbiziko nobela; Teresaren barne-bidaia eta barne-gatazka ditu kontagai. Barne-ezinegonak bidaia fisiko bat egitera bultzatzen du protagonista, eta, hain zuzen ere, Europa erdialdera egingo du bidaia, senarrarekin batera. W. hirian, aspaldiko lagun eta maitale baten etxean hartzen dute ostatu, eta hiruko harreman hori ere kezka-iturri bihurtzen zaio Teresari. Hartara, literatura-lan hau nobela psikologikoaren esparruan koka daiteke, eta nobela existentzialistatzat ere har daiteke. Izan ere, Teresak bere existentziaz egiten du gogoeta, barne-munduan hertsirik bizi baita protagonista. Barne-bidaia horretan, hainbat dira jorraturiko gaiak: denboraren igarotzeak sorturiko larrimina, diskurtso sozialek eragindako zauriak eta inkomunikazioak eraikitako zuloa, besteak beste.

Teresaren bidaia fisikoak oinaze jakin bat du abiapuntu: denboraren igaroak sorturiko oinazea. Denboraren joanak eragindako beldur, neke eta oinaze horrek izaera abstraktua du nobelaren hasieran, jendetasunaz hitz egiten baitu, orokorrean: “ez gara inora heltzen / igaroa gara” (Oñederra, 2002, 7). Aurreraxeago honako hau dio: “oinazea, / joandako denborak uzten duen/ oinazea” (Oñederra, 2002, 11). Nobelaren egiturak ere irudikatzen du denboraren iragaitea, urtaroetan sailkatu baitira atalak, bizitzaren aldiak edo zikloak irudikatuz (udazkena, negua, udaberria, uda). Atal horietako izenburuek hainbat hizkuntza biltzen dituzte: japoniera, alemana, italiera, katalana, frantsesa, eta abar. Joera horrek hasierako poeman adierazitako beste ideia batzuk dakartza gogora: “ilusioen izenak, / hitzak // beti dago hitza / hitza gelditzen da muga igaro dutenengandik ere // hitzak eta izenak, / zerbaiti eustearen ustea” (Oñederra, 2002, 9). Hitzezko komunikazioaren inguruko kezkak ere etengabeak dira nobelan.

Edonola ere, hasierako orokortze horiek zehaztuz eta gorpuztuz doaz nobelan zehar, kezka orokor horiek pertsonaia eta bizimodu konkretu baten kezka bihurtzeraino. Teresak 35 bat urte ditu, eta hartara, emakume gorputzaren aldi konkretu bat bizi du: ama biologikoa izateko aukera agortzear du. Denboraren igarotzeak gorputz emean eraldaketa hori dakar, besteak beste, eta aukera galtze horrek ere sortuko du kezkarik protagonistaren gogoan. Azken batean, adin tarte hori erabakigarria zaio, eta erabaki beharrak larrimina dakar, ezinbestean, bide bat atzean utzi behar delako, betiko.

Denboraren igarotzeari aurre egiteko, Teresak bereganaturiko gizarte-diskurtso horiek auzitan jartzeko ahalegina egingo du, tradizioaren zama eta herstura horretatik askatzeko asmoz. Gizarte-diskurtsoen artean, bada bereziki zamatsua zaion diskurtso bat: kristautasuna. Nobelaren izenburua, gainera, tradizio kristauaren oihartzun argia da. Ezaguna denez, tradizio horren arabera, Eva oinazez erditzera kondenaturik dago, sagar debekatua jan zuelako. Baina, Teresak ez du umerik erditu, eta ondorioz, narrazio kristauaren beste irakurketa bat egingo du: “Sagar debekatua jan izanagatik ezarririko zigorra. Evak ezin izan zuen orduz geroztik Adanen arima ukitu. Larrua bai, larrua eta txistua. Adanen ilea. Adanen zakila. Baina ez zion inoiz gehiago arima ukitu eta Eva, Adanekin zegoenean ere, maitasuna egiten edo erditzen ari zela ere, Eva bakarrik sentitzen zen. Agian bai, agian hori izan da zigorra, sagar debekatua jateagatik emandako kondena” (Oñederra, 2002, 27). Bide horretatik, emakume eta gizonen arteko inkomunikazioaz egiten du gogoeta Teresak, eta baita sexualitateaz ere. Gogoeta horien haritik, bakardade sentimendua eta harridura sentimendua dira Teresaren gogoan iltzaturik geratu diren sentsazio iraunkor bakarrak, ziurtasun bakarrak.

Bestalde, kristautasunaren eta hizkuntzaren (euskararen) arteko lotura zuzena egiten da: “Hara zer hizkuntza atzerakoia. Apaiz gehiegi hiztegiak asmatzen. Dotrina gehiegi tradizioa osatzen” (Oñederra, 2002, 72). Tradizioaren zama hori honako adierazpen honetan ere irudikatzen da: “bidearen morroi gara, hitzaren esklabo” (Oñederra, 2002, 133). Euskararen tradizioak kristautasunaren esklabo ere bihurtu du Teresa, bai eta belaunaldi horretako kide oro ere. Tradizio hori auzitan jarri nahi da, eta horretarako, hitza du zalantzan jartzen, ba eta diskurtso-moldea ere. Tradizioaren diskurtso hori eta jasotako hizkuntza-eredu hori kolokan jartzeko, Teresak arnasestuka hitz egiten du, totelka. Arnasestu horrek bi jarrera irudikatzen ditu: batetik, tradizioaren zama irudikatzen du; eta, bestetik, hizkuntza-eredua hausteko premia iradokitzen du.

Prentsako kritika gehienek nobela hunkigarria dela aipatu dute, alegia, Teresaren mina eta zauria transmititzen asmatu duela adierazi izan da. Nobelak oso harrera ona izan du kritikaren eta irakurleen artean. Horren erakusle dira honako datu hauek: sari ugari jaso zituen (Beterriko Liburua 1999; Espainiako Kritika Saria 1999; Euskarazko Euskadi Literatura Saria 2000; Zilarrezko Saria 2000); berrargitalpen ugari izan ditu (2002an 5. argitalpena); gazteleraz berehala argitaratu zen (Y la serpiente dijo a la mujer, Bassarai, 2000). Joseba Gabilondok (2000) eta Iban Zalduak (2002), esaterako, Eta emakumeari sugeak esan zion nobelaren argitalpena gertakari literario bihurtu zela adierazi zuten, eta, besteak beste, emakume sortzaileekiko jarrera aldaketa kualitatiboaren ikurtzat hartu zuten.

BIBLIOGRAFIA

ALDEKOA, Iñaki (2004): Historia de la literatura vasca. Erein. Donostia. [euskaraz, 2008: Euskal literaturaren historia. Erein. Donostia]

GABILONDO, Joseba (2000): “Eta Sugeari Oñaderrak esan zion –Euskal emakumezkoen literatura azkenaz eta beraren gizarte eraginaz–“. Hegats. 28. 75-114.

KORTAZAR, Jon (2000): Euskal Literatura XX. mendean. Prames. Zaragoza.

OÑEDERRA, Lourdes, 2002 [1999]. Eta emakumeari sugeak esan zion. Erein. Donostia.

ZALDUA, Iban (2002): Obabatiko tranbia. Alberdania. Irun.