Euskal Literaturaren Hiztegia (ELH)

Jakina da Refranes y sentencias lana mendebalekoa dela, Hego Euskal Herrikoa, euskara zaharraren garaikoa (Erdi Aroaren amaieratik Larramendiren lanak agertu artean, gutxi gorabehera). Lazarragaren artzain-eleberria eta poemak kenduta, daukagun sasoiko material gehiena testu aski laburrek osatutakoa da: erlijio-lanak (dotrinak, katiximak, otoitzen bat eta antzekoak), gutunen bat, itzulitako elkarrizketaren bat, Gasteiz eta Bilbo aldeko hitzak jasotzen dituzten hiztegiak eta herri-literaturako materialak; hau da, historialarien kroniketan barrena agertutako kanta herrikoiak (eta ez beti osorik), eta hemen hizpide izango ditugun esaera zaharrak. XVI. mendekoak dira Esteban Garibaik jasotako errefrauak nahiz Refranes y sentencias bilduman ageri direnak.

Zalantzarik gabe, Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declaradas en Romance con numeros sobre cada palabra, para que se entiendan las dos lenguas (Iruñea, 1596) da Bizkaiko testu zaharrenetan interesgarriena. Interesgarriena dela diogu garaiko beste errefrau bildumak (Garibairenak, kasurako) baino askoz ere luzeagoa delako, ematen digun informazioa ere zabalagoa delako eta, hizkuntzari gagozkiolarik (linguistikoa da testuak daukan balio handiena), aski arkaikoak direlako errefrauetan agertzen diren hainbat ezaugarri.

Esan gabe doa era horretako testu zahar bat hainbat ikuspuntutatik azter litekeela eta, aldi berean, arazo askoren sorburu izan litekeela. Guk geuk, hemengoan, horietarik testuaren historiari lotutakoak baino ez ditugu agertuko; hau da, egiletasunaz, azken mendeetan egindako ibilbideaz, ezaugarri nagusiez eta balizko jatorriaz arituko gara errefrauak eurak orokorki aztertu aurretik.

Arestian esan legez, Refranes y sentencias bilduma Iruñean argitaratu zen, lehenengoz, 1596an. Alabaina, gero aipatuko ditugun autore zahar zenbaitek ezagutzeko eta baliatzeko aukera izan zuten arren, testua XIX. mendean “berraurkitu” zela esan dezakegu: Van Eys-ek 1894an Darmstadt-eko Hesse-ko Artxiduke Handiaren liburutegian ale bat topatu eta handik bi urtera argitaratu zuen. Handik gutxira Julio Urkixo ikertzaile handiak ere testua ikusteko eta, are gehiago, testuari argazkiak ateratzeko aukera izan zuen. 1911 eta 1933 artean RIEV aldizkarian argitaratu zituen bildumako errefrauak, apurka-apurka, bere iruzkinak lagun. Alemanian gordetako ale originala, tamalez, Bigarren Mundu Gerran galdu zen.

Esanikoak esanda, badirudi Darmstadteko alea ez dagoela osorik. Orotara 539 errefrau ageri ziren bertan, 64 orrialdetan. Hil ostean argitaratutako Urkixoren artikulu bati esker, badakigu Arnaud Oihenartek Refranes y sentencias bilduma ezagutu zuela. Urkixok zabaldutako bidetik jarraikiz, Mitxelenak “Urquijoren lanari jarri zion eranskinean (…) erakutsi zuen hark aipatzen ez zituen 307-326ek ere bilduma berekoak behar zutela izan, hizkuntzak eta grafiak adierazi legez” (Lakarra, 1996: 79). Bestela esanda: Alemaniako alean agertzen ez ziren beste hogei bat errefrau lirateke Refranes y sentencias bildumakoak; korpusa 539tik 560ra zabalduko litzatekeelarik. Gorabehera hori ikusirik, bildumaren egiazko tamainaz galdetu dute ikertzaileek.

Hiztegi hirukoitzeko (1745) eranskinaren hasieran, Larramendik Agustin Kardaberazek koaderno zahar bat emana ziola azaltzen du, Bizkaiko misioetan erabilitakoa. Koadernoaren deskribapena ematen du, gainera, eta bat dator Refranes y sentenciasen gainean dakigunarekin. Nahiz eta andoaindarrak bestelako argibiderik eman ez, “Mitxelenak frogatu ahal izan du L[arramendi]-k RS-en ale bat ezagutu zuela eta, areago, ale horrek bazituela Darmstadtekoak gorde ez zituen zatiak” (Lakarra, 1996: 82). Datu horien nahiz Mitxelenak eta Lakarrak berak eginiko ikerketen ondorioa, balizko jatorrizko tamainari buruz, ikusgarria da: “Iruñeko osoa Darmstadtekoaren 539 ezagunetarik gutxienez 800 inguruko edota 1000tik gorako ikusia izatera iritsiko bailitzateke” (Lakarra, 1996: 103).

Egiletasunaz denaz bezainbatean, ikusi legez, liburuan bertan ez da errefrau-biltzailearen izenik ageri, eta horrek zalantzak eta hipotesiak sortu eta bultzatu izan ditu azken mendean. Van Eysek bilduma gipuzkeraz dagoela esan zuen, baina bizkaierazko ezaugarriak ere ageri direla. Vinson-ek, berriz, errefrau gehienak gipuzkeraz daudela, baina bizkaierazko hainbat eta nafarrera bietakoak ere badirela defendatu zuen. Julio Urkixo liburuaren egilea aurkitzen saiatu zen, eta biltzailea Esteban Garibai zela esan zuen, bost arrazoi nagusi emanda:

1. Kronologiari dagokionez, Garibai bizi zelarik argitaratu zen Refranes y sentencias.
2. 1596ko bilduman sarri aipatzen dira Bizkaiko nahiz Gipuzkoako jauntxo edo handikiak, eta Garibaik, egin zituen lanak gogoan hartuta, hark ezagutu bide zituen horien guztien izenak eta genealogia.
3. Aipaturiko jauntxo eta handikiak Juan de Idiakezen (hari igorri zizkion Garibaik bere errefrauak) eta Garibairen beraren senitartekoak ziren.
4. Juan de Idiakezen semea Iruñean bizi zen, eta hiru liburu kaleratu zituen bertan.
5. Urkixoren ustez Refranes y sentencias obran ageri den hizkera XVI. mendeko Arrasatekoa izan zitekeen.

Urkixoren hipotesiarekin bat egin zuen, garai hartan, Juan Carlos Guerrak, xehetasun txiki bat gehituz: Arrasatekoa ez ezik, errefrauetako euskara Oñati, Aramaio, Otxandio, Legutiano eta Arratiakoa ere izan zitekeela adierazi zion, inguru horietan jasoriko errefrauak izan zitezkeela. Azkuek Euskalzale aldizkarian argitaratu zituen errefrauok, baina “markatu beharrekoa da Azkuek ez zuela berton inongo monografiarik idatzi nahi izan, ez liburu horren inguruan modo orokorrean, ez alderdi zehatzen batez, ezta orain aztergai dugun RS-en jatorriaz ere” (Lakarra, 1996: 120). Alabaina, hainbat hitz azaltzean, hitz horien erabilera-eremuaren berri eman zuen lekeitiarrak, hala aipatutako aldizkarian nola XX. mende hasierako hiztegi mardulean eta Evolución de la lengua vasca lanean. Emaitza garbia da: Bizkaiko mendebaleko bailara eta herriak dira aipatzen direnak. Arrasate ez zuen ezinezkotzat jotzen, baina, bere lanetan zuzenean aipatu ez arren, “Orozko hobesten zuela idatzi ziola gaztigatzen zigun Urquijok, mende hasieran han gordetzen baitziren gorde ere bilduman agertzen diren hainbat ezaugarri” (Lakarra, 1996: 130). 1960ko hamarkadan Mitxelenak zenbait esaeratan Orozkoko hizkera antzeman zitekeela adierazi zuen, baina ez zen aritu bilduma osoaren balizko jatorriaz.

1980ko hamarkadan Bittor Kapanagak Refranes y sentencias biltzaile ezberdinen artean egindako lana dela proposatu zuen. Hizkerari dagokionez, Arabako euskara nagusi zela esan zuen, baina Arratiakoa eta Lenitz aldekoa ere bazegoela.

1996ko edizio kritikoan, Lakarrak hizkuntzaren ikuspuntutik aztertu zuen bilduma, ezaugarri linguistikoak (euren kronologia eta geografia) kontuan harturik. Liburuan agertzen diren zenbait ezaugarri Bizkaiko mendebalean sistematikoak direla ikusita, mendebal horren baitan nongoak izan ote zitezkeen argitu nahirik, Refranes y sentencias Mikoletaren Modo breve de aprender la lengua vizcaína (1653) lan laburrarekin, Viva Jesus dotrinarekin eta Orozkoko 1739ko otoitz batzuetako hizkerarekin erkatu zuen. Emaitza nahiko garbia da: “Litekeena da distribuzioa antzerakoa izatea lehenago, 17. Mendean eta are orduan ere iparra eta hegoa mendebaleko B-an ezaugarri honen arabera bereiztea: hots, hegoaldeko lirate Viva Jesus eta Orozkoko 18ko testuak, iparraldeko Mikoleta eta Refranes y sentencias” (Lakarra,1996: 133). Are zehatzago aritu nahirik, Bizkaiko mendebaleko iparraldearen baitan Refranes y sentencias bilduma non koka litekeen aztertzen jarraitu eta Bilbo eta Uribe-Kosta artean kokatu zuen Lakarrak. Zenbait esaeratan ageri diren pertsona- nahiz leku-izenak horra garamatzate: 92. Celangoa da Butroe oroc daquie; 167. Erioac ereçan Butroeco alabea Plencian; 270. Muxica arerioacaz aguica; 334. Daygu Goliz auzi ta garea vaquez bizi; 387. Albia deunga gustien abia; 404. Butroeco meniac gayti ez ysquilosay echi, eta abar.

Formalismoak, egiletasuna eta balizko jatorria albo batera utzita, aipatzekoa da ikertzaile batek baino gehiagok aipatu izan duela bildumako errefrau guztiak ez direla herrikoiak. Mitxelenaren hitzak dira ondokoak, kasurako: “Son 539 y en parte no parecen de origen popular” (1960: 53). Bide beretik jo zuen Luis Villasantek:

“Junto con refranes recogidos directamente del pueblo, esta colección parece encerrar otros de origen erudito, es decir, traducidos por el autor de otras lenguas, pues ciertos refranes están servilmente calcados sobre el correspondiente castellano, y alguno, como el de la sal de Ibargüen, supone un juego de palabras que sólo se percibe en casellano. La sintaxis poco vasca de algunos, y otros detalles, parecen evidenciar también este origen erudito de muchos de los refranes de esta colección. El autor conocía, sin duda alguna, colecciones de proverbios castellanos, y él mismo tradujo al vasco algunos de éstos y los metió en la colección” (1961: 61).

Zalantzarik gabe, Villasantek Julio Urkixoren esanei jarraikiz idatzi zituen aurreko lerroak, bilbotarrak ere susmo horiek beroriek agertu baitzituen. Baina haratago ere joan zen: Urkixoren ustez, Refranes y sentencias idatzi zuenak Hernán Núñezen bilduma baliatu zuen, neurri handi batean, gaztelar errefrau-bildumetatik hartutakoak ziren 1596koak. Ideia eta bide horri jarraikiz, bere edizio kritikoan Lakarrak begi-bistan utzi zuen Urkixok erabilitako irizpideen ahultasuna. Erkaketa-modu askoz ere hertsiago bat baliatuz, ondoko ondorioetara heldu zen arratzuarra:

“Guztira 64 errefrau kontatu ditut segurantza edo egiantz handiarekin RS-en H[ernan]N[uñez] bildumaren erabileraren bitartez azaldu beharko liratekeenen artean (…) egun ezagutzen ditugun %10,2rekin edo baino ezin frogatu izan dut, Urquijoren erizpideak baino hertsiagoak erabiliaz, bi bildumen arteko lotura” (1996: 75).

Esan gabe doa: bostehun ale baino gehiago biltzen dituen bilduma batean orotariko errefrauak ageri dira, gaiari nahiz gaia emateko moduari dagokionez. Gehiegizkoa litzateke hemen esaera zahar guzti horiek aipatze hutsa eta, horregatik, multzokatzera jo dugu.

B.P. Zukov-i jarraituz, esanahiaren araberako hiru atsotitz-mota aipatu zituen paremiologian aditu Gotzon Garatek Euskal atsotitzak lanean: apotegmak edo “esanahi zuzena, erreferentzia hutsa duten esaerak” atsotitz denotatibo-konotatiboak edo “esanahi polisemikoa dutenak: esanahi zuzenaz (denotatiboaz) gainera, esanahi konotatiboa, figuratiboa” dutenak eta atsotitz figuratiboak, hots, “erabat figuratiboak direnak (figurative mode of expression). Esanahi denotatiboa ia ezabatua dago” halakoetan (Garate, 2002: 25-26).

Aurreko sailkapenari jarraikiz, apotegmak ditugu, kasurako, ondokoak (: 1.Adi adi ce Jaungoycoa dagoc adi; 58. Ezcondu baño esagûçea lenago; 70. Cucuen cantazean euri ta eguzqui; 91. Neurez ez dot, balinde baniqueçu; 102. Ezcondu ta garbatu; 193. Vler ezak lenago ta yz eguic gueroengo; 201. Iusturiaen açean euria; 254. Doneaneco euria, garien galçaygarria; 312. Gach çe erexqueoc yñori, ta emac verea edoçeyni; 404. Butroeco meniacgayti ez ysquilosay echi; 440. Beluco esconçea deunga, goxeticoa ez oba, aldia gauzac daude, aroari jarrain gaquioza; 511. Yzoz çuria, eurien mâdataria; 518. Eguia da laz ta garraz, ta mergaz; 530. Eyngo doana ez biarco echi.

Denotatibo-konotatiboak dira, bestalde, ondoko sortakoak: 15. Balizco oleac burdiaric ez; 33. Badaguic suateâ ypirdia vzcarti, cejan verba day eugaty; 53. Suric eztâ lecuan queheric ez; 64. Luqui cume, azeri; 182. Ezcur berereango ciya; 237. Subaco esea, gorpuz odolbaguea; 279. Arecherean artera ecandu gaxtoa arçayten da; 343. Gora ez ebanac ydoro ez eban; 367. Edoceyn cidorrec dau luparia; 456. Aurrera adizen eztana azeranz jauxten da; 538. Oso zaarrac arrasean hulua; 539. Ogui gogorrari aguin zorroça; 560. Seyacaz echun dina ucuzca jaigui d[o]a.

Figuratiboak dira, azkenik, hurrengo seiak: 14. Eguia laz ta labio; 59. Guzurrac buztana labur; 146. Hodolac su baga diraqui; 354. Ardi chipia veti bildos; 420. Hugazean edaten dana çerraldoetan essuro; 498. Ardia aunçari hule esque.

Refranes y sentencias bilduman, espero zitekeen moduan, gai askotariko errefrauak daude: familiari buruzkoak (35. Celangoa baysta amea alangoa oy da alabea; 382. Ezcô ezac semea nay doaneâ ta alabea al daguianean), jendearen izaeraren gainekoak (106. Bereçat dana, besterençat; 427. Gextoagoac obea nay), elikadura eta goseari buruzkoak (46. Vstrall onac ardo ona; 247. Pucheac ogui vaga ypirdira dau videa), basoko nahiz etxeko animaliei buruzkoak (190. Ardi adarduna ta bey sabelduna; 359. Aunçac garia ecusi, vaya ez esia), jendearen jabetza, pobrezia eta aberastasunari buruzkoak (314. Doguna jan ta chiro yçan; 493. Chiroac arlotea yguy), egutegiari lotutakoak (269. Mayaza, yre laza, lora asco doala), erlijioari lotutakoak (318. Done Viçen arguia, guztioençat dacar oguia), eguraldiari eta meteorologiari lotutakoak (511. Yzoz çuria, eurien mâdataria; 512. Leya ta erurra, garia dacar escura), leku eta pertsona jakinei buruzkoak (92. Celangoa da Butroe oroc daquie; 273. Gaçean, gaçean, ta ez Ybarguengorean), eta abar. Bilduma aberatsa da, zinez, gaiei eta gaion aurkezte-bideei dagokienez; izan ere, atsotitzetan ohikoak diren modu gehienak, guztiak ez esatearren, agertzen dira (ikus Garate, 2002: 107 eta hh.).

Amaitu aurretik, hizpide dugun lanean atsotitzak nola agertzen diren azaldu beharra dago. 1596ko edizioaren faximila esku artean, orrialde bakoitzean bi zutabe agertzen dira. Bada, ezkerrekoan euskal atsotitza agertzen da, eta eskumakoan, gaztelaniazko baliokidea. Esaera bakoitzak, gainera, zenbaki bat dauka hasieran, hots, bildumako atsotitz guztiak zenbakiturik daude. Zenbakiak ez dira errefrauen hasieran bakarrik agertzen, ordea: euskarazko hitz bakoitzaren gainean zenbaki bat dago, hain zuzen, gaztelaniazko ordaineko hitzekin lotzen duena. Adibideak erabilita, erraz ikusten da zenbakion betebeharra zein den:

          1        2      3    4          1          2      3              4

407. Bayt aguindua ta ezertua. Haré lo mâdado y lo que vedays.

              1          2    3        1          3      2

427. Gextoagoak obea nai. El peor me hará mejor.

BIBLIOGRAFIA

GARATE, Gotzon (2002): Euskal atsotitzak. Deia. Bilbo.

LAKARRA, Joseba Andoni (arg.) (1996): Refranes y sentencias. Ikerketa eta edizioa, Euskaltzaindia. Bilbo.

MICHELENA, Luis (1960): Historia de la literatura vasca. Minotauro. Madrid.

VILLASANTE, Luis (1961): Historia de la literatura vasca. Sendoa. Oñati.