Hizkuntzen arteko Corpusa (HAC)
Latinoamerikaren zain urratuak, Eduardo Galeano / Iñaki Alegria (UEU, 2021
)
eu
"Nik Indiak aurkitu nituenean, esan nuen munduan dagoen jaurerri aberatsena zirela.
es
"cuando yo descubr? las indias, dije que eran el mayor se?or?o rico que hay en el mundo.
fr
" Lorsque je d?couvris les Indes, j'ai dit que c'?tait le royaume le plus grand et le plus riche qu'il y e?t au monde.
en
"When I discovered the Indies, I said they were the greatest rich domain in the world.
eu
Hitz egin nuen urreaz, perlez, harribitxiez, espezia-biltegiez.".
es
Yo dije del oro, las perlas, piedra preciosas, especier?as..."
fr
J'ai d?j? parl? de l'or, des perles, des pierres pr?cieuses, des ?pices...
en
I spoke of the gold, pearls, precious stones, spices...."
eu
Piperbeltz poltsa bakar batek gizon baten biziak baino gehiago balio zuen Erdi Aroan, baina urrea eta zilarra ziren Errenazimentuak erabiltzen zituen giltzak paradisuko ateak irekitzeko zeruan, eta merkataritza kapitalistarenak lurrean.
es
Una sola bolsa de pimienta val?a, en el medioevo, m?s que la vida de un hombre, pero el oro y la plata eran las llaves que el Renacimiento empleaba para abrir las puertas del para?so en el cielo y las puertas del mercantilismo capitalista en la tierra.
fr
" Un seul sac de poivre valait au Moyen ?ge plus que la vie d'un homme, mais l'or et l'argent ?taient les clefs employ?es par la Renaissance pour ouvrir les portes du paradis au ciel et celles du mercantilisme sur la terre.
en
In the Middle Ages a small bag of pepper was worth more than a man's life, but gold and silver were the keys used by the Renaissance to open the doors of paradise in heaven and of capitalist mercantilism on earth.
eu
Fede kristauaren hedapena eta bertako aberastasunen arpilatzea konbinatu zituen espainiarren eta portugaldarren Amerikako epopeiak.
es
La epopeya de los espa?oles y los portugueses en Am?rica combin? la propagaci?n de la fe cristiana con la usurpaci?n y el saqueo de las riquezas nativas.
fr
L'?pop?e des Espagnols et des Portugais en Am?rique combina la propagation de la foi chr?tienne avec l'usurpation et le pillage des richesses naturelles.
en
The epic of the Spaniards and Portuguese in America combined propagation of the Christian faith with usurpation and plunder of native wealth.
eu
Europaren boterea zabaltzen zen mundua besarkatzeko.
es
El poder europeo se extend?a para abrazar el mundo.
fr
Le pouvoir europ?en s'?tendait avec l'intention de dominer le monde entier.
en
European power stretched out to embrace the world.
eu
Oihanetan eta arriskuetan trinkoak ziren ur birjinek kapitainen eta zaldun hidalgoen kodizia pizten zuten, baita gerra-harrapakin ikusgarrien konkistara bultzatutako soldadu zarpailtsuena ere:
es
Las tierras v?rgenes, densas de selvas y de peligros, encend?an la codicia de los capitanes, los hidalgos caballeros y los soldados en harapos lanzados a la conquista de los espectaculares botines de guerra:
fr
Les terres vierges, riches en for?ts et en p?rils, enflammaient la convoitise des capitaines, des seigneurs et des soldats en haillons lanc?s ? la conqu?te des spectaculaires butins de guerre :
en
The virgin lands, bristling with jungles and dangers, fanned the flames of avarice among the captains, the hidalgos on horseback, and the ragged soldiers who went out after the spectacular booty of war:
eu
glorian eta "hildakoen eguzkian" sinesten zuten, bai eta ausardian ere.
es
cre?an en la gloria, "el sol de los muertos", y en la audacia.
fr
on croyait ? la gloire, " le soleil des morts ", et Cort?s, pour l'atteindre, tendait la clef dans une formule :
en
they believed in glory, in "the sun of the dead," and in the key to achieving it, which Cortrt?s defined thus:
eu
"Ausartak laguntzen ditu zoriak", zioen Cortesek.
es
"A los osados ayuda tortura", dec?a Cort?s.
fr
" La fortune sourit aux audacieux.
en
"Fortune favors the daring."
eu
Cortesek berak bere ondasun pertsonal guztiak hipotekatu zituen Mexikorako espedizioa hornitzeko.
es
El propio Cort?s hab?a hipotecado todos sus bienes personales para equipar la expedici?n a M?xico.
fr
" Lui-m?me avait hypoth?qu? tous ses biens pour pr?parer l'exp?dition du Mexique.
en
Cort?s himself had mortgaged everything he owned to equip his Mexican expedition.
eu
Salbuespen gutxi batzuk kenduta, Kolonenak edo Magallanesenak esaterako, abenturak ez zituen Estatuak ordaintzen, konkistatzaileek beraiek edo horiek finantzatzen zituzten merkatariek eta bankariek baizik.
es
Salvo contadas excepciones como fue el caso de Col?n o Magallanes, las aventuras no eran costeadas por el Estado, sino por los conquistadores mismos, o por los mercaderes y banqueros que los financiaban.
fr
Sauf de rares exceptions-Colomb, D?vila, Magellan-les exp?ditions de conqu?tes n'?taient pas prises en charge par l'?tat, mais par les conqu?rants ou par des armateurs qui finan?aient l'aventure.
en
With a few exceptions-Columbus, Pedrarias D?vila, Magellan-the expeditions of conquest were not financed by the state but by the conquistadors themselves, or by businessmen who put up money for their ventures.
eu
Eldoradoren mitoa jaio zen, urrez blaitutako erregea, indiarrek asmatua sarkinak uxatzeko:
es
Naci? el mito de El dorado, el monarca ba?ado en oro que los ind?genas inventaron para alejar a los intrusos:
fr
Le mythe de l'Eldorado, le monarque d'or, vit le jour ; les rues et les maisons des villes de son royaume ?taient en or.
en
The myth of El Dorado, the golden king, was born: golden were the streets and houses of his kingdom's cities.
eu
asko abiatu ziren haren atzetik, Gonzalo Pizarrorengandik Walter Raleighganaino, Amazonaseko eta Orinokoko oihan eta uretatik, alferrik.
es
desde Gonzalo Pizarro hasta Walter Raleigh, muchos lo persiguieron en vano por las selvas y las aguas del Amazonas y el Orinoco.
fr
Un si?cle apr?s Colomb, Sir Walter Raleigh remontera l'Or?noque ? la recherche de l'Eldorado, mais il devra capituler devant les chutes du fleuve.
en
In search of El Dorado a century after Columbus, Sir Walter Raleigh sailed up the Orinoco and was defeated by its cataracts.
eu
"Zilarra isurtzen zuen muinoaren" ameskeria errealitate bihurtu zen 1545ean, Potosiren aurkikuntzarekin batera; baina horren aurretik, Parana ibaia igoz zilarrezko iturburura alferrik iristen saiatu ziren espedizionario asko hilda zeuden, goseak eta gaixotasunak jota, edo bertakoen geziek zeharkatuta.
es
El espejismo del "cerco que manaba plata" se hizo realidad en 1545, con el descubrimiento de Potos?, pero antes hab?an muerto vencidos por el hambre y por la enfermedad o atravesados a flechazos por los ind?genas, muchos de los expedicionarios que intentaron, infructuosamente, dar alcance al manantial de la plata remontando el r?o Paran?.
fr
Le mirage de la " colline ruisselant d'argent " devint r?alit? en 1545 avec la d?couverte de Potos?, mais auparavant bien des membres des exp?ditions qui avaient essay?, sans succ?s, d'atteindre la source de l'argent en remontant le Paran? ?taient morts, vaincus par la faim et la maladie, ou travers?s par les fl?ches des indig?nes.
en
The will-o'-the-wisp of the "mountain that gushed silver" became a reality in 1545 with the discovery of Potos?, but before this many adventurers who sailed up the R?o Paran? in a vain search for the silver spring had died of hunger or disease or pierced by native arrows.
eu
Bazegoen, bai, urrea eta zilarra kantitate handitan, Mexikoko goi-lautadan eta Andeetako altiplanoan metatuta.
es
Hab?a, s?, oro y plata en grandes cantidades, acumulados en la meseta de M?xico y en el altiplano andino.
fr
Il y avait, oui, de l'or et de l'argent en grandes quantit?s, accumul?s dans les entrailles du plateau de Mexico et de l'altiplano andin.
en
There was indeed gold and silver in large quantities, accumulated in the Mexican plateau and the Andean altiplano.
eu
Hernan Cortesek eman zuen ezagutzera, 1519an, Moctezumaren altxor aztekaren magnitude ikaragarria, eta hamabost urte beranduago iritsi zen Sevillara erreskate erraldoia, urrez betetako gela bat eta zilarrezko bi, Francisco Pizarrok Atahualpa Inkari ordainarazi ziona estrangulatu aurretik.
es
Hern?n Cort?s revel? para Espa?a, en 1519, la fabulosa magnitud del tesoro azteca de Moctezuma, y quinde a?os despu?s lleg? a Sevilla el gigantesco rescate, un aposento lleno de oro y dos de plata, que Francisco Pizarro hizo pagar al inca Atahualpa antes de estrangularlo.
fr
En 1519, Hern?n Cort?s r?v?la ? l'Espagne la fabuleuse importance du tr?sor azt?que de Moctezuma, et quinze ans plus tard arriva ? S?ville l'impressionnante ran?on-une pi?ce remplie d'or et deux autres d'argent-que Francisco Pizarre avait fait verser ? Atahualpa avant de l'?trangler.
en
In 1519 Cort?s told Spain of the fabulous magnitude of Montezuma's Aztec treasure, and fifteen years later there arrived in Seville the gigantic ransom-a roomful of gold and two of silver-which Francisco Pizarro had made the Inca Atahualpa pay before strangling him.
eu
Urte batzuk lehenago, Antilletatik erauzitako urreaz ordaindu zien Koroak egindako lehen bidaian Koloni lagundu zioten marinelei.
es
A?os antes, con el oro arrancado de las Antillas hab?a pagado la Corona de servicios de los marinos que hab?an acompa?ado a Col?n en su primer viaje.
fr
Quelques lustres plus t?t, la Couronne avait pay? avec l'or arrach? aux Antilles les services des marins qui avaient accompagn? Colomb dans son premier voyage.
en
Years earlier the Crown had paid the sailors on Columbus's first voyage with gold carried off from the Antilles.
eu
Azkenean Karibeko uharteetako biztanleriak zergak ordaintzeari utzi zion, desagertu egin baitzen:
es
Finalmente, la poblaci?n de las islas del Caribe dej? de pagar tributos, porque desapareci?:
fr
Finalement, les populations des ?les cara?bes cess?rent de fournir leur tribut car elles disparurent :
en
The Caribbean island populations finally stopped paying tribute because they had disappeared:
eu
indiarrak erabat akabatuak izan ziren; urre meategietan, gorputz erdia uretan sartuta urre kondarrak bereizteko eginkizun latzean; edo Espainiatik ekarritako nekazaritza-lanabes astunen gainean, bizkarra oker-oker, eremuak luberrituz akitu arte.
es
los ind?genas fueron completamente exterminados en los lavaderos de oro, en la terrible tarea de revolver las arenas aur?feras con el cuerpo a medias sumergido en el agua, o roturando los campos hasta m?s all? de la extenuaci?n, con la espada doblada sobre los pesados instrumentos de labranza tra?dos desde Espa?a.
fr
les indig?nes furent compl?tement d?cim?s dans les laveries des mines, tu?s par la terrible besogne de remuer les sables aurif?res, le corps ? demi submerg?, ou succombant, ext?nu?s, en d?frichant les champs, le dos courb? sous les lourds instruments de labour apport?s d'Espagne.
en
they were totally exterminated in the gold mines, in the deadly task of sifting auriferous sands with their bodies half submerged in water, or in breaking up the ground beyond the point of exhaustion, doubled up over the heavy cultivating tools brought from Spain.
eu
Hispaniolan indigena asko aurreratu egiten zitzaizkion zuriek inposatutako patuari:
es
Muchos ind?genas de la Dominicana se anticipaban al destino impuesto por sus nuevos opresores blancos:
fr
De nombreux indig?nes de l'?le Espagnole devan?aient le destin impos? par leurs nouveaux oppresseurs blancs :
en
Many natives of Haiti anticipated the fate imposed by their white oppressors:
eu
beren seme-alabak hil eta beren buruaz beste egiten zuten masiboki.
es
mataban a sus hijos y se suicidaban en masa.
fr
ils tuaient leurs enfants et se suicidaient en masse.
en
they killed their children and committed mass suicide.
eu
Fernandez de Oviedo kronista ofizialak, XVI. mendearen erdialdean, honela interpretatzen zuen Antilletako holokaustoa:
es
El cronista oficial Fern?ndez de Oviedo interpretaba as?, a mediados del siglo XVI, el holocausto de los antillanos:
fr
L'historien Fern?ndez de Oviedo interpr?tait ainsi, au milieu du XVIe si?cle, l'holocauste des Antillais :
en
The mid-sixteenth-century historian Fern?ndez de Oviedo interpreted the Antillean holocaust thus:
eu
"Euretako askok, denbora-pasaz, lanik ez egitearren beren buruaz beste egin zuten pozoituta, eta beste batzuek beren eskuekin urkatuta".
es
muchos de ellos, por su pasatiempo, se mataron con ponzo?a por no trabajar, y otros se ahorcaron por sus manos propias".
fr
" Beaucoup, comme passe-temps, s'empoisonn?rent pour ne pas travailler, et d'autres se pendirent de leurs propres mains. "
en
"Many of them, by way of diversion, took poison rather than work, and others hanged themselves with their own hands."
eu
es
fr
en
eu
JAINKOAK ARMA SEKRETUEKIN ITZULTZEN ZIREN
es
Retornaban los dioses con las armas secretas
fr
LES DIEUX REVENAIENT AVEC DES ARMES SECR?TES
en
THE GODS RETURN WITH SECRET WEAPONS
eu
Tenerifetik pasatzean, bere lehen bidaian, erupzio bolkaniko itzel baten lekuko izan zen Kolon.
es
A su paso por Tenerife, durante su primer viaje, hab?a presenciado Col?n una formidable erupci?n volc?nica.
fr
? son passage ? T?n?riffe, lors de son premier voyage, Colomb avait assist? ? une formidable ?ruption volcanique.
en
While passing Tenerife on his first voyage, Columbus had witnessed a great volcanic eruption.
eu
Aurrekari bat bezalakoa izan zen, gerora Asiaranzko mendebaldeko ibilbidea oztopatuko zuten lurralde mugagabe haietan gertatuko zen guztiarena, Amerika hor zegoen, haren itsasertz amaigabeetan susmaturik:
es
Fue como un presagio de todo lo que vendr?a despu?s en las inmensas tierras nuevas que iban a interrumpir la ruta occidental hacia el Asia. Am?rica estaba all?, adivinaba desde sus costas infinitas;
fr
Ce fut comme un pr?sage de tout ce qui allait arriver sur ces immenses terres nouvelles qui viendraient barrer, ? surprise ! la route occidentale vers l'Asie.
en
It seemed an omen of all that would come later in the immense new lands which, surprisingly, stood athwart the western route to Asia.
eu
konkista barreiatu zen, boladatan, marea bortitz gisa.
es
la conquista se extendi?, en oleadas, como una marea furiosa.
fr
L'Am?rique se devinait derri?re ses c?tes infinies ; la conqu?te s'?tendit comme une mar?e furieuse, en vagues successives.
en
America was there-at first the subject of conjecture from its endless coasts, then conquered in successive waves like a furious tide beating in.
eu
Gobernadoreek almiranteei ematen zieten jarraipena, eta tripulazioak samalda inbaditzaileak bihurtzen ziren.
es
Los adelantados suced?an a los almirantes y las tripulaciones se convert?an en huestes invasoras.
fr
Les adelantados succ?daient aux amiraux et les ?quipages se transformaient en arm?es d'envahisseurs.
en
Admirals gave place to governors, ships' crews were converted into invading hosts.
eu
Aita Santuaren buldek Portugalgo koroari esleitu zioten Afrikako kontzesioa, eta Gaztelako koroari eman zioten hainbat lur: "Ezezagun, bai orain arte zuen mandatariek aurkitu dituztenak bai etorkizunean aurki ditzaketenak".
es
Las bulas del Papa hab?an hecho apost?lica concesi?n de ?frica a la corona de Portugal, y a la corona de Castilla hab?an otorgado las tierras "desconocidas como las hasta aqu? descubiertas por vuestros enviados y las que se han de descubrir en lo futuro...".
fr
Les bulles du pape avaient conc?d? l'Afrique ? la Couronne du Portugal, octroyant ? la Couronne de Castille les terres " inconnues comme celles d?couvertes jusqu'ici par vos envoy?s et celles ? d?couvrir... " :
en
Papal bulls had apostolically granted Africa to the Portuguese Crown, and the lands "unknown like those already discovered by your envoys and those to be discovered in the future" to the Crown of Castile.
eu
Elisabet erreginari egindako dohaintza zen Amerika.
es
Am?rica hab?a sido donada a la reina Isabel.
fr
l'Am?rique avait ?t? donn?e ? la reine Isabelle.
en
America had been given to Queen Isabella.
eu
1508an bulda berri batek eman zizkion Espainiako koroari, betiko, Amerikan bildutako detxema guztiak:
es
En 1508, una nueva bula concedi? a la corona espa?ola, a perpetuidad, todos los diezmos recaudados en Am?rica:
fr
En 1508, une nouvelle bulle attribua ? la Couronne espagnole, ? perp?tuit?, toutes les d?mes per?ues en Am?rique :
en
In 1508 another bull granted the Spanish Crown, in perpetuity, all tithes collected in America.
eu
Mundu Berriko Elizaren gainean gutiziatutako patronatu unibertsalaren barruan sartzen zen onura eklesiastiko guztien gaineko errege-eskumena.
es
el codiciado patronato universal sobre la Iglesia del Nuevo Mundo inclu?a el derecho de presentaci?n real de todos los beneficios eclesi?sticos.
fr
le patronage universel, si convoit?, sur l'?glise du Nouveau Monde, incluait le droit pour les souverains de recouvrer tous les b?n?fices eccl?siastiques.
en
The coveted patronage of the New World Church included a royal prerogative over all ecclesiastical benefices.
eu
Tordesillaseko Itunak, 1494an sinatua, baimendu zion Portugali Amerikako hainbat lurralde okupatzea, Aita Santuak marraztutako lerrotik harago, eta 1530ean Martim Afonso de Sousak, frantsesak eragotziz, sortu zituen Brasilgo lehen komunitate portugaldarrak.
es
El Tratado de Tardecillas, suscrito en 1494, permiti? a Portugal ocupar territorios americanos m?s all? de la l?nea divisoria trazada por el Papa, y en 1530 Mart?n Alfonso de Souza fund? las primeras poblaciones portuguesas en Brasil, expulsando a los franceses.
fr
Le trait? de Tordesillas, en 1494, permit au Portugal d'occuper des territoires am?ricains au-del? de la ligne de s?paration trac?e par le pape, et en 1530 Martim Alfonso de Sousa fondait les premiers centres de peuplement portugais au Br?sil, apr?s avoir expuls? les intrus fran?ais.
en
The Treaty of Tordesillas, signed in 1494, allowed Portugal to occupy Latin American territories below a dividing line traced by the Pope, and in 1530 Martim Affonso de Sousa founded the first Portuguese communities in Brazil, expelling French intruders.
eu
Ordurako espainiarrek, infernuko oihanak eta basamortu mugagabeak zeharkatuz, oso aurreratuta zuten esplorazio-eta konkista-prozesua.
es
Ya para entonces los espa?oles, atravesando selvas infernales y desiertos infinitos, hab?an avanzado mucho en el proceso de la exploraci?n y la conquista.
fr
? cette ?poque d?j?, les Espagnols, traversant des for?ts redoutables et d'immenses d?serts hostiles, avaient sensiblement progress? dans l'exploration et la conqu?te.
en
By then the Spaniards, crossing an infinity of hellish jungles and hostile deserts, had advanced far in the process of exploration and conquest.
eu
1513an, Ozeano Bareak dirdira egiten zuen Vasco Nu?ez de Balboaren begien aurrean;
es
En 1513, el Pac?fico resplandec?a ante los ojos de Vasco N??ez de Balboa;
fr
En 1513, le Pacifique Sud ?talait ses eaux scintillantes sous les yeux de Vasco N??ez de Balboa ;
en
In 1513 the South Pacific glittered before the eyes of Vasco N??ez de Balboa.
eu
1522ko udazkenean, Espainiara itzuli ziren Hernando de Magallanesen espediziotik bizirik irtendakoak, bi ozeanoak lotu zituztenak eta mundua biribila zela egiaztatu zutenak bira osoa emanez.
es
en el oto?o de 1522, retornaban a Espa?a los sobrevivientes de la expedici?n de Hernando de Magallanes que hab?an unido por primera vez ambos oc?anos y hab?an verificado que el mundo era redondo al darle la vuelta completa;
fr
? l'automne 1522, les dix-huit survivants de l'exp?dition de Fernand de Magellan, qui avaient reli? pour la premi?re fois deux oc?ans et prouv? que la terre ?tait ronde en en faisant le tour complet, rentraient en Espagne ;
en
In the fall of 1522 the eighteen survivors of Ferdinand Magellan's expedition returned to Spain: they had for the first time united both oceans and confirmed that the world was round by circling it.
eu
Hiru urte lehenago irten ziren Kubatik, Mexiko aldera, Hernan Cortesen hamar ontziak, eta 1523an Pedro de Alvarado abiatu zen Ertamerikako konkistara;
es
tres a?os antes hab?an partido de la isla de Cuba, en direcci?n a M?xico, las diez naves de Hern?n Cort?s, y en 1523 Pedro de Alvarado se lanz? a la conquista de Centroam?rica:
fr
trois ans auparavant, les dix bateaux d'Hern?n Cort?s avaient quitt? Cuba en direction du Mexique et, en 1523, Pedro de Alvarado se lan?ait ? la conqu?te de l'Am?rique centrale ;
en
Three years earlier Hern?n Cort?s's ten ships had sailed from Cuba toward Mexico, and in 1523 Pedro de Alvarado launched the conquest of Central America.
eu
Francisco Pizarro garaile sartu zen Cuscon 1533an, Inken inperioaren bihotza eskuratuta;
es
Francisco Pizarro entr? triunfante en el Cuzco, en 1533, apoder?ndose del coraz?n del imperio de los incas;
fr
Francisco Pizarre, un ?leveur de porcs, analphab?te, entrait triomphalement au Cuzco en 1533 et s'emparait ainsi du c?ur de l'Empire inca ;
en
Francisco Pizarro, an illiterate pig-breeder, triumphantly entered Cuzco in 1533 and seized the heart of the Inca empire.
eu
1540an, Pedro de Valdiviak Atacamako basamortua zeharkatu eta Txileko Santiago sortu zuen.
es
en 1540, Pedro de Valdivia atravesaba el desierto de Atacama y fundaba Santiago de Chile.
fr
en 1540, Pedro de Valdivia traversait le d?sert d'Atacama et fondait Santiago du Chili.
en
In 1540 Pedro de Valdivia crossed the Atacama desert and founded Santiago de Chile.
eu
Konkistatzaileak Chacon barneratu ziren eta Mundu Berria ezagutarazi zuten, Perutik planetako ibai emaritsuenaren ahoetaraino.
es
Los conquistadores penetraban en el Chaco y revelaban el Nuevo Mundo desde el Per? hasta las bocas del r?o m?s caudaloso del planeta.
fr
Les conqu?rants s'enfon?aient dans le Chaco et r?v?laient le Nouveau Monde, du P?rou ? l'embouchure du fleuve le plus puissant de la plan?te.
en
The conquistadors penetrated the Chaco and laid bare the New World from Peru to the mouth of the mightiest river on our planet.
eu
Amerikako indigenen artean denetarik zegoen:
es
Hab?a de todo entre los ind?genas de Am?rica:
fr
Il y avait de tout parmi les indig?nes :
en
There was something of everything among the natives of Latin America:
eu
astronomoak eta kanibalak, ingeniariak eta Harri Aroko basatiak.
es
astr?nomos y can?bales, ingenieros y salvajes de la Edad de Piedra.
fr
des astronomes et des cannibales, des ing?nieurs et des sauvages de l'?ge de pierre.
en
astronomers and cannibals, engineers and Stone Age savages.
eu
Baina bertako kultura bakar batek ere ez zuen ezagutzen burdina zein goldea, ezta beira edo bolbora ere, eta inork ez zuen gurpila erabiltzen.
es
Pero ninguna de las culturas nativas conoc?a el hierro ni el arado, ni el vidrio ni la p?lvora, ni empleaba la rueda.
fr
Mais aucune des cultures aborig?nes ne connaissait le fer ou la charrue, le verre ou la poudre, et la roue n'apparaissait que dans la repr?sentation des chars votifs.
en
But none of the native cultures knew iron or the plow, or glass, or gunpowder, or used the wheel except on their votive carts.
eu
Itsasoaren bestaldetik lur hauetara oldartu zen zibilizazioa Errenazimentuaren eztanda sortzailean bizi zen.
es
La civilizaci?n que se abati? sobre estas tierras desde el otro lado del mar viv?a la explosi?n creadora del Renacimiento:
fr
La civilisation qui, venue de l'autre c?t? de la mer, s'abattit sur ces terres vivait l'explosion cr?atrice de la Renaissance :
en
The civilization from across the ocean that descended upon these lands was undergoing the creative explosion of the Renaissance:
eu
Amerikak asmakuntza bat gehiago zirudien, bolbora, inprenta, papera eta iparrorratzarekin batera, Aro Modernoaren jaiotza txinpartatsuaren parte.
es
Am?rica aparec?a como una invenci?n m?s, incorporada junto con la p?lvora, la imprenta, el papel y la br?jula al bullente nacimiento de la Edad Moderna.
fr
l'Am?rique repr?sentait une invention de plus, qui participait avec la poudre, l'imprimerie, le papier et la boussole ? la naissance bouillonnante des Temps modernes.
en
Latin America seemed like another invention to be incorporated, along with gunpowder, printing, paper, and the compass, in the bubbling birth of the Modern Age.
eu
Bi munduen garapenen arteko desorekak azaltzen du, neurri handian, zein erraztasun erlatiborekin eman zuten amore bertako zibilizazioek.
es
El desnivel de desarrollo de ambos mundos explica en gran medida la relativa facilidad con que sucumbieron las civilizaciones nativas.
fr
L'in?galit? du d?veloppement entre les deux mondes explique la facilit? relative avec laquelle les civilisations autochtones succomb?rent.
en
The unequal development of the two worlds explains the relative ease with which native civilizations succumbed.
eu
Hernan Cortes Veracruzen lehorreratu zen ehun marinel baino gutxiago eta 508 soldadu lagun zituela; 16 zaldi zekarren, 32 balezta, brontzezko hamar kanoi, eta hainbat arkabuz, moskete eta pistola.
es
Hern?n Cort?s desembarc? en Veracruz acompa?ado por no m?s de cien marineros y 508 soldados, tra?a 15 caballos, 32 ballestas, diez ca?ones de bronce y algunos arcabuces, mosquetes y pistolones.
fr
Hern?n Cort?s d?barqua ? Veracruz accompagn? seulement de cent marins et de cinq cent huit soldats ; il disposait de seize chevaux, trente-deux arbal?tes, dix canons de bronze et de quelques arquebuses, mousquets et gros pistolets.
en
Cort?s landed at Veracruz with no more than 100 sailors and 508 soldiers; he had 16 horses, 32 crossbows, 10 bronze cannon, and a few harquebuses, muskets, and pistols.
eu
Eta hala ere, azteken hiriburua, Tenochtitlan, bost aldiz handiagoa zen orduko Madril baino, eta Sevillako biztanleria, Espainiako handiena orduan, bikoiztu egiten zuen. Pizarro 180 soldadu eta 37 zaldirekin sartu zen Cajamarcara.
es
Y sin embargo, la capital de los aztecas, Tenochtitl?n, era por entonces cinco veces mayor que Madrid y duplicaba la poblaci?n de Sevilla, la mayor de las ciudades espa?olas, Francisco Pizarro entr? en Cajamarca con 180 soldados y 37 caballos.
fr
Il ne lui en fallut pas davantage. Et pourtant la capitale des Azt?ques, Tenochtitl?n, ?tait alors cinq fois plus grande que Madrid, et deux fois plus peupl?e que S?ville, la plus importante ville d'Espagne. Francisco Pizarre, de son c?t?, entra dans Cajamarca avec cent quatre-vingts soldats, trente-sept chevaux, et rencontra une arm?e de cent mille Indiens.
en
Pizarro entered Cajamarca with 180 soldiers and 37 horses. That was enough. Yet the Aztec capital, Tenochtitl?n, was then five times larger than Madrid and had double the population of Seville, Spain's largest city, and in Peru Pizarro met an army of 100,000 Indians.
eu
Hasieran harridurak garaitu zituen indigenak.
es
Los ind?genas fueron, al principio, derrotados por el asombro.
fr
L'?tonnement constitua un autre facteur dans la d?faite des indig?nes.
en
The Indians were also defeated by terror.
eu
Moctezuma enperadoreak lehen albisteak jaso zituen bere jauregian:
es
El emperador Moctezuma recibi?, en su palacio, las primeras noticias:
fr
L'empereur Moctezuma re?ut dans son palais les premi?res nouvelles :
en
The emperor Montezuma received the first news in his palace:
eu
mendi handi bat ari zen mugitzen itsasotik.
es
un cerro grande andaba movi?ndose por el mar.
fr
une grande colline mouvante s'avan?ait sur la mer.
en
a large hill was moving over the sea.