Zientzia eta Berrikuntza Ministerioak, Emakumeen eta Zientziaren Unitatearen bitartez eta Zientzia eta Teknologiarako Espainiako Fundazioarekin (FECYT) lankidetzan, ‘Zientzialariak eta Berritzaileak’ plataforma jarri du abian, estatuan eta nazioartean aintzatetsitako zientzialariak eta berritzaileak ikusarazteko helburuz. 230 ikertzaile baino gehiago daude dagoeneko plataforman. Guztiak nabarmentzen dira beren diziplinetan egindako lan zientifiko-tekniko garrantzitsuagatik, eta ikertzaile gazteen belaunaldi berrientzat erreferente dira. 

Ikertzaile talde horretan, Euskal Herriko Unibertsitateko lau zientzialari daude: Anna Shnyrova Zhadan eta Verónica Torrano Moya, biak Zientzia eta Teknologia Fakultateko Biokimika eta Biologia Molekularra Saileko ikertzaileak eta biak L 'Oreal-UNESCO For Women in Science saria jaso dutenak, eta Sara Barja Martínez, Ramón y Cajal ikerlaria Materialen Fisika Zentroan (UPV/EHU-CSIC zentro mistoa) eta Amaia Arranz Otaegui, Ikerbasque Research Associate Geografia, Historiaurrea eta Arkeologia Sailean, Letren Fakultatean. Azken bi hauek ERC Starting Grant bana jaso zuten 2021eko deialdian. Laurei galdetu diegu nola egin aurrera berdintasunerantz zientziaren arloan. 

'Zientzialariak eta Berritzaileak' plataformak zientzia eta berrikuntza sisteman genero berdintasuna bultzatzen lagundu nahi du. Zer beste ekintza beharko lirateke berdintasun hori lortzeko? 

Anna Shnyrova: Egunero egin beharreko lana dela uste dut. Gizakiok, oro har, generoa edozein dela ere, beste pertsona batzuk kategorien arabera sailkatzen ditugu. Hortik sortzen da alborapena. Pertsona batek bere aurreiritzi kontziente edo inkontzienteek beste pertsona baten ebaluazioan eragina izatea ahalbidetzen duenean gertatzen den judizio-akatsa da alborapena. Nire ikuspuntutik, bi gauza egin ditzakegu: geure joera kontrolatzen saiatu, eta horretarako autoebaluaziorako tresna bikainak daude. Baina diskriminazioa jasaten dugunean ere salatu egin behar da, alborapenaren arabera. Isiltzen bagara, ez da ezer aldatuko. 

Verónica Torrano: Lehenik eta behin, berdintasunean heztea haurtzarotik: gaur egun badakigu 5 urtetik aurrera genero-joerak agertzen hasten direla STEM (Science-Technology-Engineering-Math) jarduerei dagokienez; bigarrenik, emakumeak ikusaraztea erantzukizun-postuetan: horrela, belaunaldi berriak lanpostu horietan islatuta egon litezke (talde sozial-profesional batean pertsona bat islatuta sentitzen ez denean, nekez sentituko da parte hartzera erakarrita); eta, hirugarrenik eta azkenik, lanbide-garapenean laguntzea. 

Sara Barja: Galdera honen erantzun zuzena jakingo banu! Argi daukadana da ez dagoela beste aukerarik elkarrekin lan egitea baino, komunitate zientifiko gisa, gizarte gisa. Eskuragarri dagoen talentuaren erdia galtzeak berdin eragiten die alde guztiei. Nire ustez, ildo horretan garrantzitsua da egiten dugun ikerketara bideratutako ekintzak indartzea, zientziari buruz hitz egin dezagun. Proiektu bat edo ikerketa-talde bat zuzentzeko gaitasun eta meritu berberak ditugula naturalizatu behar da. Beste erronka handi bat kontziliazioa da. Karrera zientifikoari buruzko aholkularitza izatea, amatasun-bajaren ondoren lanera itzultzeko bidea ematen duena, edo bilera zientifikoen formatua birpentsatzea emakumearen karrera zientifikoari laguntzeko eta berdintasun hori aurkitzeko moduak izan daitezke. 

Amaia Arranz: Ekintzak hainbat esparrutan egin beharko lirateke: Eskoletan: liburuen edukiak aldatuz eta emakumeen irudikapenak gehituz (egon badaudelako). Esparru akademikoan: emakumeek historikoki egin dituzten lanen garrantzia ikertu eta mahai gainean jarri (etxeko lanetatik hasi eta punta-puntako ikerketetaraino). Irakaskuntza- eta ikerketa-sisteman: nik neuk iparraldeko herrialdeei begiratuko nieke, baita lana eta norberaren bizitza uztartzeko dauzkaten politikei ere (adibidez, 12 hilabeteko amatasun-bajak, ordutegien malgutasuna eta abar). 

Neskei inspirazio iturri izan daitezkeen zientzialari ereduak falta zaizkie. Eginkizun hori zuekin bete zuen figurarik? 

Anna Shnyrova: Zortea izan dut, emakume (eta gizon) apartak inguruan izan ditut nire karrera hasieran. Inspiratu egin naute, eta inspiratzen naute oraindik, genero-bereizketarik gabe. Oso urrutira iritsi diren eskolakideak ere izan ditut. Nire lagun batek zuzendu du NASAren DART misioa, adibidez. Zientzian egotea zor diot pertsona bati: institutuko kimikako nire irakaslea. Egia esan, ez dut uste emakume izateagatik inspiratu ninduenik, izan dudan irakaslerik onena izateagatik baizik. Uste dut neskok ez dugula inolako mugarik jarri behar, eta gehien gustatzen zaiguna egin. 

Veronica Torrano: Ez dut uste neskei zientzialari ereduak falta zaizkienik. Nire ustez, kasu askotan gertatzen dena da ez dutela haietara iristeko aukerarik, haien historiari buruzko informazioa, nola iritsi diren beren postuetara (edozein dela ere), eta zein motibazio izan zuten dauden tokira iristeko. Eta hemen da, berriro ere, ikusgaitasuna funtsezkoa. Nire kasuan, orain, baina ez nire karreraren etapa goiztiarretan, aurkitu ditut inspirazio-iturri ditudan emakume zientzialariak: Ana Zubiaga, katedraduna eta ikertzailea UPV/EHUn; Maria Caffarel, ikertzailea Biodonostian, eta emakume bikainen talde bat, haiekin partekattzen baitut nire ibilbide profesionala, haiekin eta haietaz ikasten dut egunero. Huek dira: Rosa Blanco (IBBITEC), Nuria Ferrándiz (Warwick-eko Unibertsitatea), Lorea Valcarcel (UPV/EHU), Amaia Arruabarrena (UPV/EHU), Ianire Astobiza (CICbioGUNE), Amaia Zabala (CICbioGUNE) eta Natalia Martín (CICbioGUNE). Puntu honetan, egunez egun inspiratzen nauten emakumezko zientzialari ereduak ez ezik, Arkaitz Carracedo (CICbioGUNE) eta Toni Celià-Terrassa (IMIM) bezalako zientzialari handiak ere izan ditudala aipatu nahi nuke. 

Sara Barja: Egia esan, ez dut uste, neska nintzela, ereduzko figura hori izan nuenik. Ez emakumezkoa, ez gizonezkoa. Orain bai. Zientzialari asko miresten ditut egiten duten ikerketagatik, beren taldea zuzentzeko moduagatik, ezagutza transferitzeko moduagatik, baita hitzaldiak emateko moduagatik ere. Eta, jakina, alderdi bakoitzean, nire burua bihurtu nahi dudan ikertzaile motaren eredu gisa balio didate. Profesionalki, nire lana aitortu eta nire garapena indartu duten taldeetan hazteko zortea izan dut. Uste dut talde lanean ez dagoela inspirazio hoberik, pertsona bakoitzak balio bat duenean, gauzak benetan ondo funtzionatzen dutela ikustea baino. 

Amaia Arranz: Egia esan, ez. Nire burura datorren figura bakarra ez da 'zientifikoa'. Agatha Christie da, gogoan dut Mesopotamia eta Egiptori buruzko bere eleberriek markatu nindutela. Horretaz gain, nire haurtzaroan pertsonaia historikoak (adibidez, Hatshepsut erregina) asko interesatzen zitzaizkidala gogoratzen dut, baina kontziente nintzen eskolan ikasten genituen pertsonaia gehienak maskulinoak zirela, eta ikasteko gaiak ere bai (gerrak, tratatuak, inperioak, balentriak...). Uste dut beharrezkoa dela ikuspuntu femeninoa sartzea gure historiako beste alderdi batzuen garrantzia nabarmentzeko. 

Zuen kasuan, plataforman sartzea L'Oreal-UNESCO For Women in Science sariari lotuta dago. Sari hori funtsezkoa izan da zuen karreraren proiekzioan? 

Anna Shnyrova: Bai, noski. Margarita Salasen mailako zientzialariz osatutako epaimahai batek nire hautagaitza aukeratu izanak nire karrerari onarpen eta babes izugarria ekarri zion, bai. Eta, batez ere, konfiantza eman zidan neure buruarengan, eta hori oso beharrezkoa da karrera zientifikoaren hasierako etapetan, oso lehiakorra baita. 

Verónica Torrano: Noski baietz. UPV/EHUko nire ikerketa-taldearekin hasi nintzenean eman zidaten L’Oreal saria. Etapa profesional honetan, sariak laguntza ekonomikoa ez ezik, nire lidergo zientifikoa eta errekonozimendu profesionala ere ekarri zituen. Gainera, L’Orealek ikusarazteko lan bikaina egiten du, eta hori, lehen esan dudan bezala, berdintasuna sustatzeko funtsezkoa da. 

Eta zuei ERC Starting Grant bana eman zizueten 2022ko urtarrilean. Zer ekarri du?  

Sara Barja: ERC Starting Grant proiektu hau emateak aukera eman dit neure talde esperimentala ezartzeko eta laborategia izateko, katalizatzaileek nola funtzionatzen duten ulertzeko. Material horiei esker, energia gutxiago behar dugu erreakzio kimiko bat egiteko, itsasoko ura hidrogeno berde eraginkortasunez bihurtu ahal izateko. Ikerketa hau egiteko tresneria oso garestia da, eta ezinezkoa litzateke horrelako proiektu europarrek eskaintzen duten inbertsiorik gabe.  

Amaia Arranz: Niri aukera ematen dit aspaldidanik amesten nuen ikerketa-proiektua burutzeko. Gainera, proiektu hori gauzatzeko beharrezko tresnak erosteko parada ematen dit, Lydia Zapata paleobotanika laborategia aztarnategi arkeologikoetan berreskuratutako mota guztietako hondakin botanikoen analisia egin dezakeen estatu mailako bakarrenetakoa bihurtuz. Azkenik, proiektu hau nire ibilbide akademikoan mugarri bat izan da, atzerrian 7 urte eman ondoren, 'etxera' itzultzeko eta hemen kontratu iraunkor batekin bizitzera etortzeko aukera eman didalako.