Hori guztia 1981eko goizalde batean hasi zen. Gau hartan Tomas senarra eta Fidel laguna desagertu ziren. Bera atxilotu eta torturatu egin zuten, baina bizirik iraun zuen. Udan parte hartu zuen Euskal Herriko Unibertsitateko Hegoa Institutuak antolatutako Giza Eskubideak Defendatzen Dituzten Emakumeentzako Prestakuntza Espezializatuaren lehen edizioan.

Zure biografiari izena eman diozu: “Heriotzatik bizirik atera naiz, bizitza zerbitzatzeko”. Zure kasuan, defendatzailea izatea betebeharra da, konpromiso ia derrigorrezkoa, zuk-zeuk zeure buruari ezarria…?

Defendatzailea izatea betebeharra da. Giza eskubideen defentsa-lana egitea beharrarekin bibratzea da, gizateria maitatzea da, bizitzaren alde eta herrien askatasunaren alde aldaketak sor daitezkeela sinestea da. Ez naiz presiopean sentitzen, ez eta defendatzaile izatera behartuta ere, lurrean nire eginkizuna dela sentitzen dut. Ez nago nire herrialdean bakarrik defendatzaile izatera mugatuta, giza eskubideen urraketa ikusten dudan bakoitzean izango naiz. Defendatzaile izatearen onena mugarik ez izatea da, ariman daramagu.

Zer esan nahi du gaur egun Erdialdeko Amerikan edo Latinoamerikan giza eskubideen defendatzaile izateak? Ba al dago zeure burua giza eskubideen defendatzaile izendatu aurreko eta ondorengo bat?

Jakina. Duela 40 urte, Erdialdeko Amerikako eta kontinenteko giza eskubideen defentsaz hitz egiten genuenean, gure egunerokoan tiro-segida bat jaso ahal genuen. Bat zalantzan jartzen da eta gogoeta egiten du: eskubideak defendatzen ari banaiz, eta nireak azaltzen ditut, zein eskubide defendatzen dut? Zer defendatzaile eskatzen dut bizitzeko eskubidea eta izateko eskubidea baditut?

Defendatzeko motibazioak ditut; izan ere, nire haragian bizi izan nuen, eta badakit zer den bermeak eta eskubideak urratzearen biktima izate. Ez da erraza maite duzun izaki bat atxilotua izatea eta normaltzat hartzea, inoiz ez baita erraza izango. Horrek konbentzitu eta egiaztatu zidan bizitzeko eskubidearen alde borrokatzea nire betebeharra zela, egia izateko eskubidea eta justiziarako eskubidea ukatu baitizkidate.

Giza eskubideen kausa besarkatzea da, kausa horrek maitasunez besarkatzen zaituenean gizakiari gerta dakiokeen gauzarik onena da. Bizitza kendu zitzaien izakien idealekiko leiala izatea, betiere ideiarekiko eta pentsamenduarekiko leiala. Horixe naiz, desberdin pentsatzeagatik desagertu ziren bi hondurastarren ametsei heldu zien hilgarria.

Ni ez naiz esaten dutenaz bizi, egiten dudanaz bizi naiz, borrokatzen dudanaz. Hitzak boterea du, eta horregatik ari naiz etengabe pentsatzen gizateriaren eta giza eskubideen alde zer egingo dudan.

Emakumeek lurraldearen, ingurumenaren eta beren gorputzen defentsan dituzten borrokekiko konpromisoaren ondorioz, defentsariaren figura sortu da, eta sarean lan egiteko eta giza eskubideen aldeko borroka eraginkorragoa izateko ezagutzak trukatzeko beharra sortu da. Horrela sortu zen Giza Defendatzaileentzako lehen Prestakuntza Espezializatu hau (FEDDH).

Harrigarria da zure ibilbide luzeko duten emakume trebatuek prestatzeko beharra izatea, zer ematen dizute horrelako topaketek zure herrialdetik kanpo?

Batek egunero ikasten du, eta egia da giza eskubideen gaia bultzatu dugun gaia dela. Egunero ikasi behar dut praktika berrietatik, baita egin ditudan praktikak ere berrikusi behar ditut horiek hobetzeko. Uste dut praktika dela eskolarik onena, baina beti egon behar du teoria lagun. Batek denbora eman behar du jende berriak edo zu baino askoz gazteagoa denak borrokan nola jarraitu argitu diezaioten. Nik uste dut ikastea beharrezkoa dela, eta egunero ikasten da eraikitzen jarraitzeko.

«Iragana egia eta justiziaz ebazten ez den bitartean, zigorgabetasunak jarraituko du»

Hondurasen kasuan, azken hamarkadan, 200 pertsona inguru desagertu dira estatuko segurtasun-politikaren barruan. Nortzuk dira desagerpenen helburu nagusia?

Sistemak ezartzen duenaz bestelako ideiak dituen jendea. Sistema bati obeditzea nahi dute, nahiz eta sistema hori gupidagabea eta ustiatzailea izan. Lema aurkitu ez zioten makina bat lotu nahi izan zuten.

Hondurasko eta, oro har, kontinenteko desagertze behartuak lur-zati baten alde borrokatzen diren pertsonei gertatu zaizkie, beren bizi-baldintzak hobetzeko elkarrekin pentsatzen eta borrokatzen duten pertsonei. Erlijiozkotasunetik harago ametsak dituen jendea, amets askatzaileak dituena. Gazteak erraz desagertarazten dira, jazarpen arbitrario eta sumarioetarako, legez kanpoko atxiloketetarako eta torturetarako harrapakin errazak dira. Hau gertatzen den bitartean eta nire ahotsa entzungo den bitartean, salatzen jarraituko dut.

Guk gai horiek indartuz gero eta herrialde guztietan betetzen badira, batez ere hirugarren mudukoetan, egoera ez litzateke hain larria izango borrokalari horien aurka. Nahitaezkoa da haurrek eskubide horiek guztiak dituztela pentsatzen jarraitzea, bizitza osoa lortzeko eta osotasunean hazi eta garatzeko.

Zer alde nabaritu duzu 4 hamarkada hauetan? Zer alde dago orduko eta oraingo praktiken artean (baldin badaude)?

Iragana oraindik ez da ebatzi, eta egia eta justiziaz ebazten ez den bitartean, zigorgabetasunaren gaia etengabea izango da. Hori dela eta, beste pertsona batzuen aurkako delituak egiten dituzte, hau da, duela lau hamarkada gertatzen zena are gehiago gertatzen da gaur egun. Dagoeneko ez dira hain ohikoak desagerpenak, baina exekuzio sumarioak eta arbitrarioak ugariak dira.

Iristen al da jendearengana defentsarien hitzaldia? Zein dira zure mezuak helarazteko bideak?

Gure diskurtsoa jendearengana iritsi da, eta horregatik, etsai gisa sailkatzen gaituzte, gure oihua eta mezua jaso dutelako. Hala ere, ahots gehiago batu behar dira, herri gehiagorekin elkartu eta sufrimendura eramaten gaituzten hariak identifikatu behar ditugu, lanak eta ekintzak bultzatu ahal izateko. Gure eskualdeetan herrialde gisa egiten ari zaigun erasoaren aurrean, berriro elkartu behar dugu eta ekintza sendoak egin, atzoko zigorgabeei -gaurko berberak direnak- gogoeta eginarazteko.

«Oroimena eraikitzen dugunean, bakean hil ahal izango naiz»

Indartsuagoa naiz, bakarrik egon beharrean, hamar lagun baditut. Horregatik, gaur egun guztiz beharrezkoa da giza kateak eraikitzea. Denok elkartuz gero, denok irabaziko dugu, erabiltzen dugun medioa edozein izanda. Maitatzen, errespetatzen eta susmoak eta bekaizkeriak gainditzen ikasi behar dugu. Nork bere potentziala du, eta potentzial hori gizateriaren zerbitzura jarri behar da, baina artikulatua eta bateratua.

COFADEHk 40 urte bete ditu dagoeneko, eta ‘Una historia en partes’ dokumentalean jaso dira, memoria historikoa eraikitzeko proiektuan. Honduras oroimena duen herria da? Zer erabilera ematen zaio politikoki gatazkaren memoriari, Estatuak lau hamarkadatan indarkeria jasan ondoren?

Gure ardatz nagusia oroimena da, oroimena jakintzaren metodologiaren ekintza gisa eta lekuak eraikitzeko aukera gisa. Lekuak eraikitzea beharrezkoa da, baina ez dago kulturarik, ez baitago memoria-politikarik. Lehenik eta behin, memoriaren garrantzia landu behar da, ondoren memoriaren politikak idazteko. Memoria bat egin behar da, gero haren pedagogia egin eta ezartzeko.

Etorkizunari begira, nola ikusten dituzu hurrengo hamar urteak? Zure ustez, zein da zure ondare nagusia datozen belaunaldientzat?

Urte batzuetan oroimena eraikitzen dugunean, bakean hil ahal izango naiz. Ondare bat izango da Erdialdeko Amerikarentzat, gizateriarentzat, gazte berrientzat. Inoiz ez diot nire buruari pasiboki begiratzen, erresistentzian begiratzen diot beti, baina funtsean. Nire erresistentziak oinarri eta argitasun politikoa izatea nahi dut. Nortasun politiko eta ideologikorik ez badago, ezin da aurrera egin.