Doctoral theses defended

A magazine written only in the Basque language with the focus of maintaining alive a culture and language on the brink of extinction under the hands of a totalitarian government. A cultural work created by an exiled priest who was able to develop a network of fellow Basque intellectuals to save and rebuild their beloved motherland through their language. This dissertation examines the imagined community created in the cultural magazine Euzko-Gogoa published in Guatemala and Biarritz (Northern Basque Country) between 1950-1960. The War of 1936 and the subsequent Franco dictatorship depleted the Basque cultural initiatives promoted during the Spanish Second Republic. This project analyzes the reconstruction of the defeated Basque nation made in Euzko-Gogoa¿s pages that helped maintain and rebuild a wounded nation. The dissertation will give both a historical and cultural background of the Basque Country and the magazine while also analyzing the publications and the result of its work. Through different forms of analysis such as cultural, national, and postcolonial studies, it will demonstrate how Euzko-Gogoa not only created an imagined community, but also a national consciousness that would create a bridge for the next generation of Basques. This imagined community was created based upon a traditional Basque nationalist ideology seen in the preindustrial Basque Country as a reference for the nation¿s future. As described throughout the dissertation, one will understand the differences of life lived in exile and the Southern Basque Country and how an imagined community built in the pages of Euzko-Gogoa conflicted with the reality of a nation.

Euskarak galderetan hainbat partikula modal eta diskurtsiboak erabiltzen ditu; tesi honetan horietako hiruri begiratu diot: ekialdeko hizkeretako -a, erdialdeko hizkerako al eta orokorra den ote. Euren analisi sintaktikoak agerian uzten du partikula horiek X0 estatusa dutela eta erdiko eremuan nola ezker periferian sortzen direla. Erabilera kanonikoaz gain, ekialdeko hizkeretan ohiko jokabidetik aldentzen diren hiru erabilera agertzen dira: a) XS izaera duen ote, b) nz-hitzekin batera osagai bat eratzen duen ote, eta c) perpaus amaiera absolutuan azaltzen den ote. Aldakortasun honek partikula modalen inguruan eztabaidatzen diren ikergaiak euskararen eta euskal dialektoen ikuspuntutik aztertzeko bidea eskaitzen du: a) partikula modalen izaera sintaktikoa, b) euren kokapen sintaktikoa, c) euren arteko hierarkia, eta d) indar ilokutiboarekiko harremana. Hartara, -a, al eta ote partikulen aztertzeak bai euskal gramatikaren ezagutza bai partikula modalen kategoriaren ikerketa zehaztea eta handitzea ekarri du.

Euskaraz eta hemen zubereraz, bi dardarkari mota desberdin badira: /r/ bakunak eta /r/ anizkunak. Bakunaren kasuan, edo ahoskatzen da edo desagertzen da bi bokal artean /haru/ edi /hai/ kasuetan bezala. Anizkunaren kasuan aldiz, bi motatakoak badira: apilariak /r/ edo ubularrak /k/. Harretarako, informateek ahoskatze hautu desberdinak badituzte. Lan horretan ikusiko da faktore sozialen bidez hautuak eginak direla, hala nola gazteek egiten dituzten hautuak ez dira baitezpada zaharrek egiten dituztenak.

Ikerketak bi alor uztartzen ditu, filologia eta historia; eta bere helburu nagusia Aintzinaro Berantiarrean eta Goi Erdi Aroan iparraldetik Euskal Herrira heldutako eraginak identifikatzea eta aztertzea da, eragin franko-akitaniarrak hain zuzen ere. Horretarako, Baskonia eta baskoiei buruzko VI eta X. mendeen arteko idatzizko erregistroa berraztertzen da, onomastika alde batera utzi gabe. Izan ere, influentzia horien berri lausoak ematen dizkiguten idazkietan baditugu zenbait izen berezi, sakonki aztertu gabeak, iparraldetik etorritako eraginak iradokitzen dituztenak (Francio, Leire, Leioario, Victoriacum¿). Bi arloak, nola ez, dagozkien metodologiaz landu dira. Hala ere, badira ikerketa guztian zehar nagusitu diren bi irizpide. Alde batetik, metodo konparatiboa. Ikertutako izenak, pasarteak eta iturriak dagozkien garaian eta inguru zehatz eta zabalean txertatu dira mendebaldeko Europaren bilakaeraren baitan ulertzeko asmoarekin. Bestetik, onomastika jorratzerakoan ezinbestekotzat jo da izenen formak, erabilerak eta bilakaerak bereziki ondo finkatzea eta, aurrekoaren harira, euren etimologia inguruko esparru zabalean ulertzea, azterketa onomastika germanikora edota germano-erromanikora irekiz. Merovingiarren eta karolingiarren eragin zuzena eta sakona islatzen dute iturriek zenbait fasetan. Victoriacum izeneko hiriaren fundazioak (580-584), Francio dukeak (584-613), Leireko monastegiak (827-828) edo nafarren partehartzeak Verberieko asanbladan (850), beste berri batzuen artean, epe luze bezain ilun horretan Euskal Herria Loira iparraldetik Akitaniara edota Hispaniara hedatutako dinamiketan murgilduta egon zela erakusten digute.

Tesi honek langai garbia du: hitza, eta zehazkiago zeinuaren adierazia, esanahiak du garrantzia, edukiak. Hori abiapuntu, hiru atal nabarmen dira: lehenik, ikertzeko testuinguru batean kokatzen da; bigarrenik, corpusa osatzeko zein iturri erabili den; hirugarrenik, metodologia baten alde egiten da, eta datuak sailkatu, azaldu eta interpretatzen dira; azkenik, ondorioak ateratzen dira. Esparru teorikoan azaltzen da, hainbat autorek nola ikusi duten hizkuntzaren, pentsamenduaren eta errealitatearen arteko harremana eta gero berrikiago, hizkuntzaren eta kulturaren artekoa, eta hizkuntzaren barruan, lexikoaren eta kulturaren artekoa. Sapir-Whorf hipotesiaren ingurukoen berri ematen da, eta urteen joanean zer-nolako bilakaera izan duen. Palmerren ¿adimen-begia¿ kontzeptua bere egiten du tesi honek. Azkenik, etnolinguistikaren izaera diziplina gisa aldarrikatzen da: eremu lexikoak azter daitezke azterbide etnolinguistikoa aplikatuta ondorio linguistikoak ateratzeko. Horren ondorioz, terminoak aztertzeko metodo etnolinguistiko baten berri ematen da: batetik, sailkapena nozio orokor eta espezifikoetan egiten da, eta, bestetik, nozio espezifikoak hizkuntzalaritzaren, antropologiaren, meteorologiaren eta dialektologiaren arabera aztertu eta azaltzen dira. Azkenik bi motatako ondorioak adierazten dira: nozionalak eta etnolinguistikoak. Nozionaletan izakien nozio orokorraren nagusitasuna nabarmentzen da, eta etnolinguistikoetan lexikoaren sorkuntzan ingurune soziokulturala nabarmentzen da.

Azken 40 urteetan oso emaitza onak lortu dira Euskal Autonomia Erkidegoan ikasleen euskalduntzearen datu orokorrak begiratzen badira. Hala ere, euskara ezagutzaren gorakadak ez du euskararen erabilera areagotu (Soziolinguistika Klusterra, 2017) eta, hori gutxi balitz, ukaezina da azken hamarkadako hezkuntza lorpenen emaitzetan jaitsiera etorri dela (ISEI-IVEI, 2016). Irakaskuntza erronka berriak agertu dira eta horiek sakon ezagutu eta kontuan izatea ezinbestekoa da euskararen irakaskuntzaren eta eleaniztasunaren tratamenduan (Ortega, 2017). Hau honela, testuinguru erdaldunetako eskola komunitateetan jatorri soziokultural anitzeko ikasleak biltzen dituzten eskoletako lorpenak sakonago ezagutu nahi izan dira tesi honetan, eta bi ikuspegitatik egin nahi izan da, gainera. Alde batetik, aztertutako eskola-komunitateetako kide ezberdinen hizkuntza-jarrerak aztertu dira, euskara ardatz duen eleaniztasunean oinarrituz. Horretarako, berariaz tesi honetarako prestatutako galdetegiak erabili dira. Bestalde, eskola horietako ikasleen euskarazko ahozko kontaketarako gaitasuna nolakoa den ikertu da, ipuin kontaketaren bitartez. Euskararen biziberritzerako baldintzak onak ez diren arren, bi aztergaietan emaitza onak lortzen dira aztertutako ikastetxeetan. Emaitza onak direla bi modutara argudiatzen dut. Lehenik eta behin, onak dira bai aurkitutako jarrerek euskararen biziberritzea sostengatzen dutelako, bai ikasleen ahozko gaitasunak eskatutako zeregina betetzea ahalbidetzen duelako. Bigarrenik, emaitza onak direla esan liteke Euskal Herriko beste testuinguru euskaldunago eta homogeneoago batzuetako datuekin konparatuta, tesi honetako emaitzak datu horien parean edo goitik ageri zaizkigulako.

Euskarazko bat-bateko bertsoen erritmoa da tesi honetan aztergai. Euskaraz sorturiko kantu inprobisatuan alor musikalari erreparatu zaio hizkuntzaren erritmo-antolakuntzaren fonologiarekiko loturetatik. Hiru dira lanaren helburu nagusiak: 1) Euskararen tipo erritmikoak eta, zehatzago, euskararen fonologiak bertso-jarduna nola baldintzatzen duen aztertzea. 2) Hizkuntzaren, metrikaren eta musikaren arteko harremanak bertsoetan zer-nolakoak diren ulertzea. 3) Bertsoetako aldakortasun prosodikoaren nondiknorakoak aztertzea, testu-uztartzeaz gaur egun dagoen ikuspegia konplexuagotuz. Horretarako, marko teoriko eta interpretatibo baten lehen ardatzak proposatu dira, batetik, bat-bateko bertsoen erritmo-antolakuntzaren funtsa ulertzeko heldulekuak eskaini asmoz. Lanketa horren osagarri, corpus azterketan oinarritu da lanaren alderdi enpiriko-analitikoa: 1980-2017 bitarteko Bertsolari Txapelketa Nagusietako irabazleen finaleko bertsoak aztertu dira hizkuntzaren erritmoa egituratzen duten bertsolarien silabatzeari, gauzatutako erritmo-ereduei eta unitate prosodikoei (taldekatzeari) erreparatuz. Egindako azterketan agerian geratzen da euskararen silaba-aldikotasuneranzko joera bertsoetako silabaegituren maiztasunetan, silaba-egitura baldintzatzen duten gertakari segmentaletan zein maiz hitz arteko mugei ematen zaien trataeran, baita unitate prosodiko nagusien antolakuntzan ere. Edonola ere, badira hizkuntzaren tipo erritmikotik bete-betean azaldu ezin diren gertakariak. Hizkuntzaren, bertso-neurriaren eta doinuaren arteko elkarreraginak ahalbidetzen du bertsoetako txertatze prosodikoa modu osoagoan ulertzea. Bertsolarien erritmo-ereduen zein taldekatzearen joera nagusiak baldintza metriko-musikaletatik ulertu ahalko dira, baita gertakari segmental eta silabiko zenbait ere. Hizketa-mailak, epai-irizpideak (eta horien oinarrian dagoen bertsogintzari buruzko ikuskerak), garaiangaraiko bertsogintza kanonak eta bertsolari bakoitzaren ezaugarri estilistikoak ere kontuan hartu beharreko eragileak direla uzten du agerian eginiko analisiak.

Dialektologiaren baitan kokaturiko ikerlan honek hizkuntzaren aldakortasun geografikoa du ardatz nagusia eta geografia-eremua, berriz, Lapurdiko itsas hegia. Tesi honen helburu nagusia Lapurdiko itsas hegiko ahozko euskararen deskribapena eta konparazioa ekartzea da, hots, kostatar mintzoaren lehenbiziko monografia aurkeztea. Horretarako, dialektologian usaiakoak diren irizpideak aintzat hartuz lekukoak hautatu eta grabatu ditugu, ahozko corpus baten sortzeko. Lapurdiko itsasaldeko mintzoaren kokatzeko, isoglosak finkatzeko, ezaugarrien geografia-hedadurak zein eragin-eremuak aztertu ahal izateko, bilduriko datuak ondoko hizkerekin kontrastatzea ezinbertzekoa da; horretarako gure esku diren dialektologiako lanak aintzat hartu ditugu. Lapurdiko itsas hegiko euskararen deskribapena zein inguruko hizkerekiko alderatzea egiteaz gain, gure eskualdeko euskararen bilakaeraren berri ematen ahalegindu gara XVII-XIX. mendeen bitarteko lekukotasunak lagun. Bonapartek XIX. mende erdian bildu datuak eta gureak erkatuz, ikusi ahal izan dugu Lapurdiko hego-mendebal ta mendebal-erdialdeko mintzoak Donibane Lohizunera so egon direla azken mendean. Donibane Lohizune-Ziburu izan da eskualdeko portu euskaldun inportanteena eta Lapurdiko mendebaleko ahozko mintzairetan izan du eragina, bertako hizkuntza-batasuna indartuz. Ipar Euskal Herrian gaindi kurritzen duten ezaugarriak ageri dira gure eskualdean eta, bertzalde, muga politiko-administratiboaren lausotasuna agerian uzten dute Lapurdi itsas hegiak Gipuzkoako eta Bortzerrietako euskaldunekin partekatzen dituen hizkuntza-ezaugarri berriek. Funtsean, ezaugarri-konbinazio horrek egiten du berezi gure eskualdeko euskara; izan ere, ekialdeko hizkerekin duen lotura ukaezina baldin bada ere, erdialdeko hizkerei begira ere egon da.

Tesi honetan Jon Mirande euskal idazle paristarraren (H)aur besoetakoa-ren modernitate literarioa ezaugarritu da, literatur lan honen lekua(k) euskal literaturaren historian zein d(ir)en zehazteko helburuarekin. Horretarako, tesiaren oinarri teorikoetan literatur modernitatetzat jotzen dena zehaztu eta honek zentsurarekin betidanik duen harreman estua azaleratu ostean, hiru bide jorratu dira: batetik, Miranderen ipuin-berria kanon bilakatu den XIX. mende amaierako eta XX.aren hastapeneko literatur Modernismoaren ezaugarri zenbaitekin konparatu da, testuak genealogia horrekikoduen harremana zertan den ulertzeko; bestetik, garaiko euskal literaturaren testuingurura eraman da konparaketa, ipuin-berriak aurreko euskal literaturarekiko zuen distantzia/hurbiltasuna aztertzeko; eta, azkenik, literatur lanaren harreraren bilakaera zer nolakoa izan den ikertu da, idatzia izan zenean zekarren modernitateak izan zuen efektu erreala zein izan zen ezagutzeko, bai eta gerora efektu horrek jarraipenik izan duen ikertzeko ere. Miranderen ipuin-berriaren modernitate literarioa ezaugarritu eta euskal literaturaren historiografian kokatzeaz gainera, aztergai den modernitate literarioaren balio kontrakulturala testuinguruan aztertzeko beharra azaleratu da, historiografiari dagokionez. Testuinguratze horretan, berebiziko garrantzia du zentsuraren teoria berrien joera kritikoak jarraituz garaian garaiko eta tokian tokiko zentsura indarrei erreparatzea, eta hori da, hain zuzen ere, euskal klasiko hau ulertzeko eta gaurkotozeko egin dena.

Doktorego-tesi hau dialektologia diakronikoaren esparrukoa da, eta Euskal Herriko mendebaleko euskararen bilakabidea du aztergai. Zehazki, mendebaleko euskararen dialektalizazio-prozesua deskribatzeko saioa aurkezten du, azter-eremu nagusitzat fonologiaren esparrua hartuta: guztira zortzi ezaugarri(-multzo)ren bilakabide historikoa aurkezten eta aztertzen da tesian: (i) hasperenaren galera eta zenbait aldaera lexiko; (ii) txistukarien palatalizazioa j bokalerdiaren ondoren; (iii) bokal sudurkariak; (iv) a + a > ea disimilazioa eta horrekin lotutako fenomenoak; (v) eufoniak; (vi) Rui araua; (vii) txistukarien neutralizazioa; eta (viii) bokal bikoitzak. Corpus nagusia testu historikoek osatzen dute: Euskara Arkaikoko (1400-1600), Euskara Zaharreko (1600-1745) eta Lehen Euskara Modernoko lehenengo hamarkadetako (1745-1800) Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako testuak sistematikoki arakatu eta deskribatzen dira. Ondoren, datuen irakurketa eta eztabaidagaiak aurkezten dira, ardatz kronologikoa eta ardatz geografikoa bereizita: irakurketak proposatzen dira ezaugarrien izaeraz eta balio sailkatzaile dialektalaz, garai linguistikoez eta ezaugarrien lehenengo datazioez, foku berritzaile eta eremu gordetzaileez, eta berrikuntza linguistikoen difusio-ereduez eta -bideez. Arestiko deskripzio-interpretazioak literatur bizkaiera deitu izan denaren aurrekariei buruzko atalak osatzen ditu. Garai historikotik harago, mendebal zabaleko testu historikoen azterketak aukera eman dit denboran atzerago joateko eta Erdi Aroko zenbait isoglosaren gorabeherak aztertzeko: Erdi Aroko onomastika eta teoria linguistikoak eskainitako eredu eta lanabesak baliatuz, Euskal Herriko mendebaleko lehenengo eta bigarren mailako zatiketa dialektalak aurkezten dira tesi honetan, bai eta hausnarketa-saioa ere zatiketa horiek Euskara Batu Zaharrarekiko duten loturaz eta distantziaz, eta Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako euskaren arteko lotura linguistikoez.

Doktorego tesi honen helburua Xabier Leteren poetika eta beronen bilakabidea ikertzea izan da. Horretarako, batetik, semiotikaren oinarrizko tresnak baliatuz, poeta eta kantariaren obraren azterketa intratestuala eta extratestuala uztartu ditugu. Maila testualean, Leteren lan nagusien azterketa kritikoa egin dugu, eta, maila pragmatikoan, toki berezia eskaini diogu kantagintzak Leteren obran betetzen duen funtzioari. Azterketa hori osatzeko, M. Bajtinen ekarpena hartu dugu kontuan, alteritatearen eta exotopiaren inguruan gogoeta eginez; eta, gisa berean, italiar eskolatik (C. Segreri jarraituz) etorritako hainbat kontzeptu ere baliatu ditugu (bereziki, makrotestua). Bestetik, gure helburua Leteren obraren bilakabidea ikertzea zenez, maila testualeko azterketen ildo jakin bati atxiki gatzaizkio: aldaeren kritikari (hau ere italiar lerroan garatua batez ere). Metodo horren bidetik, Leteren obran bertsio bat baino gehiago dituzten poema eta abestiak aztertu eta konparatu ditugu, piezen irakurketa konparatuaren bidez ibilbide poetikoaren nondik norakoak zedarrituz. Aldaeren kritikak, gainera, aukera eman digu Leteren sorkuntza eta birsorkuntza mekanismoak ezagutzeko. Azkenik, etorkizunerako ikerketa ildo gisa (eta Leteren Funtsa ongi ezagutzeko zortea dugula probestuz), kritika genetikoaren eskutik egindako zenbait azterketa eta gogoeta plazaratu ditugu.

Tesi honen helburu nagusia euskarara itzulitako literatur testuetako hizkera nolakoa den eta testu ez-itzulietako hizkeratik zertan ezberdintzen den aztertzea da, halako moduz non, egiaz ezberdintasunik badela frogatzen bada, parada izango dugun egungo itzulpengintza euskararen bilakaera linguistiko-estilistikoari zer ekarpen egiten ari zaion ezagutzen hasteko. Horretarako, euskarazko literatur testu itzulien eta ez-itzulien corpus konparagarri batean lexiko arloko zenbait alderdi aztertu ditugu. Zehazki, koloreen eremu semantikoa, denbora-adberbioena, eta emozioak eta sentimenduak adierazten dituzten [izena + adjektiboa] kolokazioak aztertu ditugu. Hiru multzo horietako bakoitzarentzat termino zerrendak osatu ditugu, eta termino horietatik testu itzulietan eta ez-itzulietan zein eta zenbat erabili diren neurtu dugu, bai eta zenbat aldiz erabili diren ere. Lortutako datuak kuantitatiboki eta kualitatiboki aztertu ditugu. Analisiak testu itzulien eta ez-itzulien arteko zenbait ezberdintasun utzi ditu agerian. Testu itzuliek oro har ñabardura eta zehaztasun lexikalerako joera handiagoa ageri dute testu ez-itzuliek baino. Testu ez-itzuliak, bestalde, aberatsagoak dira aldaera dialektaletan eta erregistro mailakoetan. Horrez gain, itzultzaileen euskaran arauarekiko lotura handiagoa nabari da. Lexiko-sorkuntzari dagokionez, azkenik, berrikuntzei irekiagoak ageri dira itzulpenak, eta kontserbadoreagoak testu ez-itzuliak.

Nenqayni ch¿ih edo T¿ilhqot¿in hizkuntza Dene (Atabaskera) familiako mintzaira bat da eta Kanadako Columbia Britaniarreko barnealdean hitz egiten da. Probintziako hizkuntza indigenen artean bizitasun mailarik handiena du, hiztun kopuru handia ez ezik (4.352 T¿ilhqot¿in-en %19,9; 864 pertsona inguru), hiztun gazteak ere badituelako. Hala ere, T¿ilhqot¿in-a desagertzeko arriskuan dago; izan ere, belaunaldiz belaunaldiko transmisioa eten egin da, eta, gaur egun, ez da jada umeen ama-hizkuntza. Sei T¿ilhqot¿in komunitate daude, eta ikerketa hau horietako batean oinarrituta dago: Yune¿it¿in-en (Gex nats¿enaghilht¿i jatorriz). Ikerketak T¿ilhqot¿in ikasteko eta hizkuntza komunitatean biziberritzeko estrategiak eta baliabideak identifikatzea dauka helburu nagusitzat. Bigarren mailako beste helburuak ondorengo hauek dira: Yune¿it¿in komunitateko kideen hizkuntza jakite-maila eta erabilera deskribatzea, komunitateko hizkuntza-galeraren arrazoiak ezagutzea, eta hizkuntza biziberritzearen garrantzia azaltzea. Lan honek metodologia indigena delakoari eta elkarlana, parte-hartzea eta komunitatearen jakintza oinarri dituen ikerketa-ereduari jarraitzen die. Komunitatearen iritziak biltzeko metodoak hauek izan dira: behaketa parte-hartzailea, erdi-bideratutako solasaldia, sharing circle (partekatutako zirkulua), eta dokumentu-azterketa (batzar-agiriak, hizkuntza-materialak, eta horiekin lotutako bestelako baliabideak).

Tesi honetan, Euskara Arkaikoko aditz morfologiaren alorra jorratu dut, bereziki adizki jokatuena, eta horien barruan, batik bat, datibo-komunztadurari dagozkion ezaugarriak. Tesiak helburu bikoitza izan du: alde batetik, honelako ikerketetan beharrezko izaten den datu-bilketa bururaino eraman eta orain arteko corpus osoena eskaintzea (adizkitegi formatuan); eta, bestetik, arestian aipatu ezaugarrien azterketa xehea egitea. Azken batean, lekukotasun zaharrenetatik abiaturik datibo-komunztaduraren morfologia aztertzeak adizki jokatuen morfologiaren garapena argitzeko duen garrantzia agerian utzi uste dut, eta bide horretan urrats zenbait egin.

Tesia honen helburu nagusia da testu genero baten ezaugarrien ezagutzea euskaraz: ahozko aurkezpena. Horretarako, ikerlan hau datu enpirikoetan oinarritzen da, ikasle elebidunek euskaraz ekoiztu dituzten testuetan. Ikasleek Euskal ikasketak saileko lizentzia jarraitzen dute Baionan, 19 eta 20 urte artean dute, oinarrizko formakuntzan eta haietatik zenbait irakasle bihurtiko dira. Ikerketa honek agerian ezartzen ditu ikasleen gaitasunak, jakiteak eta eskasiak testu genero horren ekoizpenean. Obra literario baten azterketa kritikoa ahozkoan aurkeztu dute, unibertsitatean eta oro har eskolan egiten ohi den bezala.

Tesi honen helburua Garazi ibarreko hizkuntza-aldakortasuna ikertzea da. Garazi Nafarroa Beherea probintziako hego-ekialdean kokaturik dago, Pirinioen iparraldean hain zuzen ere. Ibar honetako herri bat, Luzaide, Nafarroa Garaian dago, ipar-ekialdean. Landa-eremuan, bete-betean dago Garazi, Baionatik 52 kilometrora eta Iruñetik 74 kilometrora. Gaur egun, oraindik ere, indar handia du lehen sektoreak, batez ere artzaintzak. Hainbat arrazoigatik deliberatu dugu lan hau egitea: - Euskal Herriko iparraldea lurralde ahaztua izan da euskararen aldakortasunari buruz egin diren lanetan. Bizkitartean, euskararen azterketa osoa izan dadin, ezinbestekoa zaigu hemengo hizkerei ere arreta eskaintzea. - Euskararen aldakortasunaz egin diren lan gehienek ikuspuntu diatopikoa (geografikoa) izan dute, eta euskalkien sailkapenak egitea edo inguru bateko euskara deskribatzea izan dute helburu. XXI. mendetik goiti, geroz eta gehiago dira ikuspuntu diastratikoari (sozialari) ere arreta eskaintzen diotenak, eta lan hauek zabaltzeko bidean beste urrats bat egin nahi izan dugu. Aldaketa soziolinguistiko handiak bizitzen ari da euskara gure egunotan, eta ezinbesteko deritzogu aldaketa horien berri emateari eta ze norabidetan gertatzen ari diren ikertzeari. - Arreta berezia piztu digu bi estatuen arteko mugak. Historikoki, geografikoki, linguistikoki eta kulturalki Garaziren parte da Luzaide, baina gainerako herriak ez bezala, Espainiako estatuan dago gaur egun. Muga politikoa euskararen aldaketaren norabidean izaten ari den eragina berebizikoa dela uste dugu, eta leku aproposa da Garazi hori aztertzeko. - Gero eta usuago aipatzen diren iparraldeko batua eta hegoaldeko batua aldaera supralokalak definitzeko saiakera egitea interesgarria eta beharrezkoa iruditzen zaigu. - Nazioartean geroz eta gehiago lantzen diren praktika-komunitateak deritzen kategoria mesosozialak euskal hizkuntzalaritzan aplikatzeko saiakera ere egin dugu. Geografia, adina, generoa, hezkuntza-eredua eta praktika-komunitateak izan dira kontuan hartu ditugun aldagai askeak, eta horien arabera hauek dira proposatu ditugun hipotesiak: - Geografiari dagokionez, Luzaide eta beste herrien artean dagoen muga politikoa hizkuntza-muga ari da bihurtzen. - Adinari helduz, adinekoak base dialect-aren edo oinarri dialektalaren ordezkari dira. Gazteek, aldiz, Euskara Batuaren edo Batuen (iparraldeko batua edo hegoaldeko batua) eragin handia dute. Helduen eta gazteen arteko aldea adinekoen eta helduen artekoa baino handiagoa dela uste dugu. - Emazteek belaunaldi bakoitzean izan duten egoera sozial desberdina dela eta, generoaren arabera, adineko emazteak gordetzaile dira eta emazte gazteak berritzaile. - Hezkuntza-ereduari dagokionez, Ikastolako gazteek euskara estandarraren eta iparraldeko batua/hegoaldeko batua aldaera supralokalen eragin handiagoa dute publikokoek baino, azken hauen euskara etxeko giroari, eta beraz, oinarri dialektalari lotuago baitago. - Azkenik, praktika-komunitateak deritzen kategoria mesozialek gazteen hizkuntza-aldakortasuna hezkuntza-eredua kategoria makrosozialak baino zehazkiago azaltzen dutela iruditzen zaigu. Iparraldeko batuaren eraginez zabaltzen ari diren hizkuntza-aldaeren kasuan, gazterik berritzaileenak gaztetxeko gazteak direla uste dugu, eta hegoaldeko batuaren eraginez hedatzen ari direnetan, berriz, luzaidarrak. Gordetzaileenak besta komiteetakoak direla uste dugu.1 Metodologiari dagokionez, mintzo vernacular-a lortzea izan da gure helburu nagusia. Hori erdiesteko, datuak elkarrizketa erdi-gidatuaren eta librearen bidez lortzea erabaki dugu. Halaber, xede hori gogoan, behatzaile partehartzaile izan gara uneoro. Geografia, adina, generoa, hezkuntza-eredua eta praktika-komunitatea aldagai askeak edo aldagai sozialak hartu ditugu aintzat. Menpeko aldagaiak edo hizkuntza-ezaugarriak, berriz, arlo fonikokoak, morfonologiakoak, izen eta aditz morfologiakoak eta sintaxikoak izan dira. Orotara, 48 lekukoren informazioa eta 31 hizkuntza-ezaugarri aztertu ditugu. Datuak aztertzeko, R programa erabili dugu eta Mixed Logistic Regression deritzon analisi estatistikoa egin dugu, Generalized Linear Model delako frogaren bidez. Horrez gain, datuak hobeki interpretatu ahal izateko, hiztunen jarrerez, 1 Besta komiteak herrietako bestak eta beste zenbait ekintza (pilota partidak eta mus txapelketak, kasu) antolatzeaz arduratzen diren elkarteak dira, eta gutxi gorabehera, 16 eta 30 urte bitarteko gazteek parte hartzen dute. Biztanle kopuru apaleko herrietan, besta komiteak bihurtu dira herrietako gazteek elkar ezagutzeko aukera ia bakarra. eta batez ere, hiztunen oharmenaz baliatu gara. Horretarako, besteak beste, galdera irekiak eta erreakzio subjektiboen testak erabili ditugu. Ondorioei dagokienez, uste genuen bezala, Luzaide eta gainerako herrien artean, muga politikoa hizkuntza-muga bihurtzen ari da, bereziki, gazteen artean. Hain zuzen ere, frantsesaren eta Iparraldeko Batuaren eraginez hedatzen ari diren hizkuntza-aldaerak ez dira Luzaidera iritsi. Horrez gain, eremurik gordetzaileena Ezterenzubi eta eremurik berritzaileenak Gamarte-Ainhiza, eta neurri apalagoan, Luzaide direla ikusi ahal izan dugu. Adinari dagokionez, alde linguistikorik handiena helduen eta gazteen artean atzematen ahal dela egiaztatu dugu. Generoari helduz, emazteak berritzaile izan dira hiru adin taldeetan, baita adinekoen artean ere. Zernahi gisaz, azken hauen kasuan, bi generoen arteko aldea biziki txikia da. Haatik, handitu egiten da adinean beheiti joaten garen ber. Beraz, inguru urbanoetako joera, hots, emazteak berritzaile izatea ari da nagusitzen Garazin ere. Hezkuntza-eredua kategoria makrosozialak deus gutxi balio izan du aldakortasuna azaltzeko. Alabaina, praktika-komunitateak, kategoria mesosozialak, eta beraz, lokalagoak izanik, aise baliagarriagoak gertatu zaizkigu Garaziko gazteen hizkuntza-aldakortasunaz jakiteko. Espero bezala, gaztetxekoek dute Iparraldeko Batuaren eraginik handiena, eta luzaidarrek, berriz, Hegoaldeko Batuarena. Komiteetakoak izan dira gordetzaileenak. Iparraldeko batuaren eta hegoaldeko batuaren izaeraz ere, ondorio zenbait atera ahal izan dugu. Hain zuzen ere, badirudi levelling-a edo berdintzea gertatzen ari dela Iparraldeko gazteen hizkeren artean, eta horretan ardatz dugula Lafitte-k deskribatu nafar-lapurtera literarioa. Bizkitartean, Lapurdi erdialderainoko hedadura duten aldaera batzuk erabiltzen jarraitzen dute gazteek, baita izaera lokalagoa duen besteren bat ere. Horrek erran nahi digu, hizkera lokalak ez daudela oraindik erabat hilik, eta berdintze prozesu hori ez dela hasieran uste genuen bezain azkarra. Luzaideri dagokionez, bertako gazteengan, Euskara Batuak mugatik iparraldera baino aise eragin handiagoa du. Iparraldekoek ez bezala, beraien aldaera estandartzat hartzen dute barietate hori. Ardura, gainera, erdialdeko hizkeren eragin handia du. Hizkera horien presentzia hain handia da, ezen Euskara Batuan onartuta ez dagoen baina erdialdean erabiltzen den aldaeraren bat ere heldu baita Luzaidera. Horrez gain, hizkuntza-heriotzak duen eragin linguistikoaz, salience edo deigarritasunaz, edota goitik beherako eta behetik gorako aldaketez ere atera ahal izan dugu ondoriorik.

Tesi honetan euskararen erabilerarako mesedegarria ez den Euskal Autonomia Erkidegoko (EAE) testuinguru bateko gurasoen Familia Hizkuntza-Politika (FHP) eleaniztunak aztertu dira. Zehazki, Getxon kokatuta dagoen D ereduko ikastola bateko 19 familiaren FHPak aztertu dira. Helburua da gurasoek euren seme-alabak euskara, gaztelania eta ingeles eleaniztun izateko zer-nolako hizkuntza-kudeaketa duten eta zein hizkuntza-ideologiatan oinarritzen diren ikertzea. Gurasoen eta seme-alaben hizkuntzapraktikak ere ikertu dira tesian, praktikek hizkuntzen erabilerak nolakoak diren azaleratzen dutelako. Tesi honen bidez, hobeto ezagutu nahi dira gaztelaniaren erabilera nagusi den EAEko testuinguru eleaniztunetan seme-alaben euskarazko sozializazioa sustatu nahi duten gurasoen hizkuntza-politikak. Alde honetatik, tesiak ekarpena egin nahi lioke euskararen indarberritze prozesuaren inguruan egiten den ikerketa esparru zabalari. Helburu hauek lortzeko, metodologia kualitatiboan oinarritutako ikerketa bat egin da tesian. Emaitzek erakutsi dute gurasoek eleaniztasunaren aldeko jarrera argia dutela, baina beti ere, euskararen balio identitarioa erdigunean jartzen dute. Euskaraz dakiten gurasoek euskaraz egiten diete seme-alabei ahal duten heinean, eta guraso gehienak, euskaraz jakin edo ez, saiatzen dira euskararentzako mesedegarriak diren bestelako estrategiak aurrera eramaten. Gaztelaniaren erabilera eta gaitasun altua testuinguruak bermatzen duenez, ez da esplizituki agertzen gurasoen FHPtan. Ingelesari dagokionez, gurasoen FHPtan presente dago, eta neurri ezberdinetan bada ere, guraso guztiek hausnartu dute euren seme-alaben ingelesaren ikaskuntza prozesu eta estrategiei buruz.

Doktorego tesi honen helburu nagusia da Euskal Herriko gatazka armatuen errepresentazioa euskal Haur eta Gazte Literatura garaikidean nola egin den aztertzea, hau da, Guda Karlistak, Lehen Mundu Gerra, Espainiako Gerra Zibila, Bigarren Mundu Gerra, Frankismoa eta euskal gatazka zenbat eta nola landu den aztertzea. Guztira 77 obrak osatu dute corpusa eta horien guztien analisi kritiko sakon eta sistematikoa eskaini dut. Corpusa aztertzeko, analisi eredu bat sortu dut, zeina narratologiaren, Memoria Ikasketen eta Genero Ikasketen gurutzaketatik eratortzen den. Horrek ahalbidetu du, besteak beste, gerra edo gatazkaren gainean erakusten diren alderdiak, biktima/biktimario dikotomiak eta haien arteko harremanak, narrazioetan transmititzen den ideologia, gizon eta emakume irudikapenak edo gerrekin lotutako genero gatazkak aztertzea. Aipatutako helburuarekin batera, lan honek euskarazko HGLri buruzko hurbilpen teoriko eta praktiko garaikideen bilakaeraz jabetzea du xede, baita euskal literaturan eta HGLn oro har memoria historikoa nola landu den berariaz ikertu duten lanen azterketa egitea ere. Hirugarrenik, memoria historikoa eskolan lantzeko sortu diren proposamen didaktikoen diagnostikoa egitea du helburu, etorkizuneko ikerketak bideratze aldera. Egindako azterketak erakutsi du euskal HGLk uste baino gehiago heldu diola gure iragan gatazkatsuen errepresentazioari, batez ere XXI. mendetik aurrera, helduen literaturan eta inguruko HGLko sistemetan baino beranduago bada ere. Estetika errealista batetik abiatuta, aztertutako liburuek gerrek eragiten duten sufrimenduaren testigantza helarazten diote irakurle gazteari; hau da, gerrarena eta haren eskutik doan heriotzarena. Horiek ez dira gai tabua HGLn, eta beraz, corpusak frogatzen du HGLk gai zailez hitz egiteko balio duela.

Ikerlan honetan ETAko zein erakunde horrekin lotu izandako mugimendu politikoetan aktiboki parte hartu duten emakumeen genero-irudikapen literarioak aztertuko dira, beti ere, ikuspegi feministatik eta, zehazki, euskal literaturako eleberriez osaturiko corpus zehatz batean oinarrituta. Horretarako, aztergaiaren testuinguru historikoa (euskal gatazka armatuarena, ETA erakundea sortuz geroztik berau desegin artekoa) jorratuko da gizarte-zientzien laguntzaz, bereziki historia eta soziologiak eskainiriko iturrien bidez, eta metodo teoriko-analitiko gisa, kritika feminista soziologikoa eta antropologikoa baliatuko direlarik. Azkenik, testuen azterketa xeheari ekiterakoan, literatur kritika feminista eta narratologia baliatuko dira, materialismo kulturalen planteamenduei jarraiki. Azterlan honen corpusa hautatzeko honako muga irizpide hauek finkatu dira: batetik, euskal literaturaren baitan militante gisa irudikatutako protagonista edo pertsonaia femenino esanguratsurik duten eleberriak izatea eta, bestetik, beranduenez 2019. urtean argitaratuak izatea. Ildo horretatik, azterlan honek hiru helburu nagusi ditu: lehenik, euskal gatazka armatuaren inguruko dispositifaren diskurtsoak eztabaidatzea, bigarrenik, euskal gatazka armatuaren inguruko kontakizun hegemoniko patriarkala zalantzan jartzea eta, hirugarrenik, literatur pertsonaien genero-erregimenaren irudikapenen analisiaren bidez protagonista militanteen agentzia politikoa eta genero-zapalkuntzak eta estereotipoak agerian jarri eta ekarpen akademiko honen erdigunean kokatzea.

Lan honetan euskal ahozko mito-ipuinak aztertu dira, eta lurpeko eremuarekin duten lotura azaldu da. Mitoa jainkozkoaren edota transzendentziaren narraziotzat hartuz, ahozko ondaretik dimentsio mitikodun testuak bildu eta aztertu dira, horiekin antologia osatu, eta bilduma horrekin azterketa egiteko. XIX. mendetik XXI. mendera, eskuizkribu, aldizkari zein ikus-entzunezkoetan, iturri askotan jasota baina sakabanatuta egon diren testuak bat etor daitezen, ikerketa mitopoetikoa egin da. Hau da, Euskal Herriak jainkozkoaren eremua ahozko ipuinetan nola erakutsi duen aztertu da: zein formula, zein esaldi, zein adierazpen jator eta sakon dagoen aho-belarrizko euskal izaera mitikoan. Zentzuaren eta poesiaren mailan egindako ikerketak, ondoren, esanahiaz aritzeko azterketa mitologikoari bide eman dio, eta lurpearekin loturiko jakituriaz azalpenak eman dira. Lan osorako, giza zientzien eta antzinako testuen argibidea ezinbestekoa izan da, eta Euskal Herriaren nortasunak Mendebalde Zaharrean duen tokia argiago erakutsi da. Horrekin guztiarekin, euskal ahozko testuen gaineko mitokritikaren bidea sendo ireki da, ikergaia bera osotu eta osatu egin da, eta tradiziozko gizabidearen ulermen eta ikerketarako urratsak eman dira.

Tesi honen helburu nagusia da aldibereko interpretazioa testuarekin izeneko interpretazio-modalitatean sakontzea haren funtzionamendu diskurtsiboa hobeto ulertzeko. Interpretazio-modalitate horretan diskurtso beraren hiru ekoizpen biltzen dira: aldez aurretik idatzitakoa, hizlariak ahoz esandakoa eta interpretearen ahozko aldibereko itzulpena. Horregatik, ikerketa honen xedea da hobeto ezagutzea nolakoak diren hiru ekoizpen horien arteko harremanak, batetik bestera zer aldatzen den, eta ekoizpen bakoitza baldintzatzen duten faktore pragmatikoak, pentsatzekoa baita gauzatze diskurtsibo batetik bestera ezberdintasunak egon daitezkeela. Hori egiteko, alderdi zehatz batean jarri da arreta: enuntziatu parentetikoetan eta haien bitartez bideratzen den modalizazioan. Helburu horrekin, 2019 eta 2021 artean Eusko Legebiltzarrean euskaraz egindako 30 esku-hartzeren corpus bat eratu da, eta esku-hartze bakoitzeko hiru bertsioakk bildu dira, idatzizko testuak jasota eta ahozko testuak transkribatuta. Corpusak duen berezitasuna da jatorrizko ekoizpen idatzi eta haien ahozko gauzatze batzuk elebidunak direla, tarteka euskara zein gaztelania erabiltzen direlako. 30 ekoizpen hirukoitz horiek interakzionismo sozio-diskurtsiboaren (ISD) ikuspegitik aztertu dira, haietako bakoitzean enuntziatu parentetikoak identifikatu eta enuntziatu horien bidez adierazten den modalizazio mota aztertzeko. Emaitzek erakutsi dute enuntziatu parentetikoak hiru ekoizpenetan agertzen diren arren, ez direla hiru ekoizpenetan maiztasun berdinarekin agertzen: gehienak hizlariaren ahozkoan erabiltzen dira, idatzizko testua oralizatzean, eta interpreteek hizlariek ahoz ekoitzitako enuntziatu parentetiko gehienak (eta beraz, haietan gauzatzen den modalizazioa) ezabatzen dituzte. Hala ere, enuntziatu parentetiko horiek duten eragin pragmatikoaz jakitun, haien bitartez bideratzen den modalizazioa beste elementu batzuen bidez transmititzen saiatzen dira. Enuntziatu parentetikoen bitartez bideratzen den modalizazioaren moten artean modalizazio apreziatiboa gailentzen da, eta ekoizpen batetik bestera enuntziatu parentetikoak gehitzeak edo ezabatzeak beti eragiten du diskurtsoaren modalizazioan eta enuntziazioan. Gauzak horrela, ondorioztatu da enuntziatu parentetikoak batez ere ahozkoan erabiltzen direla, idatzizko testua momentuko komunikazio-beharretara egokitzeko beharrezkoa den malgutasuna eskaintzen duelako, eta gainera, parlamentuko esku-hartzeetan enuntziatu parentetikoak agertzea eta enuntziatu parentetiko horien artean balio modalizatzaile apreziatiboa gailentzea testu-generoari lotutako erregulartasuntzat har daitekeela, aurkaritzan egiten den debatearen testuinguruan batez ere norberaren irudi ona babestu eta aurkari politikoarena kritikatzeko erabiltzen dituelako hizlariak. Edonola ere, itzulpenean enuntziatu parentetikoak agertzeak edo ez agertzeak eragina du diskurtsoaren alderdi pragmatikoan, eta horrek erakusten du interpreteek funtsezko rola daukatela interpretazioa tartean dagoen komunikazio-egoeretan, eta aktiboki parte hartzen dutela hartzaileei iritsiko zaien mezuaren (berr)eraikuntzan. Azterketatik ateratako ondorio nagusia da enuntziatu parentetikoen erabilera hartzailearengan efektu zehatz bat eragiteko baliatzen den estrategia diskurtsibo-pragmatikoa dela, nagusiki ahozkoan baliatzen dena, eta modu berean funtzionatzen duela hizlariek eta interpreteek eraikitako diskurtsoetan.