Euskal nazionalitatea

     Francoren garaian, Santamariak euskal gaiei buruz idatzi bazuen ere, Espainiako erreforma politikoa hasi ondotik, 1976tik aurrera maizago egin zuen, eta, bereziki, abertzaletasunaren proiektu politikoa gaitzat harturik. Espainiako Estatuko nazionalitateei buruz elkarrizketak martxan jartzeko aurreko erregimenak ezarritako zailtasunak desagertu ondoren, espainiar Erreformari premiazko erantzun politikoa eman beharra eta euskal arazoekiko Santamariaren grina izan dira, besteak beste, idazle horren arrazoiak euskal nazioari dagozkion gaiak sarritan eta kazetaritzaren ikuspuntutik idazteko: euskal etniaz, hizkuntzaz, historiaz, askatasunaz eta etorkizuneko proiektu politikoaz. Arestian esan dugun garaiko idazlanetan lur hartuz, ondoren doazen lerroek kontuan dituzte euskal nazionalismoari, euskal nazioari eta Euskal Herriko etorkizun politikoari buruzko atze-aurreak.

     Robert Lafontek egiten duen lehen eta bigarren mailako nazioaren arteko bereizketa behin eta berriz kontuan hartzen du Santamariak. Banaketa horretan oinarrituta, Santamariak argi ikusten du Euskal Herria lehen mailako nazioa dela:

Para mí está claro que, aunque Euskadi no haya constituido nunca un único Estado —diversas partes de Euskalerria han disfrutado, eso sí, y hasta tiempos recientes, de un amplísimo autogobierno, que permite hablar de semisoberanía— Euskadi es una nación en el sentido primario y generacional de la palabra^[97].

     Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroa eta Estatu frantseseko Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherea biltzen dituen lurralde eta populazioen multzoa da Euskal Herria Santamariarentzat. Espainiako Estatuak eta frantsesak muga zorrotza ezarri arren, ezin dira ukatu euskaldunen berezko bereizgarriak eta batasun etnikoa.

     Areago oraindik, Euskal Herriak badu berezko hizkuntza: euskara. Santamariak berebiziko garrantzia ematen dio euskal hizkuntzari: euskal hizkuntza kontuan hartu gabe ezin da Euskal Herria ulertu; Euskal Herriaren iraupena, gainera, euskararen iraupenari lotuta dago, bai defendatzaileek eta bai euskal nortasunaren heriotza desiratzen dutenek honela ulertu dute:

La lengua vasca es un dato esencial para la interpretación de Euskalerria. Quienes hayan pretendido la muerte del euskera saben muy bien que ésta entrañaría a corto plazo la erradicación de toda auténtica personalidad vasca. Si este pueblo se dejase arrancar esa lengua no tendría derecho a seguir viviendo. Pero el euskera viene dando desde hace unas docenas de años unas pruebas sorprendente, y casi increíbles, de vitalidad. No lleva traza de morir, como algunos hubieran deseado y otros temido^[98].

     Euskara, beraz, euskal nortasunaren zutabe nagusietarikoa da. Euskal Herriko lurralde guztietan, aldez edo moldez, bizirik dirauen hizkuntza da. Era berean, hizkuntza toponimian, deituretan, goitizenetan, herri-esaeretan, etxe, negozio, elkarte nahiz kirol-taldeen izenetan aurkituko dugu. Horrez gainera —Santamariak dio—, euskal hizkuntza euskaldunek sakon-sakonean dute: imajinario kolektiboaren, izaeraren, pentsamoldearen eta kulturaren iturri da:

... se ha demostrado que toda lengua crea una psicología colectiva, al mismo tiempo que es creada por ella. Este crearse y re-crearse pueblo y lengua, son una misma cosa, pues hay una correspondencia honda entre la lengua y el ser y el exigir del pueblo que la engendra. Mentalidad, modo de ser y de pensar, talante cultural [...] todo esto va estrechamente unido a la lengua propia de un pueblo, es decir, a la que éste se sacó de sus propias entrañas^[99].

     Bestalde —jarraitzen du Santamariak—, euskararen ospea bera aldatu da gizartean, hots, negatiboa izatetik positiboa izatera heldu da. Izan ere, Euskal Herrian, gaztelera, elizgizonen, legegizonen eta gortesauen hizkuntza izan da, hau da, klase nagusiarena; euskara, berriz, herri xehe, ezjakin, txiro, langile eta boteregabeen hizkuntza. Hain zuzen, XVI. mendean —gogorarazten du Santamariak—, Bizkaiko Batzarrean gazteleraz zuzen mintzo eta idazten zutenek bakarrik har zezaketen parte, hau da, zaldunek eta letratuek bakarrik; jende xeheak, bere aldetik, herri mobilizazioak eginda ere, ez zuen lortu Batzarretan euskara hitz egin zedin. Kontu horiek gaur egun aldatu egin dira; euskarak erdietsi duen ospea garrantzi handikoa da hizkuntzaren etorkizunerako.

     Gainera, kontuan izan behar da, lurraldeaz eta hizkuntzaz gainera, euskaldunek beren nortasunaren kontzientzia handia dutela; kontzientzia hori dela bide, euskaldunek nazionalitate bat osatzen dute:

... cuando a estos hechos, circunstancias, caracteres y realizaciones étnicas, se una la conciencia de propio existir y una «voluntad» de seguir existiendo, tenemos ya un hecho nuevo superior: el hecho de la nacionalidad^[100].

Nazionalitate kontzientzia zertan den zehaztea nekeza da; hala ere, beharrezkoa iruditzen zaio Santamariari, krisi-garaitan nazionalitatearen eraketa bultzatuko duten pentsalari-talde argia sortzea:

... la conciencia de nacionalidad es, sin duda, un fenómeno difuso y no siempre fácilmente objetivable; pero en ciertos individuos más cultos, y que están más en contacto con el pueblo —bardos, literatos, intelectuales, líderes populares y, a menudo también pastores religiosos—, esa misma conciencia suele aparecer, sobre todo, en la situaciones críticas, de modo mucho más claro y concreto. La presencia de estas minorías clarividentes parece necesaria para la formación de una nacionalidad^[101].