Karlos Santamaria eta haren idazlanak
Aurkibidea
40 urteko ibilaldia bake-lurralderako bidean
Kontzeptuak, maisuak eta ereduak
— Gerra iraultzailea eta gerrilla
Bonba atomikoa eta blokeen banaketa
Garai bakoitzak bere gerra modua
Aurrerapen zientifiko-teknikoen anbiguotasuna
Gerra nuklearraren benetako arriskua: beldurra
Bipolarizazioa, bipolarismoa eta neutraltasuna
Disuasiotik kooperaziora negoziazioaren bitartez
'Pax Christi'. Hezkuntza, ekintza eta mistika
Mugimenduko kidearen erantzukizun pertsonala
Mugimenduaren espiritualitatea: unibertsaltasuna
Indarkeria egiturazkoa eta instituzionala
Bi aldetako indarkerien artean
Kristautasuna eta indarkeria iraultzailea
Indarkeria iraultzailea eta bortxa eza
Zilegi izan ote daiteke gerra bonba atomikoaren garaian?
Gerra ofentsiboa, defentsiboa eta prebentiboa
Armamentu atomikoaren gaitzespena
Gerraren etika eta bakearen mezua
Bakea eta justizia. Zer da bakea... Bakearen baldintzak
Bakearen adiera eskasak eta okerrak
Bakezaletasuna eta bakezaletasunak
— Bakezaletasun idealista eta utopikoa
— Bakezaletasun testimoniala edo erakutsizalea
Bakezaletasuna eta desarme nuklearra
Bakea: dohain teologikoa eta ekintza historikoa
Bakea bideragarria da... Bakearen esperantza
Kristauaren erantzukizuna bakeari begira
Kristautasuna eta bakezaletasuna
Bakegintza: zuzengabekerien aurkako borroka
Bortxa eza
«Gandhi-zalea izan naiz oso» aitortzen du berak gai hauei buruz bere azken solasaldietako batean, Argia aldizkariari egindako elkarrizketan («Arriskua amerikarren defentsa planean dago», Argia, 1985-03-10, 14). Gandhi da, hain zuzen, bortxa ezaren teoriaren eta mugimenduaren aita. Horren ondoan Vinoba eta Shastri ere aipatzen ditu.
Karlos Santamaria izan da, aurrena ez baldin bada, aurrenetarikoa, bortxa ezaren irakatsia Euskal Herrian zabaltzen eta aldarrikatzen. Batez ere 1980tik aurrera behin eta berriro agertzen da doktrina hori bere idazkietan. Ez da hori bakarrik, berak aitortzen digunez, aspalditik bortxa ezaren aldekoekin lan egiteko aukera izan zuen:
En la época, ya lejana —1980an idazten ari da—, en que fui durante varios años secretario internacional de un movimiento pacifista de ámbito europeo —Pax Christi, esan nahi du—, tuve la posibilidad —e incluso la necesidad— de trabajar en contacto con teóricos y activistas de la 'no-violencia' gandhiana («La no violencia», El Diario Vasco, 1980-11-23).
Beraren ustez, gaizki ulertu da sarritan bortxa eza mendebalean, «bortxarik ez» besterik ez bailitzan. Baina Gandhiren jarreran «ez» hori ez omen da negatiboa, positiboa baizik:
Ese 'no' es pues un 'no' afirmativo, que conduce a un tipo de lucha por la justicia y por la liberación de los pueblos sumamente enérgico y combativo a condición de no ser ni sangriento ni mortÃfero («La no violencia», El Diario Vasco, 1980-11-23).
Bortxa ezaren praktika ez-kooperaziorekin eta desobedientzia zibilarekin lotuta dago, Gandhik eraman zuzenez, borroka armatuaren alternatiba gisa. Horrek ematen dio zentzu guztiz aktiboa bortxa ezari.
Gandhik Hinduismotik harturiko ahimsha kontzeptua jaso nahi du bortxa ezak. Inori eta ezeri kalterik ez egitea da funtsean hori. Espiritualitate bat adierazten du. Eta Gandhik berak espiritualitate gisa bizi du bortxa eza, bere fedean oinarritua. Horren oinarrian Hinduismoko satyagraha kontzeptua dago: maitasunaren indarra. Etsaia suntsitzera jo beharrean, haren kontzientziaren barruan ongia eraikitzen saiatzen den indarra[142].
Horren gainean eraiki du bortxa ezaren bidea, baliabide politikotzat... Izan ere, berarentzat ez zen doktrina aszetiko soila izan, ekinbide politikoaren printzipioa baizik[143].
Karlos Santamariak, bestalde, sarritan azpimarratzen du bortxa ezaren jarraitzaileak behar duen ariketa aszetiko hori. Bortxa ezaren alderdi aszetikoa eta alderdi politikoa biak hertsiki lotzearen aldekoa da, alde batetik nahiz bestetik guztiz bereizi nahi lituzketen bortxa ezaren aldekoen aurka:
A mi juicio, es necesario afirmar con rotundidad que las técnicas no-violentas no sirven para nada cuando se las corta o separa de sus auténticas raÃces espirituales, ya que en estas mismas raÃces es donde, en definitiva, radica la fuente de eso que alguna vez hemos llamado la energÃa moral. Esa tremenda fuerza humana, que es capaz de allanar montañas y que constituye la clave real de la no-violencia («La alternativa Gandhi», El Diario Vasco, 1982-02-28).
Bortxa ezaren metodoak ba ote du benetako aplikazio politikorik? Santamariaren kezka nagusietako bat da horixe. Baina kezka berbera agertzen du behin eta berriro Ebanjelioko zorionbideen aplikazio politiko eta sozialari buruz ere.
Izatez, Karlos Santamariak kidetasun handia aurkitzen du Gandhi-ren ahimsha-ren eta kristautasuneko bakea-ren artean —nahiz eta budismoarena beraren kontzeptu panteistikoarekin lotuta egon—, eta bortxa ezaren doktrinaren eta Ebanjelioko zorionbidetan agertzen den espirituaren artean. Horregatik Gandhirekin batera bortxa ezaren eredutzat dauka Luther King artzain ebanjelikoa ere.
1965ean «Un hombre pacÃfico» artikuluan, Shastri Indiako presidente hil berriaren oroimenez idatzitakoan, Gandhiren bortxa ezaren nahiz Ebanjelioko zorionbideen baliagarritasun eta eraginkortasun politikoari buruzko gogoetak jaulkitzen ditu:
Esta es la gran cuestión de hoy, de hoy sobre todo, más que de ninguna otra época, ya que el progreso moderno ha acrecentado de un modo enorme la fuerza del positivismo polÃtico («Un hombre pacifico», El Diario Vasco, 1966-01-16).
Beraren ustez, Ebanjelioko zorionbideak ez dira bizitza pribaturako bakarrik; horrela pentsatzea, horien indarra baliogabetzea iruditzen zaio, batetik, eta bizitza publikoaren kontzepzioa desitxuratzea, bestetik[144].
Funtsean makiabelismo politikoaren, azpijanean, tranpan, indarkerian oinarritzen den politikaren kontrako antidotoa behintzat izan beharko luke bortxa ezaren edota zorionbideen bidetik markaturiko politikak.
Karlos Santamariak bere jarrera ideal guztietan eraginkortasuna —efikazia— eskatzen du; bai gerrari eta bai bortxa ezari eskatzen zaio eraginkortasuna, zilegi izango badira. Zertan da bortxa ezaren eraginkortasun sozial eta politikoa, historikoki begiratuta? Batzuetan, horien benetako eraginkortasuna azpimarratzekoa dela iruditzen zaio[145].
Beste batzuetan, ordea, Gandhi-ren nahiz Luther Kingen borrokaren emaitza ikusteko modukorik eza edo horien urritasuna aitortu beharrean edo gertatzen da, jokabide horien kontrakoen aurrean batez ere; baina berehala erantzuten die, bortxazko baliabideen bidez lorturiko lorpenak historikoki ez direla emankorragoak izan[146].
Santamariaren bortxa ezaren baliagarritasunari eta eraginkortasunari buruzko zalantzak metodo politiko hori mendebaldean aplikatu nahi denean sortzen zaizkio bereziki, honako testu honetan eta bestelakotan agertzen denez:
Confieso que nunca he llegado a estar plenamente convencido de esa posibilidad [bortxa ezaz gerra guztiak gainditzeaz]. Pese a su evidente mérito y generosidad, los pequeños ensayos de 'no-violencia' realizados en los paÃses occidentales, como por ejemplo el de Luther King, carecen en absoluto de trascendencia histórica («La no violencia», El Diario Vasco, 1980-11-16)[147].
Euskal Herriari bortxa ezaren metodo oraingo egoera aplikatzeari buruz oraindik zalantza handiagoak agertzen ditu Karlos Santamariak. Euskal Herriari buruz abiatu delarik, eta oro har eta Indiarako Gandhiren bidea goraipatu ondoren, urrutiko egoerak aipatzen ditu bere zalantza agertzeko:
Aquà se nos plantea inevitablemente la siguiente cuestión: la idea de Gandhi ¿es realmente exportable a otros horizontes? Por ejemplo, ¿no serÃa absolutamente ridÃculo el querer aplicar métodos gandhianos a situaciones tan violentas como las de Chile, El Salvador, TurquÃa, Polonia o Afganistán? («La alternativa Gandhi», El Diario Vasco, 1982-02-28).
Euskal Herriaren egoerari buruz beste hainbesteko zalantza duela dirudi. Dena dela, Argia aldizkarian 1985ean egindako elkarrizketan bere gogoa eta esperantza agertzen ditu, hemen ere bortxa ezaren haizeak joko duela.
Bortxa ezaren orain arteko emaitzak eztabaidagarriak izan arren, eta mendebalderako eta beste hainbat egoeratarako horren aplikazioak galdera-zeinua ipini arren, ez dirudi Karlos Santamariak zalantzarik duenik, etorkizunari begira bidea horixe dela: «Los partidarios de la no-violencia deben mirar, pues, mucho más al porvenir que al pasado» («Ataque a Gandhi», El Diario Vasco, 1983-05-08). Horrelako zerbait adierazi ohi du, baita ere, Ebanjelioko zorionbideei buruz: horien aplikazio konkretu eta errealak gaur eguneko politikariarentzat gaurko egoera historiko honetan zailtasun benetakoak baldin baditu ere, horiek bide historikoa markatzen dutela uste du berak, gaur bertan eta bereziki etorkizunerako.
Karlos Santamariak marxismoa inoiz salatu izan du, indarkeria iraultzailearen eraginkortasunean nolabaiteko 'fedea' ipinia dutela; beste horrenbeste esan daiteke agian kristauari eta bortxa ezaren aldekoari buruz, beraren irizpideei jarraituz: horien etorkizuneko eraginkortasunean esperantza eta fedea ipiniak dituztela, nahiz eta orain arte historikoki ez izan hori egiaztagarria.
Zein neurritan da gandhitarra orduan Karlos Santamaria? Beraren testu gehienak ikusita, hari oso atxikia izan dela baieztatu ahal dela dirudi. Horren aldeko aitorpen esplizitu batzuk ere aipatu ahal izango lirateke, kapitulu honen hasierakoaz gainera; baina beraren bakezaletasun ez-absolutua kontuan harturik[148], batetik —egia esan, Gandhi ere ez du berak bakezale absolututzat hartzen—, eta Gandhiren bortxa ezaren eraginkortasunari eta aplikagarritasunari buruzko zalantzak dituelarik, 'semi-gandhitartzat' hartu behar dugu, berak horrelakotzat hartzen duelako bere burua:
Una actitud semi-gandhiana, que para mà serÃa la más convincente, podrÃa expresarse asÃ: 'Hay cosas y causas por las cuales vale la pena de hacer la guerra, pero en casi todos los casos, los medios no-violentos, aplicados con inteligencia y a todos los niveles, son más efectivos que el empleo de las armas («Los pacifismos», El Diario Vasco, 1983-08-28)[149].
Azken batean, bortxa ezeko eta bortxazko metodoen arteko aukera, oro har, garbi du Karlos Santamariak. Bera bakezalea da, ozenki aitortuko duenez; bakezale ez absolutua; bakearen gainetik daudelako beretzat justizia eta askatasuna.
Bortxa ezarekin lotuta dago —eta ez kontrajarpenez bakarrik— gerra iraultzailearen gaia Karlos Santamariaren idatzietan, Luther King batetik, eta Che Guevara eta Camilo Torres, bestetik, alderatzen dituenean[150]. Behin baino gehiagotan erabiltzen ditu Karlos Santamariak Che Guevara eta Camilo Torres gerrillarien 'ereduak': bata marxista eta bestea kristau apaiza. Biak hil ziren Hego Amerikatako gerrillan, iraultzaren bila.
Gure autorea gerra iraultzailearen kontra agertzen zaigu, baina behin baino gehiagotan nabarmentzen ditu horren balioak eta horrekiko bere sinpatia. Izatez, bortxa ezaren ezinak eta inefikaziak bultzatzen du sarritan hainbat jende gerra iraultzailera.
Jakin aldizkariak bere 27-28 zenbakian (1967) hainbat lagunen iritziak jaso zituen Che Guevarari buruz. Horien artean Karlos Santamariak bost orrialdeko artikulua idatzi zuen bertan.
Gerrillariaren idealismoa eta emankortasuna balioztatzen ditu gure autoreak:
Gizatasun saietsetik, politika alde batera, ba du Che Gevara'k zerbait merezi, bere adiskideen alde ta ona zeritzaion kausaren alde bizia eman baidu, baita gogoz eman ere, Bolivia aldera joan zanean, ba zekielako zer sasitartean sartzen zan ta nola bukatu behar zuen bere abenturak. Honelako konportamendu ta bizikerari begi onez begiratu behar zaiola ez du iñork ukatuko (12. or.).
Berak ez du uste inola ere, kristauaren aldetik «erreboluzionario eta bandidotzat» gaitzetsiz gera daitekeenik.
Beraren kritika, ordea, horien borrokaren efikaziaren aldetik dator —eta bide batez horren balio etikoa kritikatuko luke—[151]. Baina argumenturik adierazgarriena —eta mingarriena eta dramatikoena— beste esaldi honen bidez ematen du Santamariak: «Herri pobreak, proletarioak, galtzaille ateratzen dira gerla guzietatik. Aberatsak berriz garaille» (13. or.).
Pentsatzeko askorik emateko esaldia horixe!
[142] «Satyagraha es siempre una fuerza constructiva, jamás una fuerza destructiva. Satyagraha nunca destruye al adversario, sino que trabaja dentro de la conciencia de éste y le ayuda a la edificación de lo bueno» («No violencia», El Diario Vasco, 1965-05-23).
[143] «Gandhi insistió mucho en la idea de que su no-violencia era un medio de acción polÃtica y no una doctrina ascética» («La alternativa Gandhi», El Diario Vasco, 1982-02-28). Behin baino gehiagotan aipatzen du Gandhiren esaldi hau: «La no-violencia es para mà un credo, el credo de mi vida; pero yo no la he presentado nunca como credo, sino un método polÃtico destinado a resolver problemas polÃticos».
[144] «Partiendo de este supuesto, es decir, relegando la acción de los consejos evangélicos al orden privado, y casi dirÃamos conventual, se produce un dualismo que acaba por desfigurar toda la concepción de la vida pública» («Un hombre pacifico», El Diario Vasco, 1966-01-16). Egia esan, honelako esaldia baten ñabardurak erakutsiko —eta agian nolabait ukatuko— lukeen bestelako testurik ere badu Karlos Santamariak. Beharbada hobe izango da esatea, gure autoreak ez diola irtenbide garbirik ikusten arazo honi, eta galderan eta zalantzapean uzten duela, azken batez.
[145] Luther Kingen borrokari buruz zera dio: «El actual episodio de la lucha pacÃfica contra la segregación racial en América del Norte es, sin duda alguna, uno de los experimentos históricos más interesantes de nuestro tiempo» («Negros y blancos», El Diario Vasco, 1965-05-09). Hala ere, Santamaria jabetuta dago batzuetan politika maltzurraz eta indarkeriaz historikoki gehiago lortu izan dela, berehalakoan behintzat, bakezaletasunaz eta bortxa ezaz baino.
[146] Izan ere, beraren ustez, «la violencia es antagónica de sà misma y acaba casi siempre por destruir sus propios objetivos» («La alternativa Gandhi», El Diario Vasco, 1982-02-28). Santamariaren iritziz, Gandhi-ren bortxa ezak ez zuen benetako arrakastarik eduki Indian bertan ere: «Es cierto que Gandhi fracasó, al no haberse hecho de la India un Estado único y pacÃfico, y asà lo reconoció él mismo más de una vez en los últimos años de su vida» («Ataque a Gandhi», El Diario Vasco, 1983-05-08). Hala ere, beraren ustez, borroka armatua baino efikazagoa da: «Que el balance histórico de la N.V. sea hasta ahora por completo insuficiente, es algo con lo que estoy enteramente de acuerdo. Pero yo invitarÃa a los partidarios de la violencia a que realizasen también el balance de la luchas armadas, por ejemplo en los últimos quinientos años, y estoy seguro de que este otro balance arrojarÃa un resultado no sólo insuficiente sino absolutamente negativo» («Ataque a Gandhi», El Diario Vasco, 1983-05-08).
Efikaziaren arazoa etengabe darabil Karlos Santamariak: gerraren zilegitasunaren baldintzetako bat da; gerrilla iraultzailearen emaitzarik eza salatzen du sarritan; bakezaletasunari eraginkortasuna eskatzen dio... Hain zuzen ere, Luther Kingen heriotzari buruz ari delarik, eta Che Guevararekin eta Camilo Torresekin konparatuz, zera dio: «Y hoy, que todo el mundo piensa en 'eficacia' y en 'rentabilidad' tendremos que preguntarnos ¿qué sangre será más 'rentable' para la humanidad doliente y miserable? La de aquellos soldados de la revolución violenta o la de este mártir de la revolución no-violenta?» («Luther King», El Diario Vasco, 1968-04-14).
[147] Alde horretatik badirudi beste zenbaiten iritziaren kontrakoa dela, zera dioenean: «La no-violencia, puesta en práctica por Gandhi en la liberación de la India y aplicada actualmente por el pastor King en los Estados Unidos, es considerada por muchos como un método de lucha polÃtica adaptable a todas las situaciones» («No violencia», El Diario Vasco, 1965-05-23).
[148] «Aunque la verdadera doctrina de Cristo es la de la No-violencia, la Iglesia católica no ha condenado radicalmente y formalmente el empleo de las armas» («La violencia armada en el PaÃs Vasco», Herria-2000-Eliza, 1980-11, 13).
[149] Joxe Azurmendik (aip. art., 48-49. or.) Karlos Santamaria Gandhiren bakezaletasunetik aldendu egiten dela dio, bi arrazoi hauengatik: gure autorearentzat bakea eta bakezaletasuna absolutuak ez direlako, eta bitarteko historikoak anbiguoak direlako. Gertatzen dena zera da, Karlos Santamariarentzat, behin baino gehiagotan baieztatzen duenez, Gandhi bera ere ez dela bakezale absolutua. Beste nonbait jartzen du berak Gandhi-ren kritika: bereziki beraren jarrera sozial atzerakoian.
[150] Gerra iraultzaile marxistari buruzko pentsaera azaldua dugu beste nonbait ere; hemen aipamen txiki batzuk besterik ez ditugu egingo.
[151] «Nik ez dut uste kanoiak ta bonbak herrien zuzentasuna ta zoriontasuna ekarriko dituztenik» (13. or.).
Bilaketa-sistema honek letra-multzoak bilatzen ditu (ez dago ez lematizatzailerik ez inolako analisirik).
Hitzaren hasiera bilatzen da beti, eta ez hitzaren barrukoa (etx bilaketak ez du aurkituko basetxe).
Hitz-multzoak bilatu daitezke, hitz-segida emanez gero (kristau fede adibidez).
Bilaketaren corpusa hautatzeko aukera dago: euskarazkoetan soilik / gaztelaniazkoetan soilik / hizkuntza guztietan (euskarazkoak, gaztelaniazkoak eta frantsesezkoak batera).