Espiritua teknikaren azpian

 

     Teknikari buruz egoki samar gogoetatzea zaila da: oraintxe ari delako gertatzen geure begien aurrean eta geure barruan iraultza teknologikoa. Zailago zentzu humanistan teorizatzea, teknikak bere mentalitatea ezarri duelako, mentalitate teknikoa: «las gentes han adquirido un sentido muy agudo de lo concreto y de lo útil. Ya no se tiene ninguna fe en las especulaciones teóricas, ni, menos aún, en la sabiduría humanística»^[1]. Eta hirugarren: oso modu bestelakoan bizitzen ari direlako teknologia hori, demagun, filosofo humanistak eta teknika horren zerbitzariak, morroiak. Behin Berdiaeff, Mounier, eta abar, pentsalari ospetsuak nazioarteko batzar batean elkartu ziren Genevan «aurrerapen teknikoaz eta aurrerapen moralaz» jarduteko.

 

Yo me preguntaba el efecto que hubiera hecho en la docta sala, honrada por la presencia de tantos trabajadores del espíritu, la presencia de unos cuantos trabajadores de la materia, unos cuantos mineros, por ejemplo, negros de sudor y de polvo, arrastrando sus picos y, a poder ser, sus máquinas excavadoras, para decir también ellos, a su manera y en su particular lenguaje, su opinión sobre la técnica. Seguramente, el diálogo se hubiera hecho imposible. Esas dos clases de hombres no hablan siquiera el mismo idioma^[2].

 

     Teknikak planteatzen digun arazo larriena morala da, esanahi zabalean: zer gizarte molde nahi dugu?, eta abar.

 

Teknikak [erantzun du Santamariak] ez du bihotzik, ez du sentimendurik. Hau egin daiteke, eta kito! Eragin handia du teknikak egun. Asmatzaileek asmatu asmatzen dute, baina ez dakite zein ondorio izango duen asmakizun horrek, eta hori oso arriskugarria da, batez ere asmatutakoa nolanahi erabiltzen bada. Baina teknika ez da txarra; bai, ordea, teknokrazia, teknikak agintzea. Nik gizaldi honen erdi-aldera uste nuen, teknika bukatu egingo zela. Oso oker nengoen. Teknika ez da gelditzen, eta ez da geldituko. Baina kontzientzia izan behar dugu: zerbait teknikaren aldetik egin ahal izateak ez du esan nahi egiten den hori ona denik^[3].

 

     Teknikak erabat aldarazi ditu gure bizierak, etxeak, familiak. Giza bizitza gizatiarrago bilakatu da. Neskametza, esaterako, desagertzera doa. Zizeronen garaian esklaboak, morroiak, lagunak, bezeroak, libertoak, denak ziren oraindik etxea eta etxetiarrak. Familia tribu patriarkalaren antzekoa zen. Etxea tenplu bat zen, garrantzizkoa eta handia bizitza sozialean.

 

Hoy se ha reducido en lo físico y en lo moral a dimensiones minúsculas y quién sabe si en esa 'chiquitez' no ha ganado en intimidad y en profundidad vital. Nuestras esposas están quizás más cerca de nosotros —¡los pisos son tan pequeños!— y aquellas impresionantes matronas romanas, guardianas del templo del hogar y sacerdotisas de los dioses lares nos resultarían quizás incómodas^[4].

 

Teknika aurreratu ahala, unitate sozialak txikerrago bilakatu dira. Antzina, lurrazal elkor eta aiherraren gainean bizian iraun ahal izateko, gizakiak elkargo tarrotxoak zeuzkan bildu beharra, tribu-erregimenean. Teknikaren aurrerapenak gizakiari askatasun handiagoa gozatzea onartu dio, bere nortasuna eta originaltasuna lantzea, gregarismoak hurrupatuta geratu gabe. «Con el servicio doméstico desaparece una época de la Historia, una concepción de la vida, un régimen ya extenuado y casi exánime de oganización social»^[5].

     Hobekuntza horiekin, gizakiak itxaropen handienak ipini ditu aurrerapen teknikoaren plangintzan, aurrerapen zientifikoki gidatuan. Handik, gordean giza generoak beti itxaron izan duen «dohatsutasun kolektiboa», epe jakin baterako programa litekeela uste da: «planificación y prospectiva nos prometen una felicidad a plazo fijo»^[6]. 1990 edo 2000 inguru horretarako gaindituak izango omen ziren langabezia eta azpienplegua (Santamariak 1966an idazten zizun hori!); bizitzan ez da trangorik egongo, errepideetan ez bezalaxe; umeak ongi mantenduak eta eskolatuak, ekuazio diferentzialak integratzen txiki-txikitatik dakitela; telebista eta hozkailu automatikoen aparatu euri-biziarazkor batek erauntsiko du gizadiaren gainean, eta behin betiko zoriontsu egingo du... Ironia pixka batekin aipatzen diren itxaropen horiek ez dira zakur-ametsak bakarrik. Aurreikus eta plangintza daitezkeen lorpenak dira. Prospektiba garapenaren bidelagun ezinbestekoa da gaur. Geroa igarri eta azpiratzea, lehen profetaren lana, zientziarena da orain, aurrerapen teknikoarekin itunduta. Geroaren eraikuntza teknikoki manupera genezakeen zeregina dugu engoitik.

     Ohartaraz dezagun, iraultza teknologiko eta sozial honekin batera, iraultza filosofikoa gauzatu dela, mentalitatearen iraultzaren adieran.

 

Al maniqueísmo espiritualista que durante siglos, más o menos veladamente, ha trabajado e inspirado por dentro la civilización occidental, se opone actualmente un maniqueísmo materialista, más fuerte que ninguno de los anteriores. Si la materia había sido, hasta ahora, el principio del mal —afirmación que, naturalmente, el verdadero cristiano no aceptó nunca—, el enemigo será, en adelante, el espíritu^[7].

 

     Eztabaidaezina da teknikak onura handiak eta asko ekarri dizkiola gizadiari. Oso positiboa da. Itzulezina da, gainera, lasterketa teknologikoa, etab. Suposatutzat jo behar da orain hori dena. Baina problemak ere handiak eta asko ekarri dizkio teknologiak gizadiari, eta hori izango da kontua. Santamaria teknikaz jardun den gehienetan izan da haren positibotasun funtsean ia nabarmena legez osoki aitortuz, baina gehienbat haren problemak aipatzeko.

 

Problemak: ikerketa biologikoan, adibidez

 

     Â«En el curso de la evolución de su rama zoológica, ¿cuándo empieza el hombre a ser hombre?»^[8]. Gizakia zer den, gizatasuna alegia, galdera konplexua da, kontzeptu horrekin paleontologo gisa, edo filosofo eta are teologo gisa aritu nahi izanez gero. Aberearen eboluzioan, problematikoa izango da arrazoimen-aztarnak doi-doi non eta nola hasten diren —beti ere datu enpirikoren batzuen laguntzaz ikusi beharko dena nola ebatzi—; baina arras beste zerbait izango da, nahitaez, eboluzio haren zein puntutatik aurrera legokeen arima baten presentziaz mintzatzerik adibidez, eta zein bitarteko modu egon litekeen horrelako auzi bati erantzun baliozkorik emateko^[9]. Horrelako kezkak, egia esan, ez dira ikertzaile biologikoaren ikerketako problemak: baizik eta fededunaren fedekoak edo filosofoaren filosofiakoak^[10], ikerketa biologikoek egun sorrarazi dituztenak. Animalia eta gizakia zerk bereizten dituen, bereizkuntza hori zein mailatan bilatu irizpidea nola finkatzen den, eta abar, batetik besterako eboluzioak suposatuko duen konplexutasun guztiarekin, definizio garbiak beharko dira eskuan^[11]. Seguruena, zientifiko hutsa asko harrituko luketen planteamendu eta eskema bere alorrean arraroekin aurkituko litzateke meditazio horietan: «la creación ex nihilo de una psique intelectiva», «desde el punto de vista de la causa primera, Dios, su voluntad creadora de una psique intelectiva es voluntad de evolución genética», etab. Santamariak, halere, esan bezala, beharrezkoak ikusten ditu halako gogoetak. Dena dela, gai horiei buruzko X. Zubiriren artikuluaren garrantzia nabarmentzera mugatu da bera hemen.

     Beste problema bat genuke, inplikazio teologikoak izan litzakeena, gizadi estralurtarrena. Teorian mila milioi bat planeta ba omen dago gure galaxian, bizidunak eduki ahal izango lituzkeena. Are zientifikoki egiantzagoa ematen omen du horietako askotan bizidunik badela suposatzeak, ezezkoak baino^[12]. Bidezkoa litzateke, orduan, gizakien existentzia ere suposatzea. Zer egin behar dugu historia biblikoarekin?... «No más casos Galileo, ha dicho hace algún tiempo el Papa Paulo VI»^[13].

     Tradizio filosofiko handikoa (hedadura teologikoekin) da, «un problema trascendente, el mismo de siempre», arima/zerebro edo materia/espiritu problema. «¿Quién maneja el cerebro? ¿Es, acaso, el cerebro mismo?»^[14].

     Buruhauste larrienak, nik uste, ikerketa biologikoekin, arlo moralean sortu dira; teoriko hutsak ez, baina teoriko-praktikoak. Sekula ez da izan «gizakiaren ahalmena gizakiaren gainean» gaur manipulazio genetikoarekin adinakoa^[15]. Arduraz betetzen dute Santamaria sobietar zientifikoek laster materia bizigabetik izaki bizidunak atera ahal izango omen dituztelako albisteak^[16], edo amerikar genetista baten adierazpenak, berehala posible izango dela giza organismotik landa kultibatzea ugal-zelulak eta horrela lortutako enbrioiak era berean garatzea.

 

El simple hecho de que estén circulando, probablemente a gatas todavía, varios millares de 'hijos artificiales', plantea problemas de carácter ético y jurídico en los que casi nadie ha reparado todavía^[17].

 

Baina auzi puntualon gainetik, teknikari buruzko kezka orokorra sortzen da barnean. «Lo malo del caso es que a la técnica no hay quien la pare y que ella es incapaz de pararse a sí misma». Zer egin behar digu gizakiak bere buruaz, kontzientzia baino handiagoa daukanean ahalmena? Santamariak ez luke galdu nahi itxaropena.

 

Algo, sin embargo, nos hace confiar en que dentro de esta situación existirán fuerzas providenciales capaces de restablecer el equilibrio que hoy parece roto. Si hay que elegir entre el pesimismo y el optimismo sobre el porvenir del mundo técnico, yo me inclino decididamente por el segundo bando^[18].

 

Problemak: ikerketa nuklearrean

 

     Ezbai, ezmez, Pandora zalantzan dago, zer egin ataurrean Epimeteo bere galaiak utzi dion kutxatilarekin, abisu honekin ordea: «Gorde ezazu, baina ez ezazu zabaldu, bestela zerbait ikaragarria gertatuko da». Pandora irrikan kiskaltzen dago ikusmiraz. Tiratxo bat hemendik, hortik beste bat, kutxatila ixten duen xingolako begiztatxo batzuk askatuak ditu dagoeneko, ea zer pasatzen den, ez da ezer pasatu. Zergatik ez egin beste tiratxo bat? Orain arte ez da ezer agitu, zergatik behar du ezer agitu beste tirakadatxo bategatik? Bai gertatu ere azkenean, alajaina!

 

Eta hasi ziren kutxatila barrutik milaka mamutxa kaltegarri eta hegazti beltz ikusteko beldurgarriak ateratzen, eta txori asturugaitzak eta mota guztietako patariak, zerua dena belztu zen arte eta lurra erabat gaitzek estalita geratu. Sekula gehiago ez da gizadia berriro zoriontsua izan!

 

     Pandoraren alegiarekin, Santamariak ikerketa eta esperimentu nuklearren arriskuak, eta edonola ere ondorio ikaragarriak, ikusarazi nahi dizkigu. «El último tironcito es siempre el último». Azkeneko tantak eragiten dio beti gainezka basoari. Oraindik beste urrats bat, beste bat gehiago, azkenean beste bat ez dagoen arte, mugagabe esperimentatzen jarraitzerik ez dago. Azkenekoaren ondoren alfer-alferrik da^[19]. Beste hainbeste ohartarazten du Santamariak disuasioko estrategia klasikoaz («si vis pacem para bellum»), gerra nuklearraren aroan:

 

El enemigo común de las dos superpotencias es la guerra nuclear. Ninguna de las dos quiere llegar a ésta, es decir, a lo que algunos llamarán la worst case, la peor casilla del tablero, la casilla negra, que no es otra cosa que el absurdo de una guerra atómica. Ambos jugadores saben que esta casilla es necesario evitarla a toda costa. Y en este sentido pueden considerarse 'aliados'; pero se dedican a operar en las casillas próximas con el terrible riesgo de que el tablero salte un mal día en pedazos^[20].

 

     Bonba atomikoaren garrantzi historikoaz

 

... esta invención —idatzi du berehala Santamariak— es de las que abren paso a Eras nuevas; figura, evidentemente, como el descubrimiento de América o la invención de la imprenta, entre los grandes hechos históricos que modifican el rumbo de la Humanidad^[21].

 

Baina aurrerapenen bat baldin bada gizadiarentzat, batez ere arriskuan dela, Santamariari ez zaio zalantzarik geratzen. «¿Se está iniciando la fase final de la Historia del Mundo?», galdezka idatzi du^[22]. «Parece que el hombre culmina en sus afanes destructores»^[23]. «La gente ha comenzado a asustarse, en buena hora, de la Técnica, nueva divinidad, Moloch amenazador, que amaga devorar a la Humanidad pacífica».

     Arma nuklearren eta postnuklearren garapenak, maila desberdinetako problema sail bat mahaigaineratu du. Apokalipsia gizadiak berak probokatzeko arriskua erreal bilakatu da: ahaltasun teknologiko gisa, noski, lehenengo^[24]; baina erokeria politiko posible bezala ere bai gero. «¿Qué ocurriría en el caso de un nuevo Hitler, de un Hitler nuclearizado, que tuviese en sus manos la posibilidad de emplear las armas atómicas?»^[25]. Bakearen eta gerraren zentzua aldatu egin da. Bakean ere, diplomazia, nazioarteko harremanak, eta abar, dena botere nuklearraren begirunearen menpean erori da. Gerraren kontzeptua bera, haren zilegitasunaren auzia, eta abar, bestelako kontu bihurtu dira zeharo.

 

La invención de la bomba atómica introdujo al mundo en una nueva era estratégica en la que el concepto de guerra experimenta una profunda transformación. La guerra nuclear no es ya una guerra en el sentido clásico. Una guerra nuclear entre las dos superpotencias no podría ser la continuación de la política por otros medios, sino el fin de toda política. Tampoco podría servir, como algunos pretenden, para favorecer la justicia y la libertad en la vida de los pueblos^[26].

 

Arriskua gutxitzeko zenbait ahalegin teknikok hura gehitu egiten dutela ateratzen da gero^[27]; eta zenbait ahalegin bakezale etiko edo erlijiosok berdin egin dezakeela^[28]. Harremanak mesfidantzaren eta beldurraren gainean oinarritzera behartzen ditu Estatuak: «Mientras la desconfianza no desaparezca —y esto es prácticamente imposible por ahora— no existe otro medio para impedir la guerra que el terror de la guerra»^[29]. Hitz batean, kito gizarte-bizitza baten ametsa bakean, demokrazian, askatasun eta lasaitasunean: gizadiaren zortea «duopolioaren» esku dago^[30], eta horrela «lo que está ocurriendo ahora es, por completo, opuesto a un orden internacional democrático»^[31]. Egoeraren konplexutasunean ja ez da ikusten bakoitzaren erantzukizun pertsonala zein den ere: zientifikoek nahiago dute ikerketen eta asmazioen erantzukizun guztia politikoen gain deskargatu^[32], etab. Galdetu beharko litzateke, apika, Hitlerren ikaragarrizkotasuna saihesteko bide hori ez ote den hura ahalik eta gehien normalizatzea soil-soil.

     Energia nuklearrak gizakia berriro zibilizazioaren hasieran edo abiapuntuan bezala paratu du^[33], Santamariak beste mito greko batera joz adierazi duenez^[34]. Egun batez, orain ehunka mila urte, gizakiak sua asmatu zuen. Esperientzia espantagarri hark gizaki gaixoei eragin zien izialdurak Prometeoren mito grekoan aurkitu du isla. Bulkanori pindar bat labetik osteagatik, mila urteko zigorra leporatu zuen Prometeo horrek (gizakiak). «Pero ¿qué hubiese sido del hombre —este mono desnudo— sin el invento del fuego?»^[35]. Behar-beharrezkoa izan da zibilizaziorako.

     Zibilizaziorako energia nuklearra beharrezkoa ote den ez da Santamariaren ardura^[36], baizik zein zibilizazio nahi dugun hemendik aurrerako.

 

Notemos que la aventura nuclear no es sino una parte relativamente pequeña de toda una gran máquina de destrucción de la Naturaleza, que está operando 'desde ya' con resultados visiblemente catastróficos para la vida en el planeta. El mundo natural está siendo degradado en gran escala y esta degradación parece además tener un carácter irreversible en muchos de sus efectos ya patentes. Por el empleo de técnicas destructivas y la explotación desaforada de los recursos naturales, el hombre está a punto de aniquilar su propio habitat y el ecos de los demás seres vivos, animales y plantas^[37].

 

Hau da, bere inguru fisikoa eta soziala ari da gizaki modernoa desegiten bere zibilizazio moduarekin. Horregatik, Santamariarentzat ekologiak zibilizazio eredu alternatibo baten adiera zabala izango du:

 

Neretzat ekologia oinarrizko jakinduria da. Historian zehar mentalitate teknikoa dutenak eta mentalitate ekologikoa dutenak aurkitu izan ditugu eta oraindik ere aurkitzen ditugu. Lehenengoek natura erabili egiten duten bitartean, bigarrenek natura errespetatu egiten dute. Nik soluzio harmonikoen beharra ikusten dut. Natura erabili behar da, baina errespetatuz; izugarria bait da industriak irizpide ekologikorik gabe egitea. Beraz, ekologia bizitza ikusteko modu bat da, eta gainera, bizitzako ekintza guztietara zabaldu behar den kontzeptua. Gizatasuna beste era batera ulertzen da, eta lehen esan dudan bezala, jakinduri mota bat da^[38].

 

Zientismoaren krisia

 

     Â«El porvenir de la ciencia» Renanen tituluarekin^[39], artikulu txiki bat dauka Santamariak^[40]. Zientzia orain krisian omen dago^[41]; edo, hobeto, zientismoa^[42]. Hori ez da txarra («no es, de ningún modo, un signo de catástrofe»)^[43]. Alderantziz, esan nahi du zientziak bere errealismoa aurkitu duela, ikasi duela ez amore ematen autokritikan eta bere oinarrien berrikusketa etengabean. Eta oso garrantzizkoa da, zeren eta «el porvenir de la humanidad se nos presenta hoy más ligado que nunca al porvenir de la ciencia»^[44]. Horrexegatik, kontrastatze batek, XIX. mendean Renanek bere liburu arrakastatsuan azaldutako etorkizunaren begikerarekin, hainbat irakasgarriago dirudi gure gaurko. Historia ibilbidea da, bilakaera. Comteren kritikoa izan arren, Renanek ere uste du historia kontzientziaren aurrerabide lege baten araberako hiru adinetan gauzatzen dela, horietako hirugarrenak, gureak, «zientifikoa eta erlijiosoa aldi berean» izan behar ei baitzuen. Hastapenen aroa erlijiosoa izan da, sinkretikoa, osotasun orokor eta desbereziaren ikuslea unibertsoaren aurrean; oposizioz bigarren aroa erlijioaren aurkakoa da, zientziaren nagusigo garratzarena (Renanek halakotzat dauka bere aroa), zati berezien behaketarena, analisiarena. Baina erlijioan balio eder handiak omen daude jasota, batez ere kristautasunean, gizadiak ezin galdu dituenak. Hirugarren aroa sintesiarena izango da, osotasunaren berregintzarena, zatien ezagutzarekin. Aurren aroan osotasuna bakarrik dago, bigarrenean zatiak bakarrik, hirugarrenean sintesia. Aurren aroa erlijiosoa eta ez-zientifikoa da; bigarrena zientifikoa eta ez-erlijiosoa; hirugarrena bai erlijiosoa eta bai zientifikoa. Baina hori dena da kontzientziaren aurrerabideak, hau da, zientziaren aurrerabideak berak modu hegeliar samarrean egiten duen bidea. Zientziak erlijioaren lekua hartzen du, batetik hura uzkailiz eta gaindituz (haren forma eta egitura dogmatikoak, eliztarrak) eta, bestetik, fase berri batean, haren alderdi positiboak, balio moralak, bereganatuz. Beti ere, zientziak gainditu egiten du erlijioa.

     Bere garaian, Renanen ideiok ideologia zientista modako adinatsu bilakatu ziren, sekulako arrakastarekin Frantzian^[45], eta jende eskolatutxoen artean kalte handia eraginez, Santamariaren gardiz^[46]. Halere, denborak ez du Renanek agindu bezala ibili nahi izan: esperantza galant haien hondarren melankoliaz, egun «ante las ruinas de un libro tan ambicioso» aurkitzen gara, haren aurreikuspenak ez dira bete. Zientzian fededun inuzenteak ez dira egun ere falta^[47], baina horiek ez daude zientzien oraingo egiazko errealitatearen mailan. «Hoy la ciencia se encuentra, en realidad, en plena crisis de fundamentos»^[48].

     Zientziaren krisiak iturri hirukoitza duela esan genezake, Santamariaren idazkietan. Bat, aipatzen ari garena, zientziaren barrukoa, bere fundamentazioarena. Krisi epistemikoa bezala. Beste arrazoi bat interes filosofiko orokorraren lerradan dago, berehalaxe ikusiko dugunez (filosofiak existentzialismora, pertsonaren arazora, eta abarrera jo du, arrazoimenaren edo zientziaren definiziotik alde eginda), beraz, giro-aldaketa kulturalean. Baina badago kontzientzia oraindarrak biziro kolpatu dituen hirugarren arrazoi bat, oraintxeko bereziki bereizgarria: teknikaren ikara edo mesfidantza.

     Teknikarekin gertatu da denbora gutxian gizartean itzelezko aldaketak eragin eta prestigiorik itzelena lortu duela, eta geroxeago berriro desprestigioan erori buruz behera. «En sólo un siglo la Técnica ha realizado progresos muy superiores a los que antes había logrado en más de dos mil años de historia»^[49]. Sir Eric Ashbyren adibide argigarri batzuekin irudiztatzen digu hori Santamariak. Gladstone (1809-1898) eta haren garaiko beste politikoek, hau da, XX. mendera arteko politiko moderno famatuenek, halako iraultzak eta sortu dituztenek munduan, ezin izan dute gutxi gorabehera Periklesek edo Demostenesek egiten zutena baino entzule gehiagori zuzendu beren harengak. Mende erdi geroago, edozein politiko erdipurdiko ikus eta entzun dezakete milioika lagunek edozein bazterretan. Bonapartek Marengoko Gudurako (1800) Alpeak bere tropekin zeharkatzeko, Hanibalek Jesukristo baino bi mende aurretik behar izandako denbora berdina behar izan zuen gutxi gorabehera. Egun, Armada Handia baino hamar mila aldiz botere gaitzagoko Aire Armadak, itsasoak eta mendiak zehar erasoan para daitezke ordu gutxian. Ehunka eta milaka urtean teknologia ez da ia ezer mugitu; bat-batean arras bizkortu da gero denbora gutxian.

 

Como resultado de este enorme progreso el prestigio de la Técnica no cesa de crecer a lo largo del siglo XX. La gente deposita en ella una confianza casi ilimitada. Los grandes descubrimientos de la post-guerra, sobre todo los que se realizan en el dominio del Ã�tomo, en la Biología y en la Cibernética electrónica, refuerzan estas esperanzas. Parece como si fuera a iniciarse una Era de felicidad, sin precedentes en la historia de la Humanidad. Millones de personas esperan que las nuevas técnicas podrán redimirles de la miseria, del sufrimiento, de la enfermedad, del envejecimiento e incluso de la muerte, o —por lo menos— de la muerte consciente y dolorosa. Se tiene fe en el desarrollo ilimitado, en la transformación del mundo, en la liberación del hombre y de la mujer, etc. etc.^[50].

 

Gero, ordea, 1970 aldetik aurrera, itxaropen eta ilusio guztion porrota aurkitzen hasi da geroz ageriago: mehatxu atomikoa, kutsadura, hondamendi ekologikoa, manipulazio soziala, Hirugarren Munduaren bortxaketa etengabea, etab.

 

La Técnica, no sólo no ha podido satisfacer casi ninguna de las esperanzas que se ponían en ella, sino que ella misma ha producido nuevos males, superiores quizás a los que antes existían [...]. No solamente se degrada cada vez más el medio natural, sino que la misma organización de la vida empieza a hacerse insufrible para una gran parte del género humano^[51].

 

     Filosofikoki, gizakiaren kezka barrengoenei erantzuteko zientismoaren ezaskitasunak soluzioak beste bide batzuetatik bilatzera bultzatu du jendea eta zientifikoak berak. Renanek oso garbi zeukan, metafisikak utzi eta, zientzia positiboa dela egiaren iturri bakarra, eta gizadiaren problema altuak argitzeko, zer den izatea, unibertsoa, Jainkoa ohi deritzona edo zernahi ere den azken fineko errealitatea, nahikoa direla Kimika alde batetik eta Astronomia bestetik, Fisiologia orokorrarekin. Haatik, zientziaren erantzunak gizakiaren barrengo itaun haiek baino beste natura batekoak izaki, zientifikoen bihotzak ez dituenez betetzen zientziak, fideismo berri bat indartu da zientzialari medioetan, Santamariak ohartzen duenez. «La ciencia suele ser frecuentemente, como decía Unamuno, una manera como otra cualquiera de no mirarle cara a cara a la Esfinge»^[52]. Baina zientziara ihes egin zuen gizakiak aurkitu du zientziak erantzunik ez daukala funtsezko bere galderentzat. Zientziak ezin du gizakia bere subjektibitate txiki hauskorretik salbatu, unibertso handi objektibo bateko segurtasunean kokatuz. Zientzia bera ez da subjektibismoaren erpina besterik.

 

Cuando el hombre del Renacimiento lanza al mundo la terrible noticia de que la Tierra da vueltas alrededor del Sol, contra lo que todos creían, se inicia una crisis de desconfianza de la que la Humanidad no ha salido ni, tal vez, pueda volver a salir nunca. Ahora ya nadie cree que nada dé vueltas alrededor de nada^[53].

 

Aro berrirako hezkuntza

 

     Heziera egokiagoaren beharra etorkizunari begira tertzio desberdinetan gogoratu izan du Santamariak, batzuetan xede konkretuez (bakerako hezkuntza, herriek elkar hobeto ezagutzeko eta ulertzeko hezkuntza, etab.), esanahi orokorragoan beste batzuetan. Gizakia da, esaten du behin Chauchard doktorearekin, bere ahalmen espiritualak gutxiegi erabiltzen dituen izakia, hain zuzen, garuneko geruza apalenak bakarrik erabiltzen dakiena^[54]. Ez dakigu geure garunaz probetxuz baliatzen^[55]. Zati txiki-txiki bat baizik ez darabilgu. «Harían falta consejeros de humanismo biológico, educadores del cerebro»^[56]. Garuna bere ahalmenen osotasunean erabiltzen ikastea gizakiago bilakatzen ikastea izango litzateke (baina nola irakatsi, irakasleek berek ez badakite?).

     Heziera bestela apailatzeko presa ezartzen duena da aurrerapen teknologiko eta zientifikoen habaila bizia. Azken garaietako gertakari sozial eta politiko handi askori begiratzen badiogu, arrazoirik ez da falta haien kariak aldakuntza teknologikoekin zerikusirik izan zuela pentsatzeko.

 

Así, por ejemplo, hay que pensar que bastantes de las transformaciones que se han atribuido a la ilustración o al liberalismo, en el siglo pasado, y al marxismo, en el actual, son muy probablemente mera consecuencia de la técnica, y se hubieran producido de la misma manera en cualquier otro contexto ideológico^[57].

 

Orain, geroz eta gehiago, teknologiak urratzen dio historiari bidea. Eta, beraz, orain eta hemendik aurrera, «la mentalidad físico-matemática imprime carácter a la cultura contemporánea»^[58]. Zientzia eta teknika, kolorge eta zaporgeak dira berak, ez kolore ideologikorik eta ez zapore politikorik daukate berek. Milurtekoetako tradizio kristauko herrietan bezalaxe aplika daitezke afrikar edo asiar kulturetan, estatu komunistetan bezalaxe kapitalistetan. Baina teknikari badatxekio murgil bat materian, espirituaren balioak nahitaez arriskuan jartzen dituena, bezatu beharra baitauka gizakiak piztia hori. Menperatzen eta errendatzen ez badu, seguruena gizadia neobasakeria antzeko batean istingatuta geratzea izango da^[59].

     Arima gabekoa ere badela teknologia esan daiteke. Itsua, giza gabea. Aurkikunde zientifiko eta teknikoek, jeneralean, ez diete obeditu gizadiaren onerako proiektuei eta asmoei. Aurkitzaileek beren ikerketetan jakin-minari eta kuriositateari bakarrik jarraitzen diote, gero beren aurkikuntzek beste gizakiei zertarako balioko dieten arduratu gabe. Ondorio onak ala gaiztoak izango dituzten ez die axola, ez dute planteatzen. Iraultza industriala negozioetako jendeaz eta negozioko ikusmira ia soil-soilez gauzatu zen, diru-interesagatik ez bestegatik elkartu zitzaizkien ikertzaile eta teknologoen lankidetzarekin. Interes gizatiar itxurakorik-edo ez da sumatzen. Ez antropologo, soziologo, psikologo eta ez gisakorik dabilela hor ikusten da («verdaderos sabios»), errotiko eraldakuntzaren ondorioak aurreikusi eta kalteei aurre egin ahal izateko^[60]. Orain, ordea, berdin jarraituz gero, gizadiak bere buruaren xahuketa osoa eragin lezake eta, horregatik, ezin lezake horrela jarraitu. Egokitu beharra dauka egoera berriari, eta hartarako bere burua hezi.

     Izan ere, teknologia modernoa, bat, ez da espiritu gizatiar giroan sortu; baina, bigarren, antzina zaharretik hona mundua gizalegezko egiten zuena, jakinduria, birrindu ere egiten du, gizartea moralki biluztuta utziz. «El mundo de la ciencia ataca violentamente al mundo de la sabiduría secular»^[61].

     Santamariak leku batzuetan oraingo krisia bere barnenean erlijiosoa dela esan izan duena, beste leku batzuetan «jakinduriaren galerarena» dela ulertu du^[62].

     Ez da jakite oro jakinduria^[63]; ez hainbat informazioren jabea eta jakituna bera jakintsua^[64]. Jakintzak (zientziak) beti alor zatituari, mugatuari behatzen dio, objektu partikularrari. Jakinduria, zientziaren aldean, Santamaria Maritainekin saiatzen zaigunez argitzen,

 

... se mueve en un plano superior, o —si se quiere— más profundo, que el saber científico y el saber filosófico. La verdadera sabiduría, viene a decir Maritain, es una visión penetrante de ciertas realidades que son, en cambio, invisibles tanto para las ciencias particulares como para la fislosofía racional. Es una intuición profunda de carácter unificante y liberador; un camino de salvación del hombre y de lo humano^[65].

 

Jakiturian, esango genuke, munduaren esanahi transzendentala artikulatzen da, eta horretatik, funtsean, lau eredu garatu omen ditu gizadiak: jakinduria grekoa («sabiduría de razón y no de fe o esperanza»), jakinduria budista, jakinduria biblikoa (Itun Zaharrekoa) eta jakinduria kristaua^[66]. Jakinduria horien arabera ikusi du gizakiak bere burua, mundua, denbora. Eta horra gaurko krisia:

 

El hombre contemporáneo, en su generalidad, no se siente ya concernido por ninguna de esas sabidurías que a lo largo de miles y miles de años han constituido el patrimonio espiritual de la humanidad^[67].

 

Inoiz ez bezalako boterea (teknologia, zientzia) dauka gizakiak egun eskuetan, bere burua suntsitu ahal izaterainokoa: eta zuhurtasuna eta bere buruaren ezagutza irakatsi behar zion jakinduria, sekula baino oraintxe beharragoa, teknologia eta zientzia horiexek iraungi diote. Zizeronen esaldia aipatuz, «nunca será bastante alabada la filosofía que puede hacer pasar sin inquietudes toda la vida a cualquier persona que se conformare con sus máximas», iruzkin honekin darrai:

 

Hoy, en nuestra era técnica, del frigorífico y de la lavadora, las cosas han mudado mucho. No sólo la filosofía ha sido reemplazada por el saber técnico, sino que se ha cambiado también el concepto del sabio. Hoy el sabio es el investigador y el inventor físico-matemático. Sabio es un hombre que ha descubierto los parásitos de los limacos o la desviación de los rayos cósmicos por las tormentas electromagnéticas, aunque luego resulte ser un perfecto cretino, considerado como simple hombre. El sabio clásico era el hombre que poseía la sabiduría de la existencia, el arte de vivir de manera armoniosa, de dominar sus pasiones, de mantener en equilibrio su propia interioridad, de gobernar los hombres y las cosas como tales hombres y tales cosas, según su misma ley interna. Esa era la antigua sabiduría. Parece que van quedando pocos sabios de estos a medida que aparecen cada vez más sabios de los otros, los del ciclotrón y el ultramicroscopio^[68].

 

     Teknika, bere eskakizun mental eta kulturalekin, bizitza osoa inbaditzen ari zaigu^[69]. Humanizatu ala deshumanizatu egingo ote digu bizitza soziala? Problema okerrena da «espiritu teknikoak» ez duela bere baitatik datorrena beste irizpiderik onartzen, ez duela bere gainetiko ideiarik edo araurik nagusi ezagutzen. Eta bere baitatiko irizpide eta lege nagusia efikaziarena da.

     Baina:

 

Toda eficacia hace referencia a un objetivo. Lo que cuenta para una técnica no es que sea verdadera, sino que realice, efectivamente, el objetivo a que está destinada. Ahora bien, un objetivo técnico es necesariamente el resultado de una abstracción. Para las técnicas de la alimentación, por ejemplo, el hombre no es más que un aparato digestivo [...]. Para las técnicas del transporte, el hombre no es más que una masa mecánica que hay que transportar en condiciones físicas determinadas con un mínimo de gasto y en un mínimo de tiempo^[70].

 

Bi problema jotzen ditugu, orduan. Batetik, abstrakzio horien artean, interes teknikoen arabera zatikatuta, pertsona bere osoan da sekula ageri ez dena, bere osoko interesekin. Teknikaren eremuan, pertsonarentzat ez dago lekurik.

 

El hombre auténtico no aparece por ninguna parte en el universo técnico, ya que no puede ser definido con fórmulas técnicas. El concepto del hombre es metatécnico, está indiscutiblemente más allá de la técnica^[71].

 

Eta gero, ongia eta gaizkia mudakor bilakatzen dira:

 

... lo que es bueno desde el punto de vista de una técnica, resulta malo en la perspectiva de otra. Como cada técnica se preocupa sólo de optimizar determinados valores típicos, no siempre fáciles de determinar, se produce una oposición entre las decisiones exigidas por las distintas técnicas^[72].

 

Hori oso erraz ikus daiteke administrazio publikoan aurki daitezkeen interes kontrajarrien adibidean.

 

Las decisiones que se adopten serán muy diferentes según el problema que cada uno se plantee: el problema del uno será la reducción del déficit presupuestario; el del otro, el aumento del poder nutritivo de la ración media alimenticia del obrero; el de un tercero, el aumento de la cifra de las exportaciones. Quien se fijará en la disminución de la mortalidad; quien, en la elevación de los salarios reales o en las condiciones estratégicas más favorables de la defensa nacional, o en cualquier otro de los infinitos fines particulares que dentro de la administración pública pueden y deben perseguirse. Ahora bien, un gobierno en el que faltara un criterio superior, propiamente político, que es como decir propiamente moral —porque la política es un quehacer eminentemente moral— un gobierno que se dejara conducir por los infinitos criterios particulares de sub-optimización que caben en relación con aquellos infinitos fines, no sería un gobierno sino la expresión de una situación de anarquía^[73].

 

Helburu teknikoekin gauza bera gertatzen da, irizpide metateknikoak («las razones filosóficas y morales») nagusitzen ez direnean: anarkian akabatzen da. Teknikak berak, ordea, definizioz zatiarekin enplegatzen baita, ezin du sortu gainbegiraldi sintetiko hori^[74].

     Garabide teknikoaren abiadak dakarkigu problema gehitu bat^[75]. Gizarteak nahikoa lan du hari egokitzen, hari helburu humanoak ezartzen aritu gabe. Halere, Santamariak ez du etsi nahi. Itxarotekoa da gizakiak ez duela bere burua suntsituz bukatu nahiko; beraz, teknologiaren nagusi moral bilakatu nahiko eta ahalko duela. «Cabe, pues, esperar que las técnicas acepten finalmente la tutela de ideas superiores, de ideas meta-técnicas, en una palabra, de ideas morales»^[76]. Baina nola egin? Mentalitate zaharrari atxikita baikaude gehienbat. Hezkuntza izango da bide bakarra gizarteaz nagusitzen ari den garabide teknologikoa berriro menpean hartzeko. «Sólo un trabajo de educación de los jóvenes tecnólogos permitirá, en efecto, que el hombre de mañana pueda adaptarse a su mundo». Baina zein hezieraz hezi? Problema larriagotzen du oraindik ez izateak premia berriotan behar bezalako hezkuntzaren kontzeptu egokirik: gizatasunaren ideia berri bat nagusiarazi behar teknologiari, eta ideia hori ez daukagu.

 

Las técnicas no pueden seguir abandonadas a su propio destino; no pueden seguir navegando a la deriva, como lo han hecho hasta ahora. Es preciso crear un 'saber superior', una especie de Humanismo tecnológico, que sea capaz de conducirlos a objetivos propiamente humanos^[77].

 

     Santamariak itxaropen handiak erakusten ditu euskal gizartean eta batez ere Euskal Herriko Unibertsitatean, eginkizun horretarako.

 

Todo esto supone un trabajo universitario de nuevo cuño en el que deberán converger dos dominios del conocimiento y de la experiencia humana que hasta ahora han vivido por completo separados: el mundo de la Ciencia y de la Técnica, por una parte, el mundo del hombre, por otra. Quizás el pueblo vasco y, más concretamente, la Universidad vasca, pueda ser en un futuro próximo un lugar pedagógico de lo más adecuado para la creación o fundación de este nuevo tipo de saber del que nuestro mundo y nuestro pueblo se hallan tan necesitados^[78].

 

     Azpimarratzekoa da teknikari gainetik ezarri behar zaion irizpidetegia, morala, filosofia, edo dena delakoa, Santamariak ez duela ulertzen gorputz arrotz baten eran, eta haren gainera, barneko lotura gabe, ekarrita: garabide teknikoaren barruan arakatuz eta han, haziak bezala, balioak aurkituz eta landuz, barrutik beraz, osatu behar da humanismo berria. Hainbat abiapuntutatik ekin dakioke laborantza horri. Orain bat aipatzeko, Santamariak Técnicos al servicio de una concepción moral de la vida humana (1958) hitzaldian aipaturiko produktibitatearena hauta genezake.

     Bai marxismoa (komunismoa), bai kapitalismoa produktibitate maximoaren ideian daude finkatuta. Horrela, hierarkia gisako bat lortzen da helburu tekniko zatizko ezberdinen artean, ekonomikoa helburu nagusi eta besteak mendeko bihurtuz («pretensión de que la idea económica reine en el mundo desordenado de las técnicas»). Munduan ia dena bezala, produktibitatearen esanahia, edo balioa, anbiguoa da horrela. Batetik, gizakia bera produktibitatearen menpera makur dezakeelako^[79]. Baina, bestetik, ideia horretan ikusi beharra dago ernamuin positibo bat ere:

 

... en la noción de productividad, tal como se la concibe actualmente, existe ya un cierto rebasamiento de la mentalidad técnica propiamente dicha. El fenómeno que hoy se observa es el de una rebusca, tímida, tanteante y oscura si se quiere, pero auténtica, de un principio humano, capaz de gobernar el mundo de la técnica^[80].

 

Printzipio hori izan liteke produkzioa giza kooperazioaren emaitza dela jotzea^[81].

 

Este es, señores, el momento solemne en que empieza a descubrirse ese gran mediterráneo que es el mundo de los valores morales. Dentro del mundo técnico se ve surgir la necesidad de buscar un arbitraje entre las técnicas y sus dispares criterios, un criterio ordenador forzosamente metatécnico. Se empieza a hablar de 'relaciones humanas'. ¿Los investigadores se verán conducidos por ese camino a la reconquista de los principios morales, como una cosa que están necesitando y que las técnicas mismas no pueden darles?^[82].

 

     (Produkzioa, teknologia, giza ideal batek gidatuta eta giza kooperazio bezala ulertuta: ideia guztiok, eta pertsonalismoa, beste hezkuntza baten beharra, eta abar lirateke Santamariaren pentsamendua Arizmendiarrieta Arrasateko kooperatibismoaren sortzailearekin erlazioan jartzeko beste hainbeste puntu, norbaiten aditasuna lehenbailehen merezi luketenak).

 

Gainditze poetiko-mistikoa

 

     Une berean, humanoa eta inhumanoa da makina, teknologia. Horregatik, gizakia etengabeko borrokan dabil harekin. Batetik, ez da naturala: ez landarea, ez animalia egin ditu gizakiak, baina makina bai. Horregatik, arrotza zaio naturari, izadian munstro bat bezala da, eskandalu bat kreazioan. Bestetik, humanoa da, adimenaren eta gogoetaren emaitza ederra, espirituaren produktu eta tresna, gizatasunaren hedapena eta adarkatzea^[83]. Berriro mito greko batekin deskribatzen du Santamariak gizakiari zer gertatu zaion makinarekin.

 

Un buen día el hombre depositó ese su aliento inteligente en un amasijo material de contenido deforme y la máquina fue. La máquina se puso en movimiento como una diabólica quimera. Llevaba en su seno el alma misma del hombre y —nuevo Pigmalión— el hombre se enamoró de ella. La máquina no tardó en hacerse independiente del hombre: entonces la Naturaleza fue destruida para dar satisfacción a la insaciable bestia. La tierra se cubrió de manchas fabriles. Taláronse los bosques, los ríos perdieron su clara transparencia y con ella la fecunda grey de sus habitantes acuáticos. Algunos se quejaban. Se lamentaban de que tantas cosas bellas quedasen destruidas y de que la Naturaleza fuera brutalmente profanada, pero se les imponía silencio: «¡La máquina lo necesita! ¡Es preciso alimentarla!». «Es triste destruir esto..., pero la máquina debe pasar». ¡La máquina! ¡La máquina siempre!... Y el hombre dejó de ser el dueño de la creación para convertirse en un esclavo de la máquina.

       Relegado a la categoría de «consumidor» quedó condenado a vivir al ritmo de la máquina, a consumir lo que la máquina fuese capaz de producir. Nacieron las urbes inmensas, las aglomeraciones fabriles, los rascacielos y el Metro. A los pulmones humanos les faltó el aire. Hubo que buscar nuevos consumidores, inventar necesidades y montar después esa gran torturadora, la propaganda publicitaria, encargada de fustigarnos a todos para que consumamos más. Como en «El aprendiz de brujo», la máquina, que había empezado a andar con prudente lentitud, se lanzó a una loca carrera de velocidades infinitas... y el hombre tuvo que seguirla y correr con ella, sometiendo su corazón y su cerebro a pruebas horribles.

       Los mismos que esperaban obtener grandes beneficios de la máquina se vieron cogidos entre sus dientes. Vinieron las crisis industriales y las grandes guerras... Muchos culparon a la máquina y maldijeron la hora en que había nacido^[84].

 

     Gizakiak hanka luzeagoak dauzka, lokomotorea asmatu eta gero; hegoak dauzka, hegazkinarekin; helmen itzeleko belarriak, irratiarekin... «El hombre de hoy no es ya sólo alma y cuerpo, sino alma, cuerpo y máquina. Dad a un bárbaro una pistola ametralladora y vereis lo que esto significa»^[85]. Gizatasuna espiritua eta materia bada, arima eta gorputza, esan daiteke makinak nolabait gorputza handitzen eta indartzen duela. Gizakia orain materiago dela; arima gorputzak lotuago, zamatuago dagoela, materiak hesituago^[86].

 

El hombre de hoy está sumido en lo sensible, acosado y penetrado por lo sensible. El equilibrio íntimo, la interior armonía del cuerpo y del alma, se ha roto con la presencia de la máquina. La economía humana no volverá a su normal desarrollo en tanto que el alma no recupere el dominio de ese cuerpo complementario, de esa emanación corpórea que es la máquina y la someta a su jurisdicción espiritual^[87].

 

Arimak gorputza menperatzeko lana gehitu egin da, hortaz. Espirituaren menpekotasun eza lortzeko, arimaren jaretasuna, barauaz eta jakinduria aszetiko zaharraren beste antzeko moduez balia gaitezke, esaterako^[88], gorputza hilduratuz indar espiritualak suspertzen omen dira eta. Energia moral horren etsenpluak izan dira historiako borrokari handienak^[89]. Dena den: «El hombre occidental necesita reducir un poco su 'superficie de contacto con la materia', si no quiere perder del todo la visión de las cosas profundas»^[90].

     Pigmalionen alegoriak partikularki adierazten duena beste arazo bat da, okerragoa: bere lehentasun eta nagusitasunaren kontzientzia galdu eta, espiritua materiaren azpian, kasu honetan espiritua bere produktuaren aurrean, belaunikatzearena.

     Materialismoa beti egon da. Bakarrik, orain, materialismoak makinaren laguntza aparta duela bere alde. Pentsaera espiritualistak lanak dauzka gaurko munduan espirituaren errealitatea ikusteko ere. Berdiaeffen esaldi batekin esaten du Santamariak: «Actualmente hacen falta grandes esfuerzos para creer no sólo en Dios sino hasta en el espíritu»^[91]. Espiritua galdu egin da bere produktuen artean. Hau da, gizakia ezin da bizi absoluturen bat gabe; absolutua behar-beharrezkoa du. Baina edozer gauza —objektu, ideia zein pertsona— bihur daiteke absolutu, altxa daiteke idolo. Halako idolotxoak egiten eta desegiten pasatzen du gizakiak bere bizitza osoa^[92]. Makinaren beregaintze, nagusitze, jainkotze prozesuan, gizakia alienatuta kausitzen da orain, bere buruaren kontzientzia nahastuta, bere buruari galdetu beharrean, «zer naiz ni neu? makina artean makina bat ote naiz, makina beteginena?»^[93]. Santamaria ez da pesimista.

 

El primer beneficio indirecto que la máquina ha proporcionado al hombre es el de que tenga que interrogarse a sí mismo para preguntarse quién es. Esta misma cuestión se la planteó sin duda el hombre prehistórico. Un día se dijo a sí mismo: «¿Soy una bestia más?». (El trato con la bestia estaba entonces a la orden del día y puede decirse que el hombre convivía con la bestia hasta el punto de que ésta era como su hermana natural). Ahora, ante la máquina, el hombre se pregunta: «¿Soy una máquina más?». Esto significa que está en trance de redescubrir el espíritu. Cuando así sea, la máquina habrá vuelto a ocupar su puesto en la jerarquía de los valores humanos^[94].

 

     Hori etorkizunean dago, nolanahi ere. Orain, oraingoz, espirituaren ez itotzeko borrokaren ordua da, Santamariak konfiantzaz ikusten duen etorkizuna argitu arte. Tenore txarra espiritualistentzat.

 

Mala hora para los poetas. De todos los defensores del espíritu, los poetas son, sin duda, los más débiles. La máquina los barre de mala manera y está a punto de acabar con ellos. Pero los poetas no están solos. Junto a ellos están los místicos, cuya capacidad de resistencia es mayor. Yo me alinearé siempre junto a los místicos, dispuesto a defender Avila contra Hollywood. Avila, con sus murallas, es el castillo interior, es el espíritu que se defiende. Luego saldrá de nuevo a conquistar el mundo^[95].