Karlos Santamaria. Intelektual bat politikan

 

Zeruko Argia, 835 zk., 1979-06-24

 

Elixabete Garmendia

 

Jende asko jubilatzen den garaiean, Karlos Santamaria, Don Karlos askorentzat, politikan sartu zen. Bizpahiru urteren ondoren hor jarraitzen da, hezkuntzako Kontseilaritzaren buru, lan hori noiz uzteko modua izango duenaren zain —«politika ez da neretzat egiten»— berriro ere matematiketara eta lan intelektualera bete betean dedikatzeko asmotan. Izan ere, hori izan da eta hori da bere mundua. Hala ere, Karlos Santamaria inguru honetan izan diren mugimendu soziopolitiko-erligioso eta kulturaletatik ez da inoiz batere urruti ibili. Alderantziz, horietako askoren bultzatzaile izan da sarritan.

 

    Bera katoliko progresista bezala definitzen da, bai orain eta baita bere gaztaroan ere. horrezaz gain, euskaltzale. Filosofia aldetik, esistentzialista kutsu haundi samarra duela dudarik ez. Behin baino gehiagotan marxistatzat salatu izan dute eta berak «ez naiz marxista eta ezta antimarxista ere» dio. Bere burua tolerantetzat jotzen du eta hau da agian berarekin hitzegiterakoan gehien ikusten zaion karakteristika. Besteekiko tolerantea eta berekiko kritikoa: «orain erreakzionario samar bihurtu naiz».

    Agian familiatik datorkio don Karlos zabaltasun hori. «Nere aitona, amaren aldetik, liberala zen; Aranokoa berez, Altsasura joan zen ez dakit zertara eta karlisten gerra iristean Donostiara etorri behar izan zuen; hemen, plaza de Gipuzkoan, izkina batetan, taberna bat jarri zuen. Ez zen aberatsa baina bere hiru alabak —badakizu, orduan ez zuen inork estudiorik egiten— maistrak egin zituen. Horrela nere ama Balmasedara joan zen maistra bezala». Han aurkitu ziren don Karlosen ama eta aita. «Aita burgalesa, kastellanoa, zen. Nik uste dut seminarioan zegoela eta handik eskapatu zela gerra karlista egitera, badakizu, jainkoaren eskubideak defendatzeko eta guzti hori; gerra egin zuen eta ez dakit zer konponketarengatik Frantziara aldegin behar izan zuen; handik, nahiko liberal bihurturik, Balmasedara etorri zen prokuradore bezala eta hor ezagutu eta ezkondu zen amarekin».

    Gero Bilbon eta azkenik Donostian jarri ziren bizitzen Santamariatarrak. Senide askoren artean gazteena, etxeko giroan hezi zen don Karlos. «Txikitan ez nintzen eskolara joan; etxean egin nituen ikasketak batxilerreko bigarren urtera arte. Orduan Institutora joan nintzen eta gero berriz marianistetara, kolegio klasista, badakizu, oraingo asko bezala». Gero, zer karrera ikasiko eta «Ciencias Matemáticas» aukeratu zuen. Baina hau ere kanpora atera gabe egin zuen, etxetik, bere kontura. Eta bukatzean lana hemendik kanpora, unibertsitateren bateko katedratiko bezala egin ahal izan bazuen ere, Donostian geratzea nahiago izan zuen. Txikitandik hartutako heziketa horrengatik edo, etxeko bakean lan egiteko ohiturarekin jarraitzen da orain ere don Karlos.

    Â«Zergatik matematikak? Bueno, gustatzen zaizkidalako. Beste gauzaren bat ere aukera nezakeen, baina horik hartu nituen. Orain ere gustatzen zaizkit, eta Udako Euskal Unibertsitaterako zerbait prestatzen ari naiz. Matematika oso ederra da; jendeari ez zaio gustatzen, baina gertatzen dena da ez dutela ondo ikasi».

    Baina don Karlos ez zen matematikaren munduan bakarri geratu. «Badago horren arriskua; matematika oso abstraktoa da eta giza aldearekin zerikusi haundirik ez du; baina jakina, ni beste gauza askotan sartu nintzen; humanidade sailean hitzaldiak ematen, artikuloak egiten eta hasi nintzen».

    Eta euskal kulturaren barruan ere berehala sartu zen. Errepublika garaiean, Eusko Ikaskuntzaren barrenean, «Centro de Estudios Científicos» zeritzana sortu zuen beste batzurekin batera. «Aldizkari zientifiko bat ere ateratzen genuen, ez oso ona, baina bueno, orduan zegoenerako... Estatu guztira zabaltzen zen, eta behin Toledotik irakasle batek ez zuela gehiago hartu nahi adierazi zigun, anuntzio batzu euskaraz jartzen zituelakoa. Orduan euskal kultura ez zegoen gaur bezala e? Euskaltzaindikoek ere —Azkue, Urkijo, Kanpion eta horiek— erdaraz egiten zituzten bilerak». Eta don Karlosek berehala gogoratzen du anekdota bat. «Primo de Riveraren Diktaduran espia bat jarri zuten Euskaltzaindiko bileretarako. Espia bat zen, baina nahiko jatorra, eta horrela, lehenengo bileran, esan omen zien: por mí pueden ustedes hablar en dialecto. Baina haiek erdaraz hitzegiten zuten».

    Don Karlos bera euskaldunberria da. «Aitonak nahi zuen guk euskara ikastea eta gramatika bat ere erosi zigun, baina ezer ez. Gero, gerra aurretik Toribio Alzagaren klaseetara joaten nintzen. Gerra ondoren berriz Mª Dolores Agirrerekin klase batzu eman nituen, isilean, baina gero ez dakit nola ikasi dudan, pixkanaka...». Bere euskara traketsaz behin eta berriz kejatzen da. Antz ematen zaio gaztelaniaz errazago egiten duela, eta batzutan, gaiaren arabera, hizkuntza horretara jotzen du, baina hala ere, gehienbat euskaraz hitzegiten du.

 

Pazifista, baina ez hainbeste

 

    Beti, bizitza erdibanatuz, 36ko gerra. Eta don Karlos pazifista. «Beti harmaden kontra egon naiz ni. Soldaduskara ez nintzen joan, bistaren aitzakian, eta nere anaietatik ere ez zen inor joan. gure familia pazifista zen. Gandhiano ere izan naiz. Gero konprenditu dut herri batek askatzeko harmak behar baditu, ba hartu egin behar dituela».

    Dena dela, gerran ibiltzetik eta errepresio latzenetik ere aldegin izan zuen arren don Karlosek, ez zen erabat libratu gerra horren ondorioetatik. «Ni, zientifiko bezala eta beti, ez nintzen oso ezaguna eta ez nuen aldegin beharrik izan. Baina Mugimenduarekin mundu guztiak kolaboratu behar zuela eta —bestela nabarmen gelditzen zinen— zer egingo dut? pentsatu nuen. Institutora joan nintzen eta «profesor interino gratuito» izendatu ninduten. Denbora gutxira espediente bat ireki zidaten: simpatizante del nacionalismo y cuando habla del Movimiento lo hace con bastante tibieza... Urte hoiek zer ziren... periodikorik irakurtzerik ere ez zegoen; nik ez nituen irakurtzen. Behin Aizarnan denboraldi bat pasata Donostiara etorri nintzenean, kalean jende guztiak solapan Espainiako bandera zeramala ikusi nuen; berehala esan zidan lagun batek: zuk ere par ezazu, bestela harrapatuko zaituzte eta. Gauero berriz afusilatzeak. Egun batean, institutoan ikasle bat etorri zitzaidan eta belarrira: hoy tráteme bien, porque esta mañana he estado fusilando».

    Lehen hilabete haietako gogorkeria pasata gero ere beste problematxoren bat izan zuen don Karlosek. «Parisen liburu bat atera zen: 'Cuarenta hombres de la España democrática' eta horien artean, Rekalde eta beste batzurekin batera neroni ere azaltzen nintzen. Igeldoko obserbatorioan lan egiten nuen garai horretan eta nola hark Ministerio del Airetik dependitzen zuen, espediente bat ireki zidaten».

    Faxistek ere bazekiten don Karlosen berri. «Europa guztian azaldu ziren garai batean faxisten sinboloak eta. Neri etxeko eskaileretan jarri zidaten: 'Santamaria judio judiazo' eta gurutze gamatua. Diotenez judu askok hartu zituzten Santamaria eta horrelako apeliduak eta bai, beharbada judu jatorrikoa izango naiz».

 

Juan Carlos-en irakasle

 

    Administrazioak eta faxistek bazuten don Karlosengan fijatzeko arrazoirik. Izan ere, legalitatearen barruan, erlazio onekin etabar, baina etengabe Francoren aurkako erresistentzian ihardun zuen. Hala ere, Juan Carlosen irakasle izateko deitua izan zen. «Hemen, Miramargo palazioan, kolegio txiki bat montatu zuten Juan Carlosentzat; bere anaia gero eskopetaz hil zuena ere hemen zegoen eta beste hamarren bat mutil familirik ilustreenetakoak. Hoiei matematikak irakasteko kontratatu ninduten, eta batxiler guztian nik irakatsi nizkien. Juan Carlos oso mutil sinpatikoa zen, oso ironikoa eta oso alferra». Irrifar batez gogoratzen ditu don Karlosek garai haik. Juan Carlosek ere berriz ez du ahaztu bere irakaslea. Eusko Kontseilu Nagusiari audientzi bat eskaini zionean, Rubialen diskursoaren ondoren, eta tartean isilaldi tenso samar bat izanda gero, bere lehenengo hitzak don Karlosi zuzendu zizkion: «he crecido un poco, ¿no?».

 

Integristak atzetik

 

    Baina problemak ez zituen Gobernuarekin bakarrik izan don Karlosek. Eliza ofizialarekin ere bai. Behin Erromara deitua izan zen, Santo Oficiora, erligio askatasunari buruzko bere eritziengatik. «Ottaviani oso haserre zegoen, Cicognani berriz nere alde eta Elizako eztabaidetan hori behar izaten da, padrinoren bat». Horrela libratu zen don Karlos.

    Izan ere ordurako don Karlos katoliko progresisten artean Donostian ospatzen ziren «Conversaciones Internacionales» zirelakoen antolatzaile zen. 35ean izan ziren lehen aldiz eta hurrengo urtean ia ez zen berriro egiterik izan. Baina gerra osteko lehen urteak pasata gero, berriro jarraipena eman ahal izan zitzaien. «1947an oraindik mugak itxita zeuden, Espainiako Estatua erabat isolaturik zegoen. Ordurako katoliko batzu sartuak ziren gobernuan —Martín Artajo, Ruiz Jiménez...— eta ikusi zuten horrelako bilkura batek mesede egingo ziela mugak irekitzeko eta. Nik berriz intelektual hoiek hemen zer gertatzen zen erakusteko ekarri nahi nituen hona. Baldintza bi jarri nuen ospakizun hoiek egiteko: guk nahi nituen hona. Baldintza bi jarri nuen ospakizun hoiek egiteko: guk nahi genituen pertsonak inbitatu eta bilerako tokian askatasun osoa izango genuela nahi genuena azaltzeko. Gobernuak onartu zuen eta horrela egin ahal izan genituen 'Conversaciones' hoiek lehen aldiz 47an. Hamabi aldiz ospatu ziren, 62a arte.

    Bilera horietan beti gai bat eztabaidatzen zen batez ere: erlijio askatasuna. Gu horren alde geunden, eta gero Kontzilioak onartu egin zuen, baina garai hartan... Integrista guztiak —batez ere frantsesak, horik dira okerrenak— opustarrak eta denak gure kontra jarri ziren. Horregatik deitu ninduten Erromara. Eta gero ia 'Conversaciones' haik utzi egin behar izan genituen». Pax Christi mugimenduan ere —komunista kutsa zuen «Movimiento por la Paz»en aurrean sortutakoan— ibili zen don Karlos. Hala ere baten batzuek marxistatzat salatu zuen. «Baina ni ez naiz marxista eta ezta antimarxista ere. Marx guztia irakurri dut eta beste autore batzu ere bai. Bere teoria ezin dugu absolutoa bezala onartu fededunok, transzendentzia batetan sinisten baitugu, baina klase borroka eta horrelako puntu batzu nik garbi ikusten ditut. Nik, egia esateko, marxismoa oso berandu deskubritu nuen; badakizu nola ibiltzen ginen Rikardo Arregi eta horiekin eta konturatu nintzen ez nenkiela ezer marxismoari buruz. Nik uste dut marxismo dogmatikoak ez duela batere etorkizunik, baina marxismoa hor dago, bere ondorioak hor daude... Gero nik pixka bat atzera egin dut, pixka bat erreakzionario bihurtu naiz, badakizu, zahartzaroa, ez dut umorerik borroka egiteko eta... Badira zahar txoroak; horiek nahi dute gazteak bezala pentsatu eta hori ez da posible; zaharrok konturatu behar gara bizitza pasa zaigula, bukatu dela... Interesantea da bizitza, oso interesantea...».

 

Espiritu gaztea

 

    Eta don Karlosengan halako kontradikzio bat somatzen da. Alde batetik etsi nahiko lukeen bezala, laster beteko dituen 70 urte horien zama haundiegia balitz bezala. Baina bestetik ez da etsitzeko gizona, ez da inoiz izan. alderantziz, galdutzat jo zitezkeen kausen bultzatzaile eta borrokalari izan da. Berak ongi ezagutu zuen ZERUKO ARGIAren 63ko berpizteaz ere hau dio: «Jendeak ez zuen uste aurrera aterako zenik, baina hor zaudete, ezta?».

    Eta gauza hauetaz hitzegiterakoan pasatako urteez nostalgia pixka bat ere adierazten du. «Bai, ni beti gazteekin ibili izan naiz, nola irakaslea nintzen... orain gutxiago. Lehengo garaia hobea ote zen? Ba franquismoaren garaiean denok elkarrekin ginen, etsaia aurrean zegoen eta hori nahikoa zen denak batzeko».

    Hala ere don Karlosek ez du erabateko batasunaren mito hori konpartitzen: «Il faut de tout pour faire un peuple dio errefrau frantsesak; herri batean ez da posible eritzi bat bakarra izatea, eritzi guztiak izan behar dira; eta Euskal Herrian ere eritzi eta postura guztiak beharrezkoak dira, beren artean egiten da historia, ez bakarrik batzuk edo besteak; horregatik, que cada cual haga su juego».

 

Alderdikeririk ez

 

    Eta don Karlos bere oraingo jokuaz, joku politikoaz hasten da hitzegiten galderarik egin gabe. Eta buruan duen lehen gauza, bere Kontseilaritzak aurrera eraman duen eta nahiko polemikoa den elebitasunari buruzko dekretoa: «Dekretoa nik badakit oso eskasa dela. Eta gero, jakina, nola sartu nintzen ni Alderdian, zergatik? Hori beste problema bat da. Ni beti independientea izan naiz eta esaten zidaten: zu behin ere ez zara sartzen inon eta nik erantzuten nien: ni kanpotik utilagoa izango naiz. Diktadura bukatu zenean ikusi nuen, bueno, orain posible da politika egitea; eskaini zidaten senadore izatea, baina ez nintzen animatu Madrila biaje asko egin beharra eta... Gero sartu nintzen, baina politika ez da neretzat. Ni intelektual bat naiz, pentsatzeko, irakasle bat, irakasle apal bat...». Politikaren joku politikoaren hikamikak ez dira don Karlosentzat egiten: «Ni guztiz zabala naiz eta ez dut konprenditzen nola alderdi bakoitzak bere alderdikeriak egin behar dituen».

    Zabaltasun horrek erakarri dizkio problemak Hezkuntza Kontseilaritzan eraman duen politikarengatik. PNVko sektore batzuek gogor kritikatu dute bere ekipoa Alderditik kanporako jendez osatzeagatik. Baina don Karlosek ez dirudi horretan amore eman nahi duenik. Ez du eman eta aurrera jarraitzen da alde batetik eta bestetik hainbeste burukomin sortu dion elebitasunaren dekretoarekin; aurrera ikastolentzat diru gehiago iristeko borrokan. Aurrera lan hori beste norbaiten eskutan uzteko posibilidadea izan arte. Hori da bere oraina eta lematzat hauxe du: «beti presentean bizi». Horregatik bere bizitza, bere esperientziak, berak ezagutu eta bizi izan duen mundu guzti hori libururen batetan jasotzeko posibilidadea ez du onartzen: «Igaroa igaroa da... Hori egitea inmortalitate zaletasuna da. Querer ser inmortal conservando el pasado. Nik pertsonaje asko ezagutu dut bai, Aita Santuak, politikoak... baina hori dena jasotzea soberbia litzateke». Ala ere, «bizitza luzea da eta gauza asko dago kontatzeko».