Azken epealdiko arazo aldartetsuak (1953-1959)

 

     Gorago esan dugunez, Konkordatua sinatu ondoren, Vatikanoak Espainiako bere nuntzioa aldatu egin zuen (1953ko urrian): Gaetano Cicognani kardinal izendatu berriak, Gerrate Zibilean jada Burgosko Gobernuaren aurrean nuntzio izandakoari leku eman zion. Hildebrando Antoniutti etorri zen Madrilera.

     Laster, Euskal Herriko Elizbarrutietan ere, Gasteizko Elizbarrutia hirutan banatu ondoko lehen gotzainak (1950) aldatuak izan ziren Bilbon eta Gasteizen: Morcillok Gurpideri utzi zion Bilbokoa; Bueno Monrealek, berriz, Peraltari Gasteizkoa. Donostian, bere heriotza arte (1963) Font i Andreuk jarraitu zuen gotzain-aulkian.

     Gerra Hotzak, azkenik, nazioarteko bere bakardadea hausteko aukera eman zion Erregimenari: enbaxadoreak itzuli ziren Madrilera, baita hemendik mundu zabalera joan ere. Erbesteko eta barneko oposizioek ikusi zuten —harriduraz eta dolorez ikusi: ikusi eta ikasi— erregimen demokratak ere eser zitezkeela frankismoarekin, akordio politikoetara iristeko.

     Sei-zazpi alditan bildu ondoren, Solasaldietan, ideia-trukaketa iradokitzailea eta berritzailea izan zedin, gero eta irudimen biziagoa behar zen antolatzaileengan. Solasaldiek, bestalde, elkarren ezagutzak urruntasun pertsonalak gaindi zitezen lagundu baldin bazuten ere, katolikoen arteko bereizketa ideologikoak ere begi-bistan utzi zituzten beraiek. Eta teologo eta hierarkia tradiziozaleenentzat bazirudien, gainera, korronte berritzaileek «ezagumendu» ofizialen bat lor zezaketela eztabaidakizun teologiko-politiko batzuetan. Hortaz, egun-argitara zetozen ideia berriek aurpegi arriskugarriagoa hartu zuten batzuentzat.

     Segur aski, antolatzaile eta solaskideen artean batek baino gehiagok sentitu zuen topaketa haiei buruz gogoeta pausatu eta berri bat egin beharra.

 

Hierarkiaren ardura

 

     Solasaldiak, lehen kapituluetatik dakigunez, Hierarkia katolikoagandik zuzenean zeuden zerbait ziren, eta, zehazkiago esateko, lehenengo Gasteizko Elizbarrutiko ekimena bezala aurkeztu izan ziren, eta, gero, Donostiakoarena bezala. Norabide nagusiak, bada, Elizbarrutitik zetozkien, eta nuntzioak nahiz Erromak zerbait adierazi nahi zutenean, Gasteizko nahiz Donostiako gotzainei zuzentzen zitzaizkion. Hainbat gotzainen Batzorde Babeslea sortzean ere, Elizbarrutikotasun hori beti gorde zuten Solasaldiek. Hortaz, Diozesiko gotzaina zen lehenengo eta ohiko buru hierarkikoa.

     Ikusi dugu 1947an Ballester gotzainak nola parte hartu zuen Solasaldiak berreratzean. Badirudi, gainera, lehenengo bi urteetan nahikoa hurbiletik eta interesez begiratu zituela Solasaldiak:

 

J'aime à croire que ceux d'entre vous qui assistèrent aux Conversations de l'année dernière, gardent le souvenir, si bienfaisant pour l'âme, du parfum de cordialité dans lequel elles se déroulèrent.

       C'est parce que les Conversations de l'année dernière résultèrent aimables, que naquit dans le cur de tous ceux qui y prirent part le vif désir de les perfectionner. Je me plais à rendre un public et chaleureux témoignage de reconnaissance au Comité directeur et organisateur des Conversations. Avec une activité et une constance vraiment digne de tout éloge, il a travaillé pendant l'année pour préciser les divers aspects du thème choisi, pour organiser la partie matérielle des Conversations, pour rester en contact avec les assistants de l'année dernière et pour atteindre ceux qui pour la première fois vont rehausser nos réunions de leur présence. Je profite volontiers de cette occasion pour remercier de tout mon cur les uns et les autres de leur dévouement et d'être venus jusqu'à nous (ik. Doc. 1: 5-15: «Una alocución y dos discursos de S.E. Mons. Carmelo Ballester», 9. or.).

 

     Testua luze samarra da, baina gotzainaren Solasaldien aldeko jarrera txeratsua protokolo guztietatik harago zegoela erakusteko balio digu, 1948ko urte hartan. Jarrera hori azpimarratzeko, beste gutun bat ere badarabil gotzainak: Cicognani nuntzioak, Vatikanoko estatu-idazkariordearen eskutitza aurkezteko egindako gutuna. Are gehiago: gotzainak, Pio XII.a aita santuarekin izandako elkarrizketa gogoratu zuen:

 

Le 30 octobre de l'année dernière, j'eus la joie d'être reçu par le Saint Père. Lui ayant parlé pendant l'audience de nos Conversations, je fus frappé de l'intérêt avec lequel il m'écouta, des demandes qu'il me fit, et de conseils qu'il me donna pour que nos réunions soient chaque fois plus utiles. Il me dit surtout, que nous devions les établir sur les enseignements des Papes, et que je devais veiller pour leur assurer la pureté de la foi (Doc. 1: 10).

 

     Lanerako tresna interesgarri eta baliotsu bezala ikusten zen, beraz, Solasaldiena; baina, badaezpada, arretarik onena jarri nahi zen Eliza-irakaskuntzaren bidetik ibil zitezen. Erantzukizuna Elizbarrutiko gotzainarena zen, berriz ere.

     Hurrengo urtean (1949; hil berriak ziren aurreko Solasaldietako bi apezpiku: Ballester eta Yurramendi), Cicognani bera Solasaldien beren baitatik ari dela esango luke batek, betiere jarrera ireki eta bihozkorra erakutsiz:

 

Comme vous le savez, elles sont nées sans ambitions, par un modeste mais ardent désir de bien; elles se déroulent sans éclat, mais avec un intense travail d'étude au service de la vérité, avec un propos ferme d'apostolat afin que les idées nettes et précises puissent éclairer les hommes par la lumière de la vérité catholique.

       Le nombre des intellectuels qui y prennent part est restreint (quoique nous le voyons chaque année toujours augmenté) et ils se réunissent apportant chacun ce que nous pouvons appeler: matériaux d'étude pour l'examiner et le commenter, et, grâce au contact personnel d'hommes de diverses nationalités et de différents milieux, unis cependant par une foi commune et par la même doctrine catholique fondamentale, grâce aux discussions et aux difficultés librement présentées et attentivement résolues, ils tâchent de préparer le chemin pour des formules précises et satisfaisantes.

       [...]

       Le travail de ces Conversations ne consiste pas dans des discours académiques ni dans de brillantes conférences, mais il n'est pas non plus dans des causeries pour passer le temps, en profitant, en attendant, du ravissement de cette charmante et hospitalière ville donostiarre.

       Non, les Conversations Catholiques Internationales de Saint-Sébastien représentent, comme je viens de le dire, une étude, un effort avec le but d'arriver, dans le graves problèmes qui fatiguent les peuples, à une intelligence, de sorte que le catholicisme intellectuel puisse présenter une synthèse de solutions et de remèdes (Doc. 3: 141-144: «Discours de S. Exc. Mons. Cicognani, Nonce de Sa Sainteté à Madrid, à la séance inaugurale des Conversations [1949]», 141-142. or.).

 

     Aipua luzea da, baina beharrezkoa, nire ustez, ondoko nuntzioarenak beren lekuan ulertzeko. Cicognanik maite zituen Solasaldiak, eta ulertzen, eta ahalegindu zen —hemen, eta Erroman, nuntzio zela eta gero— ekimenari hegoak ematen, Santamariaren testu honek azaltzen duen bezala:

 

Me indicó también [Dell'Acquak] que hablaría también sobre este asunto [Solasaldiei buruz, alegia] con S. Em. Cardenal Cicognani, quien, por cierto, ha seguido con gran interés todos mis pasos en Roma [1955-10-16/20], sosteniéndome con sus consejos y con su ayuda en todo —incluso en detalles de carácter material— con un afecto que no sé cómo agradecerle, aunque, como es natural, se ha mantenido oficialmente al margen, como está obligado por el respeto que debe a su sucesor en la Nunciatura de Madrid (Artxiboan, «Informes Generales» karp.: «Informe de mi viaje a Roma. 16-20 Octubre 1955»).

 

Nuntzio berriaren urruntasuna

 

     1954ko uztailaren 27ko El Diario Vasco-k orrialde berean bi albiste hauek eman zituen elkarren ondoan: «Sesión inaugural de la IX reunión de las Conversaciones Católicas Internacionales. Fue presidida por el Nuncio de Su Santidad y las autoridades de la provincia» (hiru zutabetan), eta «San Sebastián dispensó una cordial y respetuosa acogida a monseñor Antoniutti. El Nuncio de Su Santidad pronunció unas emotivas palabras en la S.I. Catedral» (bi zutabetan, argazki batekin).

     Hamasei urteko urrunaldi baten ondoren (gerrateaz gero Kanadan egona zen Antoniutti), berriz Donostian izateaz pozik zegoela adierazi, eta zera zioen nuntzio berriak 1954ko egun hartan:

 

Vuelvo con profunda emoción a este templo dedicado al Buen Pastor [...]. En este momento me complazco en recordar que bajo las bóvedas majestuosas de esta misma iglesia, y en una hora histórica y decisiva para España, tomé parte en algunas manifestaciones religiosas, que han quedado profundamente grabadas en mi corazón. [...]. Aquí [...] imploramos en una hora difícil de vuestra historia, la paz de Cristo, con el triunfo de la Iglesia y de la España Católica. [...].

       No se han borrado de mi mente estos recuerdos que vuelvo a vivir con intensidad esta tarde, recuerdo como aquel motivo de mi entrevista con el ilustre Príncipe de la Iglesia y Primado de las Españas, cardenal Gomá, con quien traté problemas de gran trascendencia y cuyo momento lo guardo vivísimo en mi corazón, mientras vosotros me recibís con tanta alegría (El Diario Vasco, 1954-07-27).

 

     Santiago, Espainiako Zaindaria, eta fedea batzuetan odolez ere defendatu behar zela gogoratuz amaitu zuen hitzaldia Antoniuttik, Probintziako bi gobernadoreak eta Donostiako alkatea aurrean zituela. Gerra amaitu eta hamabost urte geroago Donostian emandako mintzaldia zen hura. (Antoniuttiren leku politikoaz, ik.: Ortega 1979: 680).

     Egia esan, ez da erraza nuntzio berriak Solasaldien espiritu ireki eta solas-zalea nola maita zezakeen antzematea; baina biharamunean beste hitzaldi nahikoa luze batekin ireki zituen Solasaldiak, Elizbarrutiko gotzain eta Probintziako gobernadorearekin batera. Antoniuttiren kezkak batez ere ondoko oharkizun hauetara lerratu ziren:

 

Ustedes saben cómo hoy en día se persigue en ciertos medios un movimiento que revela casi el carácter de una rebelión secreta contra la Jerarquía. Se insiste sobre un apostolado que debería ser más dinámico; se habla de una adaptación de la Iglesia a las necesidades de la hora actual; gustaría oponer a la «Iglesia de la caridad» la «Iglesia jurídica», y sobre todo, se reivindica «la emancipación del laicado», expresión deplorable e históricamente inexacta, como el Padre Santo lo decía [...].

       Desgraciadamente [a pesar de la «admirable libertad de iniciativa que la Iglesia deja» y «la prodigiosa variedad de opiniones libremente emitidas»] ocurre que ciertos profesores buscan muy poco la unión con el magisterio de la Iglesia y olvidan que la vigilancia y la protección de la Jerarquía no son obstáculos para el progreso, sino más bien diques que protegen y dirigen la corriente del pensamiento hacia el mar de la verdad (Ecclesia, 1954-08-07, 6-7. or.).

 

     Nuntzioaren kezka betilun hauek gorabehera, zorionez Montini (Vatikanoko estatu-idazkariordea) Aita Santuaren izenean gutun bat bidaliz eta Feltin Pariseko artzapezpiku kardinala pertsonalki Solasaldietan izan ziren urte hartan. Hura, Hierarkiaren lekua gogoratu ondoren, jardunaldien emaitzaz espresuki itxaropentsu agertu zen:

 

El espíritu que ha animado a las Conversaciones anteriores, acompañado de deseos de concordia y mutuo conocimiento, hace concebir fundadas esperanzas de que estos diálogos no dejarán de producir también en la presente reunión buenos frutos para los participantes (Unidad, 1954-07-26).

 

     Feltin kardinalak antolatzaileengan erakutsi zuen konfiantza nabariagoa izan zen, batez ere Santamariaren lana goraipatuz. Kazetariak honela laburtu zion honetaz esandakoa:

 

Su Eminencia glosó la gran labor que en el mundo está desarrollando Pax Christi [Santamaria idazkari zela, noski] e hizo una cariñosa alusión a la ruta de la paz promovida por dicho movimiento católico internacional. En fin, monseñor Feltin manifestó su íntimo agradecimiento a su íntimo amigo don Carlos Santamaría por la labor que viene realizando en favor de Pax Christi. Deseó a los conversadores que realicen una labor fecunda en el difícil e importante tema de este año: la obediencia y la libertad del cristiano (La Voz de España, 1954-07-27).

 

     1955ean Antoniutti nuntzioa presente egon zen Solasaldien irekieran, eta harrera-ikustaldi batera deitu ere egin zituen solaskideak; baina ordurako ezpain zorrotzak erakutsita zituen, «Erromatik» etorritako oharrei gehitu zien hitzetan:

 

Tenga V.E. Revma. [Donostiako gotzainari idazten zion] la bondad de hacer llegar cuanto precede a conocimiento de los dirigentes de las Conversaciones. Y si ellos creen que las mismas pueden continuarse [azp., nirea] deberán atenerse fielmente a las condiciones antes mencionadas. No se puede en efecto, implicar a la Iglesia en actividades que se definen católicas, ni mucho menos pedir su aprobación o mensaje sin haber dado prueba segura y bien determinada, no sólo de buenas intenciones, sino de garantías positivas (Artxiboan, «Problemas con el Sto. Oficio» karp.: Nunciatura Apostólica en España, Prot. 1.523/55, Antoniuttiren gutuna, 1955-08-20).

 

     Ofizio Santutik zetorren oharrak eta nuntzioak erakutsitako jarrera horrek berehala ikusiko dugun eskutizketa sortu zuten Santamaria eta hainbat apezpikuren artean. 1956an, nuntzioa ez zen agertu Solasaldietan (ez da ahantzi behar bere udako ohiko egoitza Donostian zuela, Gobernuarekin batera). 1957an, aldez aurretik «la multitud de asuntos que reclaman mi atención» aitzakia aurreratu zion Donostiako gotzainari, egoterik izango zuenentz bere garaian ikusi beharko zuela adieraziz (Artxiboan, «Problemas con el Sto. Oficio» karp.: Antoniuttiren gutuna, 1957-03-08).

     Irteera garbirik gabeko egoerara iristen ari ziren Idazkaritzaren eta Nuntziaturaren arteko harremanak: «Nuntzioa Donostian egon ohi zen, baina Solasaldien irekierakoan alde egiten zuen Donostiatik, eta horrelako txikikeriak, gurekiko ezadostasuna adierazteko» (Santamaria: Herria 2000 Eliza aldizkarian, 1978ko azaroa, 15. or.) Santamariak, nuntzioarena aipatuz, honela argitu zizkion aldizkari honi Solasaldien amaieraren arrazoiak:

 

Las Conversaciones no han seguido, o no siguieron porque evolucionó la situación. Ya no eran tan necesarias, empezaba a haber contactos intelectuales con el mundo exterior. Llegó además un nuncio que les era ferozmente adverso. Es evidente que Cicognani era un gran amigo de las Conversaciones. El sabía lo que pasaba aquí dentro. Estaba perfectamente enterado. Y en la Secretaría de Estado Montini nos era también muy favorable. Pero los hombres cambian y Cicognani fue a Roma y vino aquí Antoniutti. Se dedicaba a ponernos pegas sin atreverse a actuar de frente (Herria 2000 Eliza, 1978ko azaroa).

 

     Nuntzioaren jarrera hark ekar zitzakeen arriskuez ohartuta, gotzainekin eta Hierarkiarengan itzalik handiena zuten teologoekin harremanak estutzera jo zuen, bada, Santamariak.

 

Apezpikuen eta teologoen hurbiltasunak

 

     Madrileko Nuntziaturako haize berriak ezaguturik, gotzainak eta Idazkaritzak aterpe hobeak eratu nahi izan zizkieten Donostiako topaketei. Aldarte berrian, Hierarkiaren parte lagunenaren presentzia segurtatu, uzkurrenaren konfiantza irabazi eta ahulenari zalantzen aurrean lasaibidea emateko, bi pauso instituzional eman ziren. Lehenengoa eta agerikoena, Solasaldiei Apezpikuen Batzorde Babeslea sortu (1954) eta indartzea (1956) izan zen: erakunde honen bidez Hierarkia Solasaldietatik hurbil izan eta senti zedila nahi zen. Eta Ofizio Santutik arauak estuagotu ahala, isileko teologo ofizialen lekua definitu eta segurtatzea izan zen, bestea.

     Balio eta zeregin desberdineko bi zubi hauen betekizuna Idazkariak ohar historiko batean azaldu du (c. 1991), Apezpikuen Batzorde Babeslearen jaiotza-arrazoiak ematean:

 

En Mayo de 1954 y con el fin de dar a las Conversaciones una estructura con mayores garantías de continuidad y solidez ideológica para el futuro el obispo de San Sebastián constituyó una Junta Episcopal Patrocinadora de las mismas (Artxiboan, «Junta de Conversaciones» karp.).

 

     Nuntzioaren bidez Erromatik bidalitako oharrek (1955eko abuztuan), lehendik gainean zekarren nekeaz gain susmoak sor zitzaketen lanaren zentzu eta ortodoxiaz. Solasaldiei ez zizkieten aski segurtasun eta berme ematen beren nazioarteko arrakastak eta solaskideek oro har izan zitzaketen haiekiko oniritziak.

     Santamariak, fronte berrietan ekin zion lanari: a) Hurbilekoenak zituen apezpiku babesleengana jo zuen 1955eko irailaren 28an. b) Erromarekiko harremanei zuzenean heldu zien (Aita Bidagor jesuita donostiarraren laguntzaz baliatuz), nuntzioarekikoak ere komeni zen gisan zainduz. Orain apezpikuena interesatzen zaigu hemen.

     Santamariak ondoko galdera hauek egingo dizkie Batzordeko gotzainei eta Teologoen Batzordekoei (Salaverri, Sauras, Cirarda), lanaren nekea eta familiako zereginen pisua gogoratuz:

 

Por estas razones me he planteado la cuestión de conciencia de si debo o no continuar adelante con esta obra. [...]. Para mí y para mis amigos propagandistas, todo el asunto depende de una sola cuestión, acerca de la cual me atrevo a pedir opinión a V.E. pues conoce bien las Conversaciones y es uno de nuestros grandes protectores y amigos: dando por supuesto que estas Conversaciones no sean perjudiciales yo quisiera saber si esta obra puede ser considerada en realidad como obra apostólica útil y beneficiosa para la Iglesia y para las almas, o si al contrario, hay que mirarla más bien como algo prácticamente indiferente, de interés completamente superficial, desde el punto de vista apostólico.

       En el segundo caso no tendría yo recursos morales suficientes para seguir realizando el mismo esfuerzo de años anteriores y propondría dar por terminada esta empresa, entendiendo que ya jugó el papel que le correspondía y dio los frutos que podían esperarse de ella. [...].

       Le suplico a V.E. no crea que atravieso una crisis de desaliento: al contrario, deseo proceder en esta cuestión con absoluta clarividencia y si la impresión recibida fuera favorable continuaría dándome a esta empresa con el mismo entusiasmo de los primeros años (Artxiboan, «Problemas con el Sto. Oficio» karp.: «Texto de la carta dirigida por don Carlos Santamaría con fecha 28 de Septiembre [de 1955]»).

 

     Artxiboan gorde dira apezpiku eta teologo kontsultatuen erantzunak (Artxiboan, «Problemas con el Sto. Oficio» karp.: 1955-10-03, 1955-10-06, 1955-11-09 eta 1956-01-01eko gutunak, eta 1955-10-04, 1955-10-14 eta 1955-10-21eko gutunak). Morcillo (Bilbo), Menéndez-Reigada (Kordoba), Cantero (Huelva) eta Bueno Monreal (Sevillako artz. laguntzailea) izan ziren lau apezpiku erantzuleak (Peraltak Cirardaren aparteko gutun baten bidez erantzun zuen, s.d.), hain zuzen aurreko urtean izendaturiko laurak. Hiru teologoek ere erantzun zuten (Salaverri, Sauras, Cirarda).

     Morcillo Solasaldien aldeko bezala agertu zen, bere iritzia ezaguera hobea izan dezakeenaren iritzira makurtzeko prest bazegoen ere. Cantero beroago agertu zen, eta egunean baino egunean premiazkoagoa ikusten zuen Solasaldien batasun- eta elkarrizketa-zeregina zaintzea. Bueno Monreal gehiago esatera ausartu zen:

 

Sinceramente creo que la labor realizada y la que se puede realizar todavía ha sido y seguirá siendo útil al catolicismo español y estimo que también a los intelectuales extranjeros. Al fin y al cabo es el único, casi, contacto inmediato que en forma colectiva tiene nuestra intelectualidad católica con la del extranjero.

       Considero por otra parte desvanecidos los recelos que en un tiempo hubo respecto de las referidas Conversaciones y hoy son bien vistas por la Iglesia y por nuestros elementos intelectuales (Artxiboan, «Problemas con el Sto. Oficio» karp.: 1956-01-01eko gutuna).

 

     Albino Menéndez-Reigadak, ostera (bera zen garaiko gotzainerian teologo ezagunenetakoa), arazoa pertsonalizatuz erantzun zuen Kordobatik:

 

Yo estoy ocupadísimo siempre, como el que más. Y a pesar de esto Vd. sabe que voy a las Conversaciones y asisto a todas sus sesiones sin dejar una. Y lo tomo como una obligación por lo que puede contribuir a autorizarlas aunque sólo sea con mi presencia.

       Animo, pues, D. Carlos, y adelante (Artxiboan, «Problemas con el Sto. Oficio» karp.: 1955-10-03ko gutuna).

 

     Hiru teologoengandik etorri ziren iritziek iradokizun zehatzagoak ekarri zituzten. Salaverri jesuitak geroari begira idazkaritzan erreleborako ere jendea hartu beharra iradoki zuen. Sauras domingotarrak eta Cirarda kalonjeak, biek, aitortu zuten Solasaldien balioa, eta Saurasek solaskideen hautapenaz eta lan-metodologiaz proposatu zuen zenbait hobekuntza. Biontzat Santamaria idazkaritzatik bazterrezina zen erabat.

     Cirardak Solasaldiei buruz ñabardura interesgarriz jantzitako balioespen historikoa eskaini zion Santamariari: ikas- edo iker-mailan emandako fruitua mugatua ikusten zuen («lo cual no puede parecer un defecto sino a los que malentienden lo que es la esencia de las Conversaciones», gehitzen zuen); solaskideen arteko elkar aberasteaz, ostera, emaitza estimagarriak emanak dira Solasaldiak, eta artean ematen ari ziren, Cirardaren ustez. Azkenik, kristau-herri ezberdinen arteko ideia-trukaketarako balioa azpimarratu zuen:

 

Creo que las Conversaciones han hecho mucho en años, en que, por distintas causas que no son del caso, España vivía excesivamente cerrada sobre sí misma. Y me parece que en este sentido la acusación que se ha hecho contra las Conversaciones en el sentido de que eran una ventana, por la que se filtraban ideas de fuera, era verdadera, plenamente, aún cuando no lo sea el pensar que eso es un mal, o que sólo se recibían ideas, porque, en realidad, se ha dado —creo sinceramente— tanto como se ha recibido (Artxiboan, «Problemas con el Sto. Oficio» karp.: 1955-10-04ko gutuna).

 

     Hori dena entzunda, Santamariak bazekien aurkitzen zituen eragozpen edo zailtasun instituzionalei aurre egiteko lain laguntza izan zezakeela, baita Erroman bertan gauzak birlandu nahi bazituen ere. Hara jo zuen, hortaz, sasiak kentzen hasteko asmoz.

 

Erromarekin harremanetan

 

     Solasaldien antolatzaileek beti zaindu izan zuten —gisa batean nahiz bestean— Erromarekiko harremana. Une gogoangarria izan zen 1949koa, aurreko urteko Giza Eskubideen Gutungairako langaiak eta zalantzak Aita Santuari aurkeztu zitzaionekoa (Artxiboan, «Junta de Conversaciones» karp.: «Beatísimo Padre» hasten den agiria, 1949-03-16). Eta ondoko urteetan Solasaldiei ez zitzaien falta izan Vatikanoan ohiko oihartzuna, gutun eta telegramak tarteko zirela, batez ere Montini eta Dell'Acquaren eskutik.

     Horiek horrela, une larriago edo delikatuagoetan Idazkaritza zuzenean hurbildu zen Erromara, Dell'Acqua estatu-idazkariordearen kasuan, babes lagunaren bila, eta Ottaviani Ofizio Santuko buruzagiaren kasuan, gehiago kontuak eman eta ahal zena salbatzera. Artxiboko paperen artean baditugu, gutxienez, bi bidaien berriemate zehatzak, eta baita Karlos Santamariak aurkeztu zuen bere buru-zuriketa ere («descargo» deitu zuen berak).

 

Erromara lehen bidaia (1955)

 

     Lehenengo txostena 1955eko urriaren 16/20etan Erromara egindako bidaiaz ari da, eta itxura guztiz, Madrileko Propagandisten buru eta adiskideren bati zuzendua da. Bidaia hau urte bereko Erromako oharren eta nuntzioak azaldutako mesfidantzen ondoren egin behar izan zen. Izan ere, txostenak esaten duenez:

 

Después de las Conversaciones, el Sr. Nuncio nos manifestó, en una entrevista celebrada en Cristina-Enea con el Comité organizador de las Conversaciones, algunas reservas acerca de éstas y la necesidad de que las Conversaciones respondiesen mejor a la denominación de «Internacionales», ya que, en su opinión, las personas que concurren a éstas no son conocidas en sus respectivos países. Dijo también que convendría contar con los embajadores y los agregados culturales para poder responder a la denominación de «internacionales». Esta actitud no dejó de llamarnos la atención y hasta —conviene decirlo si hemos de ser sinceros— nos molestó algo. Todo ello entrañaba una actitud que parecía diferente a la que hasta entonces habíamos observado en el Sr. Nuncio (Artxiboan, «Informes Generales» karp.: «Informe de mi viaje a Roma. 16-20 Octubre 1955»).

 

     Antoniuttirengandik jasotako iradokizun kezkagarri hauen ondoren (Santamariak «las altas exigencias del Sr. Nuncio» aipatzen zituen), bi datu berri agertzen dira: bata positiboa, bestea ezkorragoa. Alde batetik, Aita Bidagor jesuita donostiar, solaskide eta Erroman bizi zenak egin zion dei Santamariari: aurrera-gogoak galdu gabe, komenigarria izan zitekeen zuzenean Erromara jotzea; Bidagor bera ardura zitekeen Dell'Acqua-rekin mintzatzeaz. Hara iristean halaxe egin zuen, estatu-idazkariordearekin Solasaldien aldeko hitz-aspertu bat izanez. Dell'Acqua-k Santamaria Erromara ager zedila eskatu zion Bidagorri. Ateak irekita zeuden, beraz, Aita Santuaren hurbileneko batengana iristeko.

     Behar ere behar zen, zeren eta Antoniuttiren abuztuaren 20ko gutunak kokildu eta dena egin baitzuen Donostiako Font i Andreu gotzaina:

 

El Sr. Obispo sugirió a D. Francisco [Yarza, Solasaldietako kontseilaria] ciertas ideas en relación con una posible suspensión de las Conversaciones que pudiera, en su opinión, motivarse en el mucho trabajo que yo tengo ahora con la organización del Congreso de Pax Christi que se ha de celebrar en Valladolid el próximo verano. Me pareció tan extraña esta idea y tan opuesta a mi modo de pensar que no hice sino consolidarme en mis propósitos [Erromara joatekoak, alegia] pues de ningún modo tengo por aceptable solución tan mediocre en la que la autoridad competente no asume su propia responsabilidad (Artxiboan, «Informes Generales» karp.: «Informe de mi viaje a Roma. 16-20 Octubre 1955»).

 

     Zalantzarik gabe, Elizbarrutiko gotzainaren hoztasun edo utzikeria honi aurre egiteko idatzi zien gainerako apezpikuei goian aipatu dugun irailaren 28ko kontsulta-eskutitza. Egokiera hartan nahitaezkoa zen Bidagorrek erraztu zion Dell'Acquaren ikustaldiaz baliatzea.

     Madriletik nuntzioa ikustatuz bidaiatzeko asmoa baztertuz («el Sr. Nuncio no me había aún concedido la audiencia solicitada. Esta y otra razón, que es más para dicha de palabra que por escrito», dio Santamariak), Hendaiatik zuzenean joan zen Erromara idazkaria.

     Aita Bidagor zain zeukan Erroman Santamariak. Bi gizonon arteko estimu eta adiskidetasuna nabaria da beren eskutizketan. Santamariak honela aurkezten du jesuita hau:

 

Hay que advertir que el P. Bidagor ha sido profesor de Mons. Dell'Acqua, es además consultor de varias Congregaciones y tiene en el Vaticano, según he podido observar, un gran prestigio y autoridad debidos no sólo a su ciencia sino también a su personal independencia de criterio (Artxiboan, «Informes Generales» karp.: «Informe de mi viaje a Roma. 16-20 Octubre 1955»).

 

     Bidagorrek lagundu zuen Santamaria Dell'Acquari egindako ikustaldian (1955-10-17). Estatu-idazkariordeak Pax Christi frantsesaren «desbiderazio politiko» puntualei buruzko kezkak aipatu zizkion; baina berehala heldu zitzaion Solasaldien arazoari. Dell'Acqua berauen alde agertu zen, Solasaldien balio eliztarra eta lan-prozedurak beren barrutik ongi baino hobeto ulertuz:

 

Me indicó que las Conversaciones realizaban un trabajo que juzgaba interesante y confirmó la conveniencia de que no se abandonara la forma actual, manteniéndose dentro de un tono de simple diálogo, sin pretensiones científicas ni magisteriales, como se ha venido haciendo hasta ahora. Las Conversaciones deben seguir siendo una iniciativa privada, no emanada directamente de la Jerarquía, aunque sí sometida a la vigilancia de una comisión episcopal. Pero usted, me dijo, no debe ser el único en pagar los gastos, es decir, es conveniente que sea Vd. respaldado en lo necesario por los Obispos de la Comisión. Conviene también que uno de éstos tenga al corriente periódicamente a la Junta de Metropolitanos [gaur eguneko Apezpikuen Biltzarraren aurreko erakundea, berori] acerca de los proyectos y desarrollo de las Conversaciones pero limitándose a informar, sin que esto implique una dependencia directa pues en tal caso las Conversaciones no podrían gozar de la libertad de que ahora disfrutan (Artxiboan, «Informes Generales» karp.: «Informe de mi viaje a Roma. 16-20 Octubre 1955»).

 

     Estimagarria zen iritzi horietan Solasaldien izaera bereziaren ulerpena, eta beraien askatasuna gorde-nahia; dakigunez, Artzapezpiku Metropolitarren Biltzarrarekikoa ez zen sekula aurrera eraman (artxiboan ez dugu aurkitu, behintzat, aztarnarik). Dell'Acqua prest agertu zen nuntzioarekin ere hitz egiteko, Santamariari berorrekin harreman hertsietan izateko eskatu zion aldi berean, baina Bidagorrek Vatikanoan izan zezakeen bitartekaritza zuzena ere proposatuz:

 

Espontáneamente me autorizó a que, si lo creía necesario, le tuviera al corriente de las incidencias que pudieran presentarse posteriormente, por intermedio del R.P. Bidagor (Artxiboan, «Informes Generales» karp.: «Informe de mi viaje a Roma. 16-20 Octubre 1955»).

 

     1955eko udazkenak egun-argitan utzi zuen Solasaldien etorkizunerako Hierarkiaren laguntzak, ahuleziak eta mesfidantzak non zeuden. Laguntza ofizialak Apezpikuen Batzorde Babesletik eta Vatikanoko Estatu Idazkaritzatik itxaron zitezkeen. Katebegi ahula Elizbarrutiko gotzaina zen, Dell'Acquak ere ikusita zeukanez:

 

En cuanto al Sr. Obispo de la Diócesis, si no puede tomar parte directamente en este trabajo, no habrá inconveniente en que cualquier otro prelado de la Comisión, se ocupe de ello, a condición, claro está, de que se tengan en todo momento las debidas consideraciones al ordinario del lugar (Artxiboan, «Informes Generales» karp.: «Informe de mi viaje a Roma. 16-20 Octubre 1955»).

 

     Mesfidantza, eta erasoak ere, bizpahiru lekutan topatu zitezkeen: nuntzioak esanda zituen bereak, solaskide tradiziozaleenak ere izan zezaketen zer adierazi, eta Dell'Acquaren informatzaile ezezagunak Solasaldien aldeko agertu baziren ere (ik. aipatu bidaia-txostenean), ez dago zergatik pentsa Erromako doktrina-kongregaziora hurbil zitezkeenak jite berekoak izango zirenik. Hain zuzen, Ofizio Santuaren lehenengo oharrak iritsi berriak ziren Donostiara (1955-07-20). Denborak erakutsiko zuen norainokoa zen balizko arrisku hura.

     Santamariak ikusten zuen gero eta zailagoa gertatzen zitzaiola jasotako arauak betearaztea; bazekien inguruan eta barnean zituela begiraleak, eta agian salatariak, eta Aita Bidagor Erroman zuenez, arazoak guztiz okertu aurretik, irizpideak argitu eta berretsi beharra zegoela. Horrela hartu zuen, berriro ere, Erromarako bidea.

 

Erromara bigarren bidaia (1958)

 

     Santamariak 1958ko apirilaren 9an izan zuen Dell'Acquarekin mintzatzeko aukera. Solasaldien Idazkari bezala ez ezik ACNPren lehendakariorde bezala hartu zuen Dell'Acquak. Elkarrizketak bi parte izan zituen: lehenik Dell'Acquak berak atera zuen Madrileko Editorial Católicaren zuzendaritzan izandako azken aldakuntzen arazoa. Bazuen horretaz zerbait azaltzeko gogorik, nonbait.

     Jasotako arauak erabilitako gai hain lerrakorretan betearazi beharra zein zaila gertatzen zen azpimarratu zion Santamariak Dell'Acquari:

 

En efecto, si desde el punto de vista exterior la normalidad de las Conversaciones había sido en su opinión, completa, el Sr. Santamaría reconocía la mucha dificultad en que se había visto para dar cumplimiento a todas las indicaciones anteriormente recibidas y llevar a cabo la discusión del tema propuesto de un modo enteramente satisfactorio. [...]. Las cartas de la Secretaría [de Estado] habían sido un gran «encouragement» para él en el aislamiento en que le parece encontrarse (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Informe de la visita efectuada por Carlos Santamaría, Vicepresidente de la ACN de P. a Mons. Dell'Acqua, Sustituto de la Secretaria de Estado, el día 9 de Abril de 1958»).

 

     1955ean apezpiku eta teologoei egindako galdera bertsua zuzendu zion Santamariak orduan Dell'Acquari. Idazkariordeak, erantzun gisa, Solasaldien interesa eta etorkizuna azpimarratu zituen (ib., 3. or.). Ordura arteko Apezpikuen Batzorde Babeslearen aterpe eskasa azpimarratu zuen, zeharbidez, Santamariak, eta Zaragozako artzapezpikuak (Casimiro Morcillo) Batzorde misto berri baten (elizgizon eta laikoz osatua) lehendakari bezala eman zezakeen itzala iradoki zion Dell'Acquari. Hau ados agertu zen proposamen honekin, eta Santamaria pozik: «De esta manera el Sr. Santamaría se sentiría completamente sostenido y mucho más seguro en su actuación», dio txostenak (ib., 4. or.).

     Solasaldien berreraketarako eman beharreko pausoak eta lan-egutegia erabakita geratu zen honela Santamaria eta Dell'Acquaren artean (ondoko aipuak, luze samarra izanik ere, merezi du hemen leku bat, gero gertatuko zirenekin duen kontraste-zerikusiagatik):

 

El Sr. Santamaría procurará obtener la colaboración del Sr. Arzobispo de Zaragoza [Dell'Acquak berak berorri Erromatik «un mot» bidal ziezaiokeela esan zuen, gainera] y organizará sobre esta base las próximas Conversaciones sin preocuparse demasiado de que tengan un mayor relieve este año pero de manera que la continuidad de la obra no quede en ningún momento interrumpida. Luego se realizarán gestiones para la constitución de la Junta. Mons. Dell'Acqua verá con el mayor agrado que ésta tenga una especie de representante romano en la persona del P. Bidagor en quien él tiene plena confianza. Convendrá además, indicó Mons. Dell'Acqua, que se redacten unos pequeños estatutos y que sean sometidos a la aprobación de la Secretaría de Estado. Así la obra será poco a poco despersonalizada e institucionalizada al mismo tiempo, que es lo que interesa para asegurar su continuidad. Cualquier dificultad que haya el Sr. Santamaría se la comunicará a Mons. Dell'Acqua, sea directamente, sea a través del P. Bidagor (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Informe de la visita efectuada por Carlos Santamaría, Vicepresidente de la ACN de P. a Mons. Dell'Acqua, Sustituto de la Secretaría de Estado, el día 9 de Abril de 1958», 5-6. or.).

 

     Elkarrizketan bizpahiru datu aipagarri jaso ditzakegu: a) Estatu Idazkaritzarekin harremanak izateko bide zuzena eman zitzaion Santamariari, berriz ere Aita Bidagor bitartekaritzat ez-ofizialki izendatuz. b) Solasaldiek jarraitu egin behar zuten, horretarako etenik gabeko pausaldi moduren bat ere hartuz, Arautegia idatziz eta Batzorde eraginkorrago eta errespetagarriago bat eratuz. Egitasmo oso bat zen, noski, Idazkariarentzat eta betidaniko antolatzaileentzat.

     Elkarrizketa hura zein girotan joan zen jakiteko Santamariaren azken oharpena argigarri izan liteke:

 

Mons. Dell'Acqua cerró con mucho afecto esta parte de la conversación recordando al Sr. Santamaría cómo hace tres años había dificultades con relación a Pax Christi y todo se había arreglado. De nuevo le animó a que continuase trabajando y que llevara adelante su plan proyectado (Ib., 6. or.).

 

     Zinez, lasai itzul zitekeen Santamaria agintzariak ederrak baitziren, eta lanak ere programaturik zekartzan eta, nahiz eta gero, lanean aurrera egitean, Morcillorekin eratu zitezkeen gidaritza-asmoek, adibidez, aurrerabiderik ez aurkitu. Hala ere, bazen zaindu beharreko beste fronterik ere: Estatu Idazkaritzak hainbat eta gehiago pisu izan zezakeen beste erakunde batek —Erromako Ofizio Santuak—, 1958ko uztailean iritsiko ziren ohar ofizialek erakutsi zuten bezala. Dena den, horretaz jardun aurretik, data horren aitzineko gorabeherak ezagutu beharko genituzke.

 

Lanerako arauen arazoa (1955-1959)

 

     Elkarrizketetan parte hartu zuen hainbatek behin baino gehiagotan agertu izan zuen Donostiako topaketetako solas hutsak eta ikaslan serioagorik ezak parte-hartzaileengan utzi ohi zuten ez-asea (batez ere, teologo batzuen baitan zen hori egia). Bestalde, eztabaida-aretoan esandakoek berehalako oihartzuna zuten komunikabideetan eta aldizkari bereziagoetan ere: gaiak biziak eta irristakorrak zirenez, arduragarri zen hori dena, politikarientzat ez ezik, baita fedeaz nahiz erlijioaz ziharduen jakitun zenbaitentzat ere.

     Dell'Acquak adiskide-giroan eta Solasaldien egitekoa ongi ulertuz gogoratutako balio kontrajarrien arteko oreka zaindu beharra zegoen: topaketen solas librea zaindu beharra zegoen, zientzia-lanetan sartzeke, baina Solasaldiei Elizaren irakaspen-zereginik ere eman gabe.

     Bestalde, Idazkaritzak bazekien Ofizio Santuak eztabaidei formaltasun arautuagoa eman nahi ziela (Dell'Acquak ere iradoki berri zion Santamariari arautegi baten komenentzia), areto barnean apezpikuak solaskide huts baino maisutasun jasoago batekin parte hartzera eramanez. Baina Idazkariak adierazita zeukan horretarako lanaren zailtasuna.

 

1955eko oharrak

 

     Dell'Acquak gogoeta aske emankorrago baten alde egin nahi zuen postura, Ofizio Santuak doktrina-segurtasunaren alde egitea nahiago izan zuen, Donostiako gotzainari Madrileko Nuntziaturatik 1955eko abuztuaren 20ko datarekin adierazi zitzaion honen arabera:

 

La Suprema S. Congregación del Santo Oficio, que ha seguido siempre con el debido interés el desarrollo de las «Conversaciones Católicas Internacionales de San Sebastián», acepta la constatación hecha por algunos observadores de que las mismas pueden servir para una armonía de pensamiento y de acción, en la verdad católica, cada vez mayor entre los intelectuales de las diversas naciones.

       Pero la S. Congregación no puede ocultar su preocupación por el hecho de que la presencia de intelectuales, eclesiásticos o seglares, bien distintos por sus ideas, quizás erróneas o al menos demasiado audaces y peligrosas, haga crear alrededor de las Conversaciones una atmósfera de duda y prevención, tanto más cuanto que algunos de los ponentes de dichas Conversaciones han sido objeto de algún aviso por parte de la Suprema Autoridad.

       Por tanto, deben observarse, en particular, las siguientes cautelas:

       1) Los Obispos no asistan a las sesiones sino como Superiores o Maestros, y no como conversadores equiparados a los demás.

       2) No se debe invitar más que a personas de segura doctrina.

       3) No deben asistir seminaristas a las sesiones.

       4) Debe haber uno o más teólogos, de reconocido prestigio, con el cargo específico de resumir las relaciones expuestas, de hacer notar los posibles errores y de hacer resaltar la verdad.

       5) Las publicaciones de los Documentos deben ser revisadas por el teólogo designado para controlar las conversaciones, y no podrán editarse sin ser previamente entregadas a la censura eclesiástica (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio»: «Nunciatura Apostólica en España», Prot. nº 1.523/55. 1955-08-20).

 

     Ikus daitekeenez, lan-prozedurak berritzean baino areago apezpikuen aparteko Eliza-maisutasunean, solaskideen hautapenean eta elkarrizketei eta argitalpenei kontrol zehatzago bat egitean jarri zuen Ofizioak bere ardura. Arazoa, bere soiltasunean ere, ez zen samurra bideratzen Solasaldiei beren informaltasuna ukatu gabe (geroago ikusiko dugu hori bera Teologoen Batzordearen historia laburra aztertzean).

     Solasaldietako Batzorde Betearazleak 1956ko urtarrilaren 4an egokitu eta zehaztu zituen lanerako Ofizio Santuak bidalitakoak. Bost puntuetatik 3, 4 eta 5.ak hitzez hitz hartu zituen, eta lehenengo biak, ostera, honela utzi zituen, egokituta:

 

La Comisión acata y agradece profundamente estas indicaciones o normas viendo en ellas el altísimo interés y el celo de la Suprema S. Congregación y está dispuesta a darlas fiel cumplimiento en un espíritu de amor y de sumisión a la jerarquía.

       A este efecto, si V.E. lo aprueba [Elizbarrutiko gotzainari zuzendua da gutuna], en las próximas Conversaciones se adoptarán las siguientes medidas:

       1) Los Señores Obispos que quieran honrar las Conversaciones con su presencia, serán invitados a ocupar un lugar especialmente destacado y en caso de que deseen tomar la palabra se les rogará lo hagan antes de comenzar el diálogo o una vez terminado éste, de suerte que aparezca bien claro que asisten a las sesiones no como simples conversadores, sino como superiores o maestros.

       2) La Comisión ejecutiva pondrá un especial cuidado en la elección de las personas que hayan de ser invitadas a las Conversaciones, sobre todo en lo que concierne a los eclesiásticos, los cuales serán elegidos entre los profesores de seminarios y Universidades de la Iglesia en pleno ejercicio de sus funciones comúnmente considerados como de sólida doctrina (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: Batzorde Betearazleak gotzainari, 1956-01-04).

 

     Esan bezala, hurrengo hiru puntuak jasotako oharretan zetozenak berak dira, zehaztasun berririk gabe. Gotzainak Nuntziaturara bidali zituen erabakiok, nahi izanez gero Erromako Ofizio Santura helarazteko. Borondate onak eta erabaki xehatuok gorabehera, Santamaria zen batez ere dena praktikara eraman behar zuena.

     Badirudi ezinezkoa gertatu zela ohar-erabaki hauek osorik betetzea. Cirardak, ondoko zereginetan Teologoen Batzordeak (4. oharrak ezarritako Batzordeak, alegia) nola joka zezakeen aztertzean dioena da adibide bat: 1959 aurretik ez zuen asmatu bere lana nola egin, eta praktikan ez zen ezertara iritsi. Apezpikuei eman zitzaien leku formalak zein pisu izan zuen ez dakigu, eta segurua da egoera hartan solaskideen hautapena hertsiago zaindu zela; Documentos-en zentsurarena, aldiz, badakigu bete izan zela.

 

Lan-arau berriak (1958)

 

     Baina Solasaldiek beren izaera mantendu nahi izan zuten, eta horri eutsi nahi baldin bazitzaion, ez zegoen emandako arauak hertsiegi betearazterik. Eta Nuntziaturan eta Ofizio Santuan egindakoa gutxitxo izan zela uste izan zuten, inondik ere. 1958ko uztailaren 9ko gutun baten bidez helarazi zuen nuntzioak Ofizio Santuaren bigarren oharpena:

 

El S. Oficio se considera en el doloroso deber de manifestar que las Normas e Instrucciones dictadas por los Emmos. Purpurados en el miércoles, día 20 de Julio de 1955, y oportunamente comunicadas, no han sido observadas más que en una mínima parte.

       Los Emmos. Cardenales, por tanto, en la reunión del miércoles, 25 próximo pasado, han determinado cuanto sigue:

       1.— Insistir sobre las Normas ya emanadas del S. Oficio y advertir que su observancia es condición sine qua non para la supervivencia de las reuniones;

       2.— Reducir el número a pocos invitados, de segura ortodoxia y altamente cualificados;

       3.— Exigir que los organizadores de las Conversaciones envíen a la Nunciatura Apostólica los nombres de los conferenciantes y el tema de la conferencia asignada a cada uno de ellos;

       4.— Sustituir el sistema de las Conversaciones por el de las discusiones, sobre la base de sólidas y completas relaciones elaboradas por seguros maestros.

       Vuestra Excelencia encargue al Excmo. Sr. Obispo de San Sebastián, como ordinario del lugar, de la ejecución de las susodichas Normas, anteriormente establecidas en la citada Feria IV, 20 de julio de 1955, como también de las nuevas Normas que ahora se comunican.

       El Excmo. Sr. Obispo de San Sebastián haga comprender claramente al Sr. Santamaría que, si en las Conversaciones se continúan profesando ideas atrevidas o peligrosas y no se siguen las Normas referidas, la Santa Sede se verá obligada a condenarlas (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Comunicación del Sto. Oficio, según carta del Excmo. Sr. Nuncio Apostólico, de 9 Julio 1958»).

 

     Argi gorria piztu zitzaion, beraz, Idazkaritzari: Dell'Acquari eta Estatu Idazkaritzari Ottavianiren Ofizio Santuak aurrea hartu zien, eta han ito ziren agian etorkizunerako itxaropenak: solas-giro irekia zaila bilakatuko zen, inondik ere, solaskide gutxi batzuekin, topaketak elkarrizketa izatetik eztabaida akademiko bihurtuz, Ofizioaren oharpen bortitz hau tartean zela, gotzainen maisu-garaitasun hura solas-aretoan presente eginez eta teologo ofizialen begiratua gainean zela...

     Uztailean iritsi zen oharpenak lehenagotik irailaren lehen asterako deiturik zeuden Solasaldien nondik norakoa jarri zuen mahai gainean: zinez, egingarriak al ziren topaketa haiek? Batzorde Betearazleak ezetz uste izan zuen; Solasaldiak behin betiko bukatutzat eman ez baldin baziren ere, behin-behineko erabakiren bat hartu beharra zegoen. Berehalako Solasaldietarako deia bertan behera moztu, eta topaketa atzeratzea erabaki zen.

     Solaskide deituek —horietako asko jada lagun zaharrak, gainera— Idazkariaren gutun hau jaso zuten:

 

Mi querido amigo:

       El Comité organizador de nuestras Conversaciones acaba de recibir instrucciones de la Santa Sede sobre la organización y el método de trabajo de nuestras sesiones. Comoquiera que el plazo de que disponemos para poner en ejecución tales normas es demasiado breve, hemos decidido aplazar la sesión que había de celebrarse en la primera semana de Septiembre hasta una fecha ulterior, probablemente hasta el verano próximo. Queremos, en efecto, tener la seguridad de una aplicación fiel y perfecta de las instrucciones recibidas, las cuales han de contribuir, seguramente, a un mayor y mejor desarrollo de la obra. — Lamentaría mucho que este aplazamiento ocasionara a usted algún trastorno en sus planes de verano. Le tendré al corriente de nuestros proyectos (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Carta a Conversadores», 1958ko uztaila).

 

     Santamariaren ustez, bi puntu ziren praktikan jartzeko zailtasun handiagoak zituztenak: a) Apezpikuei eman nahi zitzaien trataera berezia nola eratu, eta b) Solaskideen hautapena egiteko irizpide praktikoen falta («será preciso en el futuro presentar a la Santa Sede previamente la lista de los invitables por si ha de excluirse alguno de ellos», diotsa C. Morcillori 1958-07-28ko gutunean).

     Arazo praktikoak gorabehera, 1958ko deituek —bakoitzak bere gisara— jakin bazekiten, edo susmatzen zuten, Ofizio Santuak honelako batean esku hartzeak zein alkantzu izan zezakeen. Badu interesik erantzunen berri jakiteak.

     Hamaika urteren buruan, Solasaldien antolatzaileek harreman zabalak zituzten nazioartean, eta joera ezberdinetako pentsalari eta taldeekin, gainera. Ofizio Santuaren gutuna ezin zitekeen oharkabean pasa, antolamenduak berak berri ematea eskatzen zuelako, eta urte haietako pentsalari katolikoen lana borborrean irakiten zegoelako ere. Gogora dezagun 1958ko urrian hil zela Pio XII.a, eta Joan XXIII.ak (Santamariak Parisen ikustatu zuen Roncalli nuntzioak) hurrengo urtean deituko zuela Kontziliora, hain zuzen Solasaldiak amaituko ziren urte berean.

     Urte hartan deitutakoak ezagun zaharrak ziren gehienak, eta sona handiko lumak gehienak: P. Lucas Verdú, L. Guissard, Pietro Prini, E. di Rovasenda, Louis-Joseph Lebret, Georges Suffert, Jean Guitton, Charles Moeller, E. Schramm, A. Léonard, Georges Dejaifve, Henri Fesquet, Lily Ã�lvarez, J.M. González Ruiz, Joseph Folliet, M. F. Sciacca, etab. Gehienak baiezkoa ere emana zuten Erromako oharra atzeratuta iritsi zenean.

     Eliza barneko esanekotasunaren arazoa bidera ekarri zien antolatzaileei eta solaskideei Erromako erabakiak. Beraz, berria eman zitzaienen artean bi moldetako gogoetak suma daitezke (erantzule bat berarengan biak batera ere bai): obedientziari bide eman beharra, alde batetik, eta Solasaldien gaurkotasun historikoaren balioa salbatzeko premia. Cirarda kalonjearen eta Enric Ferrán kristau ekintzaile katalanaren gutunetatik jasotzen ditugu testu lekuko hauek:

 

Su carta me ha extrañado mucho. Esperaba cualquier cosa menos esa repentina y brusca interrupción de las Conversaciones. ¿De verdad que espera celebrarlas el año próximo, porque su frase final me parece encerrar como una contradicción con esa esperanza expresada en otro párrafo anterior?

       En todo caso, Dios por encima de todos y de todo. Lo importante no es hacer esto o aquello, sino cumplir su voluntad: servir a su Iglesia, como Ella quiere ser servida (Artxiboan, «Gutunak, 1958» karp.: Cirardak Santamariari, Gasteiz, 1958-07-26).

       

Con verdadera pena me he enterado por su atenta carta, del aplazamiento de las «Conversaciones» hasta el próximo año para adaptarse a las instrucciones de la Santa Sede sobre organización y método de trabajo. Lo he sentido personalmente, egoísticamente [...]. Pero [mi mujer y yo] aun lo sentimos más profundamente por todo lo que el aplazamiento puede significar y por la pérdida auténtica y verdadera de una labor católica eficaz. Da grima pensar que mientras proliferan, con toda libertad y ayuda tantas actuaciones católicas de fachada, vacuas e inoperantes, tenga que aplazarse —perdiéndose por de pronto el trabajo de un año— una reunión internacional católica, de trabajo sincero y eficaz. Qué le vamos a hacer! Un desengaño más! Lo lamento también especialmente por usted y le ruego que no se desanime (Artxiboan, «Gutunak, 1958» karp.: E. Ferránek Santamariari, Bartzelona, 1958-07-26).

 

     Solaskide zenbaitek «zeinu» bat ikus zezakeen Erromatik etorritako ohar hartan: Elizaren pentsamendu-berrikuntzan ageri zen gatazka sozio-instituzional orokorrago batez ziharduen «zeinua», alegia. Esan ere zerbait esan zen nonbait, zeren etenaren ondoren entzundako «esamesei» erantzuteko, 1959ko udaberrian edo (datarik ez du agiriak), prentsa-ohar bat zabaldu zuen Idazkaritzak, atzerapenaz argibide osagarriak emanez, 1959rako deia luzatuz eta, agian, handik aurrera Solasaldiak bi urtean behin egingo zirela aurreratuz.

     Esamesak eta interpretazioak garrantzia izan baldin bazezaketen ere, batez ere premiazkoa zen lanari ekin eta oztopoei gaina hartzen hastea, egitekoari segida ematekotan.

 

Solasaldiei segida bilatzen (1959)

 

     Zenbait eginkizun larri bideratu beharra zeukaten antolatzaileek eta haiekin batera Idazkariak: a) Donostiako gotzainaren inguruan Solasaldietako antolamendu-egitura indarberritu eta lanean jarri, b) Erromako harremanak birbideratu, c) Ofizio Santuak Idazkariaz izendatuki egindako aipuari erantzun, eta d) Solasaldiei barne-arautegia lehenbailehen prestatu. Hasteko, Erromako egoera argitzeari ekin zitzaion.

 

Berriro Erromara, hirugarrenez (1958ko udazkena)

 

     Urriaren 24ko data daraman gotzainarentzako «Nota» batean utzi zuen Santamariak Erromara egindako hirugarren bidaia honen albistea. Oraingoan, Estatu Idazkaritzara eta Ofizio Santura, bietara, hurbildu nahi izan zuen Idazkariak, hitzezko argibideak bederen han uzteko. Hori dio aipatu «Nota»-k, baina badakigu agiri idatzi bat ere utzi zela Ofizio Santuan.

     Bi ikustaldi egin zituen: irailaren 30ean Dell'Acquari, eta urriaren 1ean, Kongregazio Santuko Crovini monsinoreari (Aita Philippe komisarioa Erroman ez zegoenez). Biengandik Santamariak atera zuen ondorena honela geratu zen laburtuta, berriematean:

 

Si mis impresiones no son equivocadas, parece más bien que una medida de este género [que las CC. «sean alteradas sustancialmente ni definitivamente interrumpidas»] sería causa de desagrado en las autoridades romanas y constituiría en los momentos actuales un motivo de descrédito para las personas que han intervenido en la organización de estas sesiones y una nota poco favorable para el prestigio de la Diócesis de San Sebastián (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Nota de D. Carlos Santamaría sobre las Conv. Cat. Intern., 24 de octubre de 1958», 1. or.).

 

     1958ko Solasaldien etenerako antolatzaileen arrazoiak ere argituta geratu ziren, eta ondokoekin segitu beharra ere bai, berehala zeuden zailtasun praktikoak eta betekizun hierarkikoak nola eratu zitezkeen begiratuz. Elizbarrutiko gotzainaren erantzukizun zuzena azpimarratu zen, arauen betetzeko segurtasun-berme bezala. Santamariaren azken laburpena zera izan zen:

 

Mi punto de vista como resultado de las visitas relatas, se resume en dos puntos: 1º. En la situación actual no parece quedar otra solución concreta que la de llevar adelante la obra de las Conversaciones pues de no hacerlo así se corre el riesgo de incurrir en el desagrado de la autoridad Superior. 2º. Parece asimismo necesario que el Sr. Obispo de San Sebastián, como Patrono y Presidente de las Conversaciones adopte las medidas que convengan para la prosecución de la obra y asuma el gobierno de la misma bajo su propia y directa autoridad (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Nota de D. Carlos Santamaría sobre las Conv. Cat. Intern., 24 de octubre de 1958», 2. or.).

 

     Segidaren arazo orokorrari horrela erantzun zitzaion, baina Santamariak premiazkoa zuen —badaezpada Ofizioan bestelako zalantzarik izan baldin bazen ere— bere erantzukizun pertsonalaz zerbait esatea; izan ere, uztaileko oharpenean Santamaria izendatuki agertu zen («El Excmo. Sr. Obispo haga comprender claramente al Sr. Santamaría...»). Hori, garai haietan eta zuen arduradun-lanpostuagatik, larria ere izan zitekeen. Batez ere 1956-1957etan «ideia ausart edo arriskutsuak» zabaltzea eta «emandako arauak ez betetzea» ziren salaketak.

     Idazkariarentzat Erromako bi solaskideek beren konfiantza berretsi zioten hitzez, baina Santamariak 1956-57etakoaz kontu-emate idatzia ere utzi nahi izan zuen Ofizio Santuan.

     Kontu-emate hau ez zen itsumustuan idatzi, noski, eta artxiboan daude Aita Bidagorrek lehen zirriborroari egin zizkion zuzenketak.

     Solasaldiek Hierarkiarekiko zuten betiko lotura instituzionala azpimarratu ondoren, egitekoagatik beragatik eta borondatez Idazkariak zuen lanarekiko eliztasun-zentzua azpimarratzen zen kontu-ematean. 1955eko arauetako bakoitza nola bete zen (edo zergatik bete gabe geratu) argitu nahi izan zuen Santamariak.

     Hauek ziren argitzeko puntuak: Teologoen Batzordeak aski zorrotz egin ez omen zuen gainbegiratu-lana, baieztapen ausartegien zuzenketa-arazoa, Documentos-en argitalpen-zentsura, apezpikuen maisu-aitorpenarena.

     Santamariak, esamolde apalean eta bere mugak aitortuz ere, Elizbarrutiaren eta batez ere Apezpikuen Batzorde Babeslearen erantzukizunak ere gogoratu zituen: hauek dira batez ere beren zeregina birdefinitu eta kargu egin behar dutenak. Teologo begiraleenaz ere beren egitekoa betetzeko Hierarkiak dagozkion pausoak eman ditzala iradokitzen da. Hori dena konpontzen ez den bitartean, jasotako arauak betetzea zaila izango dela. Hautapena egiteak duen konplexutasuna azpimarratzen du Idazkariak: adibidez, 50 lagun erakartzeko 200en bat dei egin behar dira.

 

A mi juicio la perfecta solución de esta cuestión [apezpikuek Solasaldietan behar zuten leku bereziaz ari da] requeriría un estudio de la propia Junta Episcopal patrocinadora, determinándose de modo concreto y práctico el modo de actuar los Excmos. y Rvdmos. Obispos en las Conversaciones. Análogas consideraciones pudieran hacerse sobre el punto segundo [deituen ortodoxia-segurtasun eta hautapenaz]. [...].

       Finalmente, en el momento crítico a que ha llegado la obra de las Conversaciones Católicas Internacionales de San Sebastián, el que suscribe con todo respeto se permite expresar su parecer de que para un ulterior progreso y continuación de aquella sería necesario que la Junta Episcopal patrocinadora u otra autoridad eclesiástica competente fijara el modo práctico y concreto de dar cumplimiento a las Normas de la Suprema Sagrada Congregación. Y asegurando mi entera sumisión a la Autoridad del Santo Oficio es un grato deber para mí ponerme a la disposición de la Jerarquía animado del propósito de servirla en lo que Ella desee (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Nota de D. Carlos Santamaría sobre las Conv. Cat. Intern., 24 de octubre de 1958», 3 eta 4. or.).

 

     Erromatik itzultzean, Santamariaren lehenengo lana Elizbarrutiko gotzainarengandik —bera zeukan batez ere eskura— lankidetza praktikoa lortu eta haren lehendakaritzapean Batzorde Betearazlearekin lan-egutegi eta prozedura berriak abian jartzea izan zen.

     Hain zuzen, ondoko hilabeteetakoak dira Batzorde hark utzi zizkigun akta bakanak. Urte berriarekin ekin zitzaien handik aurrera gotzainarekin berarekin batera egingo ziren Batzorde-bilerei, Castilblanco jauregian. Kostata, baina Santamariak lortu zuen, bada, Font i Andreu bere eginbeharraz jabetu eta lanean jartzea. Idazkariak honela idatzi zion Erromako aholku-emaile lagunari, Bidagorri:

 

Desde ahora él [gotzainak] nos presidirá una sesión cada dos o tres semanas, para tomar todas las decisiones necesarias, se dirigirá personalmente a los conversadores más importantes, a las autoridades, etc., en fin «dará la cara», si puedo permitirme esta expresión, en todos los aspectos que la organización de las Conversaciones lo exija. [...]. Se harán actas de todas las reuniones (Bidagorri gutuna, 1959-02-03. Artxiboan, «Probl. Sto. Oficio» karp.).

 

     Lehentasuna eman nahi izan zitzaion Solasaldien gobernu hoberako arautegiak idazteari (Batzorde eta Elkarrizketetarako bana): Santamariak prestatuko zuen zirriborroa, gero Ofizio Santuari onar zezan bidaliko zitzaiona; solaskidegaiak aukeratzeko Erroman hemengoa segitzen zutenei iritzia eskatuko zitzaien; 1958ko gai berari eutsiko zitzaion 1959an ere («Talde-bekatua»), eta berau hainbat ataletan banatu ondoren, hizlarigaiak proposatu ziren. Gotzaina izango zen deiak eta eskeak egingo zituena. Atzerri Arazoetarako ministroari ere pasatuko zitzaion egitarau berriaren albistea (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: 1959-01-04ko akta).

     Antolakuntza-lanak abiada onean zihoazen. Hizlarietako kasik erdiek baiezkoa eman zuten otsailaren erdirako; data beretan, Solasaldien barne-arautegiaren zirriborroa prest dago, eta Teologoen Batzordea eratzeko pausoak ematen hasiak dira (Setien eta Telletxea, eta Arantzazu eta Loiolako ikastetxeak gogoan hartuz) (ik. ibidem, 1959-02-16ko akta).

     Ofizio Santura onarpenerako bidaltzeko prestaturiko Barne Arautegigaiak lau kapitulu nagusi zituen, hamahiru punturekin: 1) Gaiaren hautapenaz. 2) Solaskideen hautapenaz eta txostenen prestakuntzaz. 3) Teologoen Batzordeaz, eta 4) Eztabaida-ordenaz eta apezpikuen parte-hartzeaz (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: titulurik gabe, 1959-02-17).

 

Erromara azken bidaia (1959ko apirila)

 

     1959ko prestakuntza-lanak burutzeko, segurtasun instituzional baten bila Erromara joan beharra zegoen, eta xede horrekin Idazkariak berriro ere Erromarako bidea hartu zuen apirilaren lehen astean. Bidaiaren berri-txostenik ez dugu aurkitu artxiboan, baina gutunerian badago berorren albisterik.

     Edozein ustekabe alboratzeko, Santamariak erabakita zeukan emango zen antolakuntza-pauso bakoitza Hierarkiak onartua izan zedila, eta goiko azken agintarien iritzira jarriko zela: ofizialki nahiz ez-ofizialki dena deus egin aurretik zernahitarako oniritzia eskatuko zen (ik. Bidagorri gutuna, 1959-02-03: «Probl. con el Sto. Oficio» karp.). Arautegigaia, adibidez, nuntzioari bidaliko zitzaion Ofiziora bidal zezan, baina Santamariak pertsonalki ere harreman zuzenak izango zituen Kongregazio erromatarrarekin.

     Donostiako gotzainaren aurkezpen-gutun batekin joan zen Idazkaria Erromara, gotzainaren beraren bitartekari bezala (Ottavianiri gutuna, 1959-03-24: id. karp.). Itzultzean, Ottaviani eta Dell'Acquarekin izandako elkarrizketez lankidegaiei ematen die albistea: dena ongi joan da, eta Aita Santuari berari ere (Joan XXIII.a) emango dizkio albisteak Dell'Acquak. Astebeteren buruan joan zen gotzaina ere azken xehetasunak zehaztera, apirilaren 30ean (Zalbari gutuna, 1959-04-09: id. karp.). Bi ikustaldi hauen ondoren, 1959ko Solasaldien egitaraua eta prozedurak onartuta geratu ziren Ofizio Santuan, eta aurrera egiteko baimena emanda zegoen (Zalbari gutuna, 1959-04-30: id. karp.).

     Maiatzerako arazo ofizialak guztiz bideratuta geratu ziren, eta hurrengo topaketetarako deia egin zitekeen lankide hautatuen artean:

 

Quería comunicarle a usted el resultado de nuestras gestiones en Roma y esperaba el regreso de nuestro señor Obispo para saber ya de un modo definitivo si las Conversaciones podrían celebrarse: estamos ya plenamente autorizados para anunciarlas públicamente. Personalmente entregué al Cardenal Ottaviani la lista de temas y de ponentes y la respuesta es completamente afirmativa (E. di Rovasendari gutuna, 1959-05-14: «1959ko gutuneria» karp.).

 

Azken Solasaldiak prestatzen

 

     Ottavianirengandik jasotako hitzezko baimenaren ondoren, gotzainak nuntzioaren bidez ofizialki eman zituen ondoko pausoak: gaien eta hizlarien zerrendak bidali zitzaizkion, Erromako harremanen berri ere emanez (Antoniutti nuntzioari gutuna, 1959-06-09: id. karp.). Dell'Acquari gisa berean eman zitzaion berri, eta bide batez Estatu Idazkaritzaren gutun labur bat eskatu (Dell'Acquari gutuna, 1959-07-22: id. karp.).

     Baimenaren ondoko lanak solaskidegaien hautapena, Teologoen Batzordearen eraketa, harreman zibil ofizialak eta apezpikuen presentzia segurtatu eta bideratzera zuzendu ziren.

 

Solaskideak

 

     1959rako solaskide-zerrenda osatzeak buruhausterik eman zuen, gai beraren inguruan aurreko urtean osatutakoa ez baitzegoen baztertzerik, deitutako haietan Erromarekiko susmo txarrik sortu gabe. Aurrekoan baiezkoa erantzunda zutenak beste gabe denak zerrendan onartzea erabaki zuen Batzorde Betearazleak:

 

Nos pareció que no podíamos alterar las listas del 58 sobre todo porque cualquier persona que hubiera aceptado entonces y que ahora no se viera confirmada podría creer que había sido eliminada sistemáticamente por razones de autoridad política o eclesiástica. Como no hay nada de esto había que respetar las listas anteriores, aunque en ellas figuran algunos nombres que suponemos no son enteramente del agrado de Roma. Esta decisión ha sido comunicada a Roma y tácitamente aceptada (J. Gomisi gutuna, 1959-07-16: id. karp.).

 

     Erabaki honek, ordea, zuhurra izanik ere, Ofizio Santuak partaide kopuruan ezarri nahi zituen mugekin topo egin zuen (30etik 50erainokoa, gehienez): deitu berrientzako lekurik ez zen geratzen, eta interesatuei argibideak eman beharrean aurkitu zen Idazkaritza, batzuk lagun zaharrak baitziren, gainera. El Ciervo-ko L. Gomisi bezala Bilboko Elías Martínezi ezezkoak eman beharra egon zen:

 

Ante todo debe quedar bien claro lo que ya dije a Ferrán: que no hay nada contra ti y que la superioridad no ha puesto el veto a nadie ni directa ni indirectamente (L. Gomisi gutuna, 1959-08-04: id. karp.).

 

Siento mucho tener que escribirle esta carta. He hablado en la Junta de su participación pero se oponen. No hay absolutamente nada contra usted, naturalmente. Lo único que hay es que tenemos ya 56 compromisos adquiridos y como el número de conversadores no debe pasar de 50, según el reglamento, la Junta se opone a nuevas ampliaciones por razón del Santo Oficio + motivos económicos. Me dicen que yo soy poco firme, que a dónde vamos a parar, etc. (E. Martínezi gutuna, 1959-08-18: id. karp.).

 

Arazo praktikoak

 

     Eta hor datu berria ageri da: «motivos económicos». Hain zuzen, azken urte honetan diru-laguntzak urritu egin ziren, nonbait, edo gastu berrietarako espero zitezkeenak moztu, Ferrán katalanari esan zitzaionaren arabera:

 

Por desgracia algunas de nuestras últimas gestiones han fallado y vemos ciertas subvenciones en el aire [...]. Es una lata tener que decirte esto pero por enojoso que resulte, nuestro tesorero me obliga a ello vista la situación (E. Ferráni gutuna, 1959-08-27: id. karp.).

 

     Solasaldiak baino aste gutxi lehenago, abuztuan, gauzak ez ziren, nonbait, errazak, eta mundu ofizialean ere lan egin beharra egon zen. Berriro ere, Atzerri Arazoetarako Ministerioa zen hurbilena; izan ere, Martín Artajoren ondoren (1957) Castiella bilbotarra eta «propagandista» zen haren buru berria. Gotzainak ikustaldi bat egiteko egun-orduak eskatu zizkion (Gutuna, 1959-08-11: id. karp.).

     Inguru berean harremanak osatuz, 1959an ACNPren lehendakari bilakatu zen Martín Artajorengana ere jo zen, nahiz eta berorren lehendakari-hautapenerako Santamaria erreparoak azaldua izan bere garaian.

 

Respecto de las Conversaciones me encuentro en el deber de insistir. He hablado de esto con mis compañeros de Junta y también con Guijarro [ACNPren aurreko lehendakaria eta hemen ohiko solaskidea] y todos están de acuerdo en que tu presencia este año es muy conveniente para el futuro de la obra, aunque no sea más que un par de días, entre el 7 y el 12 de Septiembre.

Por otra parte, como Presidente de la Asociación, creo que no puedes faltar sin romper un precedente ininterrumpido desde 1948, lo que sería muy mal interpretado en este momento en que las Conversaciones siguen discutidas (A. Martín Artajori gutuna, 1959-08-18: id. karp.).

 

     Berriz ere, Solasaldiak erakundetze hobe eta argiagoz indartzearen premia barruntatzen da gutun honetan: indar laguntzaile zaharrak gertuago ikusi nahi zituen Santamariak, barruan zeraman azken hilabeteetako nekea ikusita, «propagandisten» kontseilariari adierazi zion bezala:

 

Yo me encuentro ya muy cansado por el esfuerzo que requiere la realización de estas Conversaciones. Tengo dificultades de todas clases, incluso económicas. Tendremos que pensar en dar a las Conversaciones una solución institucional para el futuro. Ya hablaremos de ello cuando Vd. venga (A.A. Estebani gutuna, 1959-08-26: id. karp.).

 

Gotzainekikoak

 

     Lanerako definizioak ongi emanak zeuden, eta Hierarkiarekiko erantzukizun moduak jada arinduta izan arren, antolamendua aurrera eramateko prozedura berriek zama handiagotu baizik ez zuten egin: aitzina egin ahal izateko, Idazkaritzako erabaki bizkor eta autonomoen partez, fronte ezberdinetako iritzi, lankidetza eta erabakiak bideratu eta elkartuz egin behar zen orain aurrera. Dena, seguruagoa, baina astunagoa: adibidez, gotzaineriaren laguntzak zaindu egin behar ziren, eta 1956-57.etan lan egiten asmatu ez zuen Teologoen Batzordea suspertu eta bideratu.

     Donostiako gotzainak beste urtetan baino apezpiku lagun gehiagori zuzendu zion deia: J.M. Bueno Monreal kardinalari (Sevilla), Morcillo, Olaetxea eta Delgado artzapezpikuei (Zaragoza, Valentzia eta Iruñea), González Moralejo, Hervás, Cantero, Argaia, Ona, Zarranz eta Beitia apezpikuei (Valentzia, Ciudad Real, Huelva, Mondoñedo, Lugo, Plasencia, Badajoz) dei egin zitzaien. «Pisuko» bezala, Bueno kardinala eta batez ere Morcillo zituen Santamariak begiz jota; Hervás, Cantero eta González Moralejorengandik intelektual-itzala eta interes-hurbiltasuna espero zitekeen. Gainerakoak, apezpiku euskaldunak ziren. Morcillo, Beitia eta González Moralejori hau esan zitzaien (ezagunak ditugun ideiak errepikatuz):

 

Dado el carácter del tema y su interés social y apostólico creemos que la participación de S.E. es muy conveniente este año, más aún por el hecho de reanudarse las Conversaciones después de un año de interrupción. Dicha participación tendría carácter magisterial y consistiría en tomar la palabra al final de algunas sesiones —aquéllas en que S.E. lo juzgase oportuno— para sintetizar, corregir o subrayar lo dicho por los demás participantes (Morcillori gutuna, 1959-06-26: id. karp.).

 

     Atzerriko gotzainen presentzia ere segurtatu nahi izan zen, lagun zaharretara itzuliz: Beck ingelesa eta Danimarkakoa ere erakarri nahi izan zituen Santamariak, A.C.F. Bealesen bidez, umorez idatzitako eskutitz honetan ikus dezakegunez:

 

Si usted lograra que alguno de estos dos Obispos viniera a San Sebastián con usted me haría un gran servicio. Un prelado de temperamento nórdico o anglo-sajón es siempre muy interesante para las Conversaciones. ¿Puede usted encontrarnos uno que esté en buen uso? (A.C.F. Bealesi gutuna, 1959-07-06: id. karp.).

 

Teologoen Batzordearen ibilera aldartetsua (1955-1959)

 

     Denbora berriek eskatzen zuten egituraketa eguneratua burutzeko, Teologoen Batzordea eratzea falta zen, horrela Ofizio Santuak eskaturiko puntu nagusietako bat betearazteko. Izan ere, Santamariaren leialtasun ahalegindu guztia ez zen aski izan ordura arte Erromaren eskakizun hori gauzatzeko. Itzul gaitezen, bada, Batzorde horren historia txikiaz zerbait ikustera.

 

Batzordea nahi, eta ezin (1956-1958)

 

     1955eko Ofizio Santuaren oharpenak itzal ezagutuko teologoren bat edo beste izendatzeko eskatu zuen bere 4. puntuan, «egindako azalpenak laburbil, errakuntzak zuzendu eta egia nabarmendu zitzan». Kongregazio beraren 1958ko oharpenak arau hau ere bete zedila eskatu zuen ostera. Zer zen, bada, bien bitartean gertatutakoa?

     Elizbarrutiko gotzainak 1956ko udaberrian osatu zuen Teologoen Batzordea. Deiari erantzutean batzordekideek bidalitako iradokizunak ezagutzen ditugu: batek berorren isilpekotasuna azpimarratu zuen, nahiago zuen, noski, solaskideen zelatari bezala ez agertu Solasaldietan; beste batek, aldiz, Batzordeak lan eraginkorra egiteko beharko zituen lan-arauak gogoratu zituen:

 

Tomo nota de cuanto me dice del carácter no público de dicha comisión y sobre la manera discreta con que debe actuar; y haré cuanto pueda para estar a la altura de la confianza que V.E. ha puesto en nosotros, al designarnos como sus componentes (Artxiboan, «Comisión de Teólogos» karp.: Cirardak gotzainari 1956-04-18an egindako gutuna).

       

Me permito representar humildemente dos cosas: la 1ª es que me parece muy conveniente que los Conversadores no sepan el papel que vamos a representar en ellas los tres Teólogos designados, a fin de no coartar la espontaneidad de las intervenciones; la 2ª es que creo necesario que los Teólogos designados vayamos siempre de acuerdo. Para esto segundo sería necesario que previamente deliberásemos entre nosotros y acordásemos cuál de los tres había de intervenir al final de cada jornada. Esta deliberación y acuerdo exigiría las cosas siguientes: 1ª que el Secretario nos comunicase de víspera las intervenciones del día siguiente con los esquemas respectivos; 2ª que los tres teólogos designados nos reuniésemos a deliberar en la mañana de cada día para ponernos de acuerdo y designar el que habría de intervenir al final de cada día; 3ª que V.E. Revma. designase a uno de los tres, que convenía fuese el Canónigo Sr. Cirarda, que se encargase de velar que se cumpliese lo que propongo y que cuidase de que nos reuniéramos (Artxiboan, «Comisión de Teólogos» karp.: Joaquin Salaverrik gotzainari 1956-04-23an egindako gutuna).

 

     Salaverriren proposamenek Batzordearen lanerako prozedura iradokitzen zuen, neurriren batean 1959an praktikara eramango zena. Oharrok gogoan izanda edo izan gabe, Erromara norbaitek bestelakorik adierazi zuen arren, teologoei bigarren deia egitean Elizbarrutiko gotzainak ez zuen 1956an deus ohargarririk aurkitu Teologoen Batzorde izendatuaren lanean, edo egin gabe utzitako lanean (Sauras batzordekidea ere iritzi berekoa zen):

 

Espero que como el año pasado, aceptará Vd. el encargo de velar discretamente por la ortodoxia de las Conversaciones, si fuera necesario.

       Después de la última reunión no hubo ninguna dificultad y quedé muy complacido de la labor de vigilancia por Vds. desarrollada con todo tacto y prudencia (Font i Andreuk Aita Salaverriri gutuna, 1957-02-28: «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Descargo ante el Sto. Oficio», IV. eranskina).

       

Si Dios quiere asistiré este año, como los anteriores. Y estoy seguro que no habrá ninguna nota estridente. No la hubo el año pasado, a pesar de ser el tema tan delicado. Gustoso acepto el encargo que me hace, aunque estoy seguro de que no habrá necesidad de nada (Artxiboan, E. Saurasek gotzainari gutuna, 1957-03-15: «Comisión de Teólogos» karp.).

 

     Hurrengo urtean (1957), ordea, berrizendatuetako hirutik bik ez zuen etortzerik izan, aldez aurretik baietz agindu arren, eta sortutako hutsuneak hirugarrenak, Cirardak, bete behar izan zituen, berak bakarrik nolabait. Erdibidean geratutako Batzorde honena —Ofizio Santuaren 1955eko oharraren 4. arauarena, alegia— airean esekita geratu zen, hortaz, eta eragina izango zuen honek, ikusiko dugunez, 1958ko uztaileko oharpenean.

     Berorri erantzutean, Santamariaren «descargo» deituak (1958ko udazkena) honela laburtu zuen Teologoen Batzorde horren ibilbidea:

 

El Sr. Obispo de San Sebastián designó a principios de 1956 para las Conversaciones de aquel año los tres teólogos que habían de vigilar las sesiones; éstos fueron el R.P. Salaverri, S.J., el R.P. Sauras, O.P., y el M.I. Dr. D. José M. Cirarda. Como director de sesiones me puse a la entera disposición de estos señores teólogos para facilitar en lo que de mí dependiera el cumplimiento de su función. En las Conversaciones del año 1956 los señores teólogos no creyeron necesario llevar a cabo ninguna intervención especial por estimar que las aclaraciones formuladas en sus sesiones por el Excmo. y Rvdmo. Sr. Obispo de Córdoba y por el Rvdmo. P. Bidagor, acerca de los puntos más delicados, habían dejado ya completamente claras y salvas de error las cuestiones planteadas (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Descargo ante el Sto. Oficio», 2. or.).

 

     Santamaria garbiki mintzatu zitzaion Ofizio Santuari arazo honetaz, bakoitzak bere erantzukizunak har zitzan eta ez Idazkaritzari, errazegi, hutsegiteak bizkarreratu:

 

Si la norma cuarta del año 1955 de la Suprema Sagrada Congregación no se cumplió a satisfacción del Santo Oficio, ello no se debió a mi gestión personal, ni creo poder aceptar alguna responsabilidad sobre este punto. Por mi parte, hubiera bastado la más leve indicación de los señores teólogos citados para alterar, corregir o modificar el plan de las discusiones o introducir en ellas intervenciones precisas para que las cuestiones debatidas quedasen enteramente clarificadas a juicio de ellos (Artxiboan, «Probl. con el Sto. Oficio» karp.: «Descargo ante el Sto. Oficio», 3. or.).

 

Batzordearen eraketa (1959)

 

     Honela, bada, 1959ko egokiera berrian, nahitaez heldu behar zitzaion berriro Teologoen Batzordearen eraketari. Lau laguni egin zitzaien Batzorderako deia: bi erlijiosori (Sagüés jesuitari eta Sauras domingotarrari) eta beste bi euskal Elizbarrutietakori (J.M. Cirarda eta J.M. Setieni). Sauras eta Cirarda lehengo Batzordean egonak, eta beste biak, berriak. Baiezkoa emango zuten hauek, ez zuten —denek bederen— samurra ikusten erantzukizuna. Cirardak honela idatzi zion Idazkariari:

 

Hoy puedo decirle que dispongo de los días de las Conversaciones. ¿Pero debo ir? Sinceramente el cargo de teólogo con todos esos quehaceres que me concreta el Sr. Obispo en su carta no me gusta, ni poco ni mucho; ni creo ser el más idóneo para él. Y no es humildad tonta. No me gusta porque me resulta desagradable el actuar en plan de censor conocido, teniendo que redactar una nota diaria sobre la labor hecha para repartirla entre los conversantes; y aun me parece, a la hora de la realidad, un quehacer de imposible realización. Recuerde que algo parecido se ordenó a la Comisión Salaverri-Sauras-Cirarda; y ni una vez hicimos nada. Y no me creo idóneo porque no. Me faltan estudios de actualidad —hace mucho que me he enfrascado en la pastoral con abandono grande de los libros—; y quizás me falta tacto para el delicado encargo (Cirardak Santamariari gutuna, 1959-06-24; Artxiboan, «Com. de Teólogos» karp.).

 

     Erreparo horiek gorabehera, Batzordea ezinbestekoa zen Erromaren esanetara egoteko, eta azkenean eratu egin zen, noski, eta aipatu ditugun lagun horiekin hain zuzen. Beraren zereginak ez ziren, gainera, eztabaida-areto barrurakoak bakarrik izango.

     Batzorde honen sorreran ikusten da ongi Santamariak bere eragile- eta gidari-lana nola bete ohi zuen: 1º. Batzordearen egitekoak deskribatu zizkien izendatuei, orri batean; 2º. Lan-prozedura zein izan zitekeen iradoki zien («Nota sobre el posible funcionamiento de la Comisión de Teólogos»); 3º. Idatz zitezkeen oharren eredua prestatu zien («Ejemplo de nota previa»). Eta, azkenik, Idazkaritzatik lana nola erdi eginda emango zitzaien azaldu zion Cirardari, datarik gabeko gutun batean.

     Honela definitu zuen Santamariak Teologoen Batzordeak bete beharko zuen lana:

 

... comisión de teólogos destinada a asesorarme en puntos concretos y a examinar los textos que tengan que hacerse públicos en nombre de las Conversaciones. Estos mismos teólogos se encargarán de redactar al término de cada sesión una breve nota-resumen de lo tratado en la que, si hace falta, se subrayarán los puntos de doctrina que hayan podido quedar poco claros, nota que será comunicada a los conversantes por la Dirección de las sesiones, juntamente con el plan de trabajo del día siguiente; velarán, en la medida de lo posible, para que en las informaciones de prensa no se deslicen errores teológicos y, finalmente, redactarán al término de las sesiones una síntesis de lo actuado que pondremos en conocimiento del Sr. Nuncio. En lo futuro desearía someter a examen de la Comisión de teólogos los planes y programas de ulteriores sesiones de las Conversaciones (Artxiboan, «Com. de Teólogos» karp.: «Como ya sabe...» agiria).

 

     Batzordearen lan-prozedura ere ofizialki eta finki mugatu eta gidatu nahi izan zen, baita teologo horien erantzukizun pertsonala eramangarriagoa izan zedin ere. Erromari onartzeko proposaturiko Solasaldien Barne Arautegigaian zera esaten zen honetaz:

 

       3. De la Comisión de teólogos.— 3.1. Designaremos con carácter permanente e interno de la organización de las Conversaciones una Comisión de teólogos encargada de realizar las funciones que se enumeran a continuación: 1) Asesorarnos en cuantos puntos concretos lo estimemos necesario en relación con la organización de las Conversaciones. 2) Examinar todos los textos que se hagan públicos en nombre de las Conversaciones y dar el correspondiente «Nihil Obstat». 3) Asistir a las sesiones de las Conversaciones y redactar al término de cada una de ellas una nota en la que se resumirá lo actuado y en la que, si necesario fuese, se subrayarán los puntos de dogma o de doctrina, que hubiesen podido quedar poco claros en el curso de la sesión. Estas notas serán dadas a conocer diariamente a los conversadores a través de la Dirección de las Conversaciones, como obra de la Organización, dentro del ritmo normal de desarrollo de los trabajos y juntamente con las que la propia Dirección de las Conversaciones crea oportuno redactar para encauzar las discusiones, de suerte que tal intervención tenga siempre un carácter discreto y no venga a herir la susceptibilidad de los participantes. 4) Velar en la medida de lo posible, para que las informaciones de prensa no deformen o alteren el contenido de las Conversaciones. 5) Redactar al término de las Conversaciones una síntesis de lo actuado que será comunicada por escrito a todos los que en ellas hayan tomado parte y la cual pondremos también en conocimiento de S.E. el Rvdo. Sr. Nuncio de S.S. (Artxiboan, « Probl. con el Sto. Oficio»: [«Reglamento de régimen interno de las Conversaciones»]).

 

Batzordekideen iritzia 1959ko Solasaldiez

 

     1959ko Solasaldietan egin zuen zinez lan lehenengo aldiz Teologoen Batzordeak: irailaren 7tik 10erainoko aktak baditugu, eta baita azken akta orokorra ere. Akta hauek saio bakoitzaren ondoren egin ziren, eta solaskideen artean banatu. Oro har, guztia amaitzean, urte horretako Solasaldien lanari buruz Batzordeak ondoko iritzi kritiko hau eman zuen:

 

       4.— [La Comisión] tiene la satisfacción de poder manifestar, en un juicio general, que a lo largo de las Conversaciones Católicas Internacionales de 1959, a) se ha mantenido un tono de altura científica y de una seriedad encomiable; b) los diálogos se han desarrollado constantemente en la línea de una ortodoxia pura, cuidando, además, de hacer referencias constantes al magisterio de la Iglesia sobre los temas debatidos, singularmente en los discursos de Pío XII, de feliz memoria; c) también han sido citados constantemente los principios de Derecho Internacional enseñados por los grandes maestros católicos, Vitoria, Taparelli, etc.; d) cuando se han planteado opiniones discutibles no se han expuesto en ningún momento teorías estridentes, manteniéndose todos los conversantes en un tono de sana prudencia, tanto en la vertiente dogmático-moral como en las implicaciones políticas de los temas de diálogo; e) la presencia de numerosos teólogos, aparte los componentes de la Comisión que suscribe, ha dado lugar a frecuentes intervenciones de carácter teológico, que han aclarado en la marcha de las conversaciones conceptos dogmático-morales sobre el pecado colectivo; f) ha sido altamente edificante el clima de caridad, que ha reinado entre todos los conversantes, sin dificultad alguna por su distinta nacionalidad ni por su distinta especialización; caridad que se ha hecho más sensible cuando, al tratar en la última sesión las responsabilidades colectivas en caso de guerra, se han estudiado casos concretos relacionados con la última guerra.

       5.— Declara, en fin, que considera sumamente beneficiosas las dichas últimas Conversaciones Católicas Internacionales de 1959 sobre el Pecado Colectivo, porque han servido para que todos los conversantes se hayan enriquecido tanto en el plano intelectual como en otros por las relaciones estrechadas entre católicos de distintos países (Artxiboan, «Comisión de Teólogos» karp.: «Acta final de la Comisión de Teólogos», 1959-09-12).

 

     Aipatutako lau batzordekideek sinatu zuten azken akta hau. Benetan, azkena. Itxuraz denentzat itxaropengarri zen une hura izan zen egin ziren azken Solasaldien bukaera.

     Zergatik amaitu ziren, ordea, orduan eta horrela hamahiru ekinalditan halako arrakasta izandako Donostiako Nazioarteko Solasaldi Katolikoak?

 

Bukatu da Solasaldien garaia (1959)

 

     Aipatu ditugu arestian Santamariak Solasaldien amaiera argitzeko eman izan dituen arrazoiak: nuntzioaren susmo eta bekozkoa, garaiko giro-aldakuntza, Erromaren eskakizun batzuen itxurarik eza, lanaren nekea eta asperra. Horretaz guztiaz gain Santamariak zera gehitu du:

 

Aparte de esto había las dificultades naturales de continuación de una cosa que no se podía renovar fácilmente. Continuar en un clima posterior era imposible, tal como se celebraban las Conversaciones, y se producían dentro de un clima muy cordial, muy cortés, etc., luego ya pues ha venido esto de relacionarse los cristianos a estacazos y claro ya no era posible. Bien, no es que hubiera una causa concreta, eran una serie de pequeñas causas coincidentes, creo que lo prudente fue dejarlas. Las dejamos nosotros, pero hay que reconocer que todos los sectores ultra-derechistas franceses, los integristas, etc. que se dedicaban a incordiar a Roma y estaban en el Santo Oficio, se alegraron mucho de que este «cenáculo de herejes» que llegó a tener lugar doce veces hasta el año 62, si no estoy equivocado, desapareciese (Herria 2000 Eliza, 1978ko azaroa, 16. or. Oharra: 1935ekoarekin, hamahiru aldiz egin ziren, eta azken Solasaldiak 1959koak izan ziren: ez zen 1962korik izan).

 

     Horiek horrela ditugula, egin dezagun amaiera hari buruzko geure gogoetatxo bat ere. 1959ko urtea urrun zegoen 1947tik: Gerra Hotzaren barruan, Espainiaren kanpoko harremanak guztiz aldatu ziren bien bitartean. Cirardak Santamariari 1955ean esaten zion bezala, atzerrirako harreman intelektualak, bide berri eta ugarietan zehar lot zitezkeen jada, agian Solasaldietan baino errazkiago eta sakonago, gainera.

     Elizan, Aita Santuaren aldakuntzatik berehala, hain zuzen 1959ko urtarrilaren 25ean, dei egin zuen Joan XXIII.ak —mundu osoaren harridurarik handienarekin deitu ere— Kontzilio berri batera. Parisen Santamariari bere burua «arrantzale bakarti eta isil» bezala deskribatu zionak, bazuen asmo berririk: kristau Elizekiko harremanak samurtu, Elizaren askatasun politikoa bultzatu; garapen dogmatikoa sustatu baino areago bizitza pastorala zabaldu, mundu modernoarekiko elkarrizketa lagundu... Horiek izango dira aitasantutza berriaren xede nagusiak. Europako Ekialdean (1925-1944) eta Parisen (1944-1953) ikusi eta bizi izandakoek, eta bere pertsonalitate bihotz-zabal eta adeitsuak jokamolde berriak ekarri zituzten Elizaren buruzagitzara.

     Azkenean, Donostiara bildu ohi ziren solaskide ausartenek ere (Ofizio Santuak bere esku-eskutik eraman nahi zituen unean, hain zuzen) Kontzilio aurreko hainbat bileratan eta Erroman bertan, eztabaida ireki baterako aukera izango zuten. Baina, esan behar da horietako askok pertsonalki lehenago Donostian ezagutu zuela elkar.

     Solasaldien berrikuntza, zaila izateaz gain, agian alferrikako lan zailegia izan zitekeen. Santamariak, dakigunez, ADNPri iradoki zion —beharbada konbentzimendu handirik gabe— Solasaldiei talde-sostengu instituzional hobeagoa eman beharra. Segur aski Madrilekoek ez zuten ikusi garbi indarrak Donostian Solasaldietan emateko premia.

     Elizbarrutian, gotzainak ez dirudi horrelako nekeetan sartzeko adorerik, eta nork daki, gaitasunik zuenik. Idazkaritzari 1958ko Solasaldien antolakuntzak ezarri zion zama, aurreko urteetan baino aski pisuagoa gertatu zitzaion. Denek zioten erantzukizunak banatu egin behar zirela, fermukiago instituzionalizatuta; Idazkaria ezin zitekeela hain bakarrik ibili, guztiak ados baitzeuden —solaskide eta Hierarkia— Solasaldiak Idazkariaren gaitasun eta dohainen menpe zeudela ikusi eta aitortzean; baina, aldi berean, bestelako zinezko irtenbiderik eskaini gabe.

     Santamariak, artxiboko paperetatik igartzen zaionez, horrelakoxe lan batean ibiltzeko jaiotako gizona zen, zinez. Bazekien proiektuak modu argi eta onargarrian idazten, eta aurkezten; jarrera kontrajarrien artean, guztien balioak errespetuz tratatzen, eta bakoitzarenari bere aurrerabidea ematen; bazekien Ministerioa edo Dikasterio bateko pasillo-masilloetan une eta leku egokian agertu eta behar zenari atea jotzen; laster menperatu zituen nazioartean, 1947an artean haztamuka ikasitako harreman-bideak; teologo eta bestelako jakitunen hizkera berezituetan galdu gabe, gai bakoitzari bere funtsa aurkitu eta modu argian azaltzen; solaskideen lotsa irabazita zuen, errespetu eta itzala. Baina lana batez ere berari zegokion, nagusia berari bakarrik.

     1959ko esperientzian bi alde azpimarragarri egon zen: 1) Nolabait esateko, bazirudien Solasaldiak iritsi zirela lan-prozeduretan eta barne-antolamenduan beren heldutasun onenera, 1958ko krisiaren ustezko arrazoiak gainditzeko lain izateraino (Teologoen Batzordea, eta Erroma ere segur aski, kontent geratu ziren Solasaldi haiekin). 2) Baina lehen epealdiko freskotasuna galtzen ari ziren, eta, nolanahi ere, Ofizio Santuaren mesfidantza aitortu eta ezagunak ez ziezaiekeen batere lagundu topaketei solaskidegaien artean.

     a) Askatasunaren aterpean, pentsamendurik bizi eta suspergarriena ekar zezaketenak agian hemengo arrisku ofizial hori gabeko harreman-toki erosoagoak jada bazituzten beste tokitan;

     b) Eta, bestalde, pentsamendu tradiziozaleak gero eta begitanago zituen Solasaldiak, gaiak beti benetako eztabaidakizun zirelako, eta solaskideak, ez batere «fidagarriak».

     Justu, puntu hauetxek izan ziren Ofizio Santutik bereziki zaindu nahi izan zirenak: solaskideen eta gaien hautapena, beste lekutan mentalitate-irekieraren garaia sortzen ari zen egunetan.

     Kontzilioaren prestakuntza-lanek berebiziko aukera eskaini zieten pentsalari katolikoei nazioartean elkarrekin librekiago lanean hasteko: taldeen arteko elkarrizketa sozializatu eta instituzionalizatu egin zen, berezilarien artean, noski, baina baita diziplinartean ere, eta jakitunen eta komunikabideen artean. Apenas ezagutu den inoiz Mendebaldean pentsamendu katolikoaren edo berorri buruzko berriematearen prentsa-zabalkunde hain ugaririk, tamainaz eta kalitatez 1959-1965. urteetakoaren parekorik. Hau dena —beste antzekorik ez eta— Solasaldietan entseatua zen ederki.

     Gaiei gagozkiela, berriz, esan dezagun Solasaldien hamarkada hartako kezkak (1947-59) hein handi batean «gaindituak» izan zirela laster. Vatikano II.aren ondoren (eta garaian ere) Solasaldietan kontrajarri ziren korronteetatik tradiziozaleenak ez du geroztik, zenbait gai jakinetan, entzulerik; urte gutxiren buruan «iragandako» historia eroria ziren gai haiek, hala nola: erlijio-askatasunaren arazoa, Eliza-Estatuen arteko banaketa, etab. Eklesiologiak eta Elizaren doktrina sozialak, eta praxiak, bestelako ikusbideak zabaldu zituzten. 1959-1964etan problema berriak etorri ziren, nahiz eta ahantzitako batzuk funtsean (baina urrun) indarrean egon. Mendetako ohitura intelektualei astindu bortitza emango zitzaien une-unean hil ziren Solasaldiak.

     Segur aski, Idazkariak ere —Karlos Santamariak— garai berrien «zantzuak» garaiz ikusteko begi-zolitasunik izan zuelako.