Solasaldien erakundetzea

 

     Solasaldiak, sortu eta erakundetu, Eliza-hierarkiaren eskutik egin ziren; baina bere bizitza eta antolamenduan autonomia zabala izan zuten, aldez aurretik ontzat eman eta lortu nahi ziren xedeek ere halaxe eskatzen zutelako, noski. Autonomia hura —egokiera sozio-historiko berri eta agintearen harat-honatekin— ezinezkoa gertatu zenean, desagertu egin ziren Solasaldiak.

     Horregatik guztiagatik, pentsamendu katolikoaren —ortodoxo, baina librearen— oasi hura nortzuen eskutik, nola eta zein asmorekin instituzionalizatu zen jakitea egoki izanen da hemen.

 

Asmoaren sustatzaileak (1935. 1947)

 

     On Mateo Muxika apezpikuaren erabakiz eman zitzaien beren erakunde moldea gerora «Conversaciones Católicas Internacionales» bezala ezagutuko ziren topaketei (Ik. Boletín Oficial del Obispado de Vitoria, 1934-12-26ko eta 1935-01-15eko erabakiak), baina, pentsa daitekeenez, erabaki hark izan zuen beste sustatzailerik ere.

     1935eko maiatzean banatutako deialdi inprimatua Solasaldien Batzordeak sinatu zuen: Lehendakaria, Mateo Muxika Gasteizko gotzaina zen; hiru lehendakariorde ageri dira: J.A. Lizasoain, L.M. Uriarte eta J.R. Moronati (Gasteizko Elizbarrutiko hiru Probintzietako Ekintza Katolikoaren lehendakariak, hain zuzen: sekularrak, beraz), eta errenkan datoz beste batzorde-lagunak: G. Martinez de Murgia, J. Lojendio, B. Oreja, Julio Urkixo, J. Agirre, V. Artola, J. Muñoa eta A. Brunet.

     Dei-testua laburra da, eta «Cursos Internacionales Católicos» bezala izendatzen da egitekoa, egoitza-hiritarako Donostia aukeratuz. (Dei-orria Artzain Onaren plazako Ereña etxean inprimatu zen). Bilera berrien arrazoi eta asmoak honela eman ziren, gaztelaniaz:

 

Con el fin de establecer lazos de unión y colaboración entre intelectuales católicos de distintos países y con el deseo de cooperar a la formación de centros de alta cultura católica [...].

       Nuestro propósito es contribuir a esta obra de restauración de la conciencia católica. Aprovechando la ventaja de nuestra situación fronteriza, podemos ofrecer a las juventudes intelectuales y a los más destacados profesores católicos de Europa ocasión propicia a una mutua comunicación de ideas, intercambio de puntos de vista, contraste de tesis y doctrinas, particularmente útiles y adecuados a la amplitud del principio cristiano, católico y universal. [...].

       Un programa doctrinal, un programa informativo y una base de colaboración intelectual. Este es el triple orden que abarcarán los Cursos Internacionales de Verano de San Sebastián. Y en cuanto a su espíritu, queremos que sea el de una aportación de nuestro País y de nuestra época a la gran Misión civilizadora del cristianismo (Deialdirako inprimakian, 1935eko maiatza).

 

     Testu osoan, mundu modernoarekiko mesfidantzarik falta ez bazen ere (nabariki, integrismo-usainez kutsatua: «un renacimiento cristiano [...] que se alza sobre el escepticismo y la negación que fueron característicos de los últimos siglos» ere idatzi baitzen), aski joko-zelai zabala eskaintzen zitzaien asmoa bultzatu nahi zuten espiritu irekienei. Santamaria, ikusiko dugunez, ederki baliatu zen sortu zen uneko elkarrizketaren asmo eta nazioartekotasunaren egarri aitortu hartaz, moderniak dituen arazo bizienen eztabaida Donostiara ekartzeko.

     Gerraondoko etena gainditu eta segida berri batekin aurrekoari bide emateko, 1946ko ekainean Gasteizko apezpikuagana zuzendu zen Solasaldien Batzorde zaharra, beharrezko kontsulta politikoak ere eginez:

 

En Junio de 1946 se pensó en reanudar las actividades y, a este efecto el Comité se dirigió al Excmo. Sr. Obispo de la diócesis, quien aprobó la idea en principio, estimulando los trabajos del Comité. Se elevó una consulta al Ministerio de Relaciones Exteriores, con objeto de saber si se concederían las facilidades necesarias para el visado de pasaportes, viajes y estancia de las personalidades extranjeras que hubieran de participar en las reuniones. También el Ministerio dio toda suerte de facilidades e indicó que se vería con el mayor agrado la reanudación de estas actividades tan interesantes desde el punto de vista cultural español y de las relaciones con el extranjero (ik. Artxiboan, «Informes Generales» karpetan: «La Junta Patrocinadora del Comité Ejecutivo» hasten den txostena).

 

     Hori horrela, berehalako pausoa Peña eta Santamaria jaunek Parisera bidaia bat egitea izango zen (1947ko martxoan). Itzultzean, han izandako harrera onak hurrengo urratsa ematera eramango ditu Batzordekoak: Ruiz-Giménez «Instituto de Cultura Hispánica»-ren zuzendariarekin batera solaskidegaien zerrenda bat eratzera, gero Ministerioak eta gotzainak onartuko zuten zerrenda (ik. aip. txostena).

     Prestatuta zegoen bidea erabaki hierarkikoekin Solasaldiei segida emateko. Elizbarrutiko gotzainak (orduan, Carmelo Ballester jauna) Batzorde Babeslea (Junta Patrocinadora) eta Batzorde Betearazlea (Comisión Ejecutiva) berreratu zitzakeen, beraz (1947-07-01. Ik. Eranskinak, 1.1.), eta baita Karlos Santamaria bi Batzordeon idazkaritzat izendatu ere (1947-07-20). Urte bereko uztailaren 20an sinaturiko ohar batean eman zituen bere arau orokorrak gotzainak. Funtsean jatorrizko helburuei eusten zitzaien. Azkenik, Atzerri Arazoetarako ministroaren babesa zuela gogoratzen zuen gutunak (ik., gainera, «Borrador de nota verbal a Martín Artajo», 1947, in karp. «Junta de CC»).

     Gogoratzekoa da, lehenengo ekinaldiaren ondoren, Erromak aldeko jarrera erakutsi zuela, Cicognani nuntzioaren bitartez bidalitako gutun baten bidez:

 

El Santo Padre [Pio XII.a] ha recibido y examinado con vivo interés las noticias y documentación relativas a las «Conversaciones Católicas» de San Sebastián.— Para el Augusto Pontífice han sido motivo de particular satisfacción estas reuniones de insignes eruditos, animados de un deseo de profundizar la doctrina católica referente a los principios internacionales en orden a obtener una comprensión cada vez más amplia de la solidaridad de los pueblos, en nombre del amor y de la caridad cristiana (Nunciatura Apostólica en España, Prot. n. 12.768, 1948-04-06. Artxiboan, «Secretaría de Estado» karp.).

 

Erakundetze osagarria (1954-1959)

 

     1947an hamabost naziotatik etorritakoek osatu omen zuten ordezkari-taldea; gero eta zabalagoa izan zen ondoko urteetan nazioartekotasun hau. Eztabaidagaiak arrisku handitxokoak ote ziren ere pentsatu zen, nonbait (ondoko orrialdeetan esango da honetaz zerbait), eta, azkenik, Solasaldien gobernu-egitura berrantolatu beharra ikusi zuen Hierarkiak.

     1954an, hasierako Batzorde Babeslea, Elizbarrutiko apezpikuarekin eta katoliko sekularrekin osatua, Apezpikuen Batzorde Babesle batekin ordezkatu zen. Aldakuntzaren arrazoiak honela eman zituen Font i Andreu Donostiako gotzainak (1954-05-15):

 

Alcanzada ya por las Conversaciones una fase de madurez suficiente, nos parece oportuno darles ahora una estructura que ofrezca mayores garantías de continuidad y solidez ideológicas para el futuro. Sin que ellas pierdan su carácter diocesano, hemos creído conveniente recabar la colaboración de hermanos nuestros en el episcopado, para constituir una Junta patrocinadora, encargada de tutelar las Conversaciones y de velar por su eficacia apostólica y su entera fidelidad a los deseos y a las enseñanzas de nuestra santa Madre la Iglesia.

 

     Donostiakoarekin batera beste lau gotzainek (Menéndez-Reigada, Bueno Monreal, Morcillo eta Canterok) osatu zuten Apezpikuen Batzorde Babesle berria. Bi urte geroago, Bilbo eta Gasteizen gotzainen aldakuntzak egitean, horiez gain Elizbarruti hauetako gotzain izendatu berriak gehitu ziren (Gurpide eta Peralta), eta, egokieraz baliatuz, Batzorde Betearazleko kideak ere berretsi egin ziren, oraingoan Santamaria «Zuzendari» bezala emanez (1956-04-20).

     Berrikuntza hauek guztiek zerikusi zuzena zuten Espainiako nuntzioaren aldakuntzarekin (Cicognani adiskidearen ordez Antoniutti etorri baitzen 1953ko urrian); izan ere, K. Santamariak inoiz idatzi zuen bezala, «de Roma viene lo que a Roma va». 1954tik aurrera hierarkiako zenbaiten artean Solasaldiekiko susmo eta beldurrak pizten ari ziren. Artxiboan hiru karpetatan bilduta daude gorabehera haiek: «Secretaría de Estado», «Problemas con el Sto. Oficio» eta «Comisión de teólogos» deituetan.

     Aldakuntza hauetaz geroago zerbait esango bada ere, komeni da hemen bi puntu azpimarratuta uztea: 1) Vatikanoan bi joera kontrajarri agertu ziren (Dell'Acqua estatu idazkariarena, irekia eta txeratsua, eta Ottaviani Ofizio Santuko kardinal buruzagiarena, askoz behatzaile urrun eta itxiagoa).

     Hori ikusita, Santamaria arduraturik zebilen Teologoen Batzorde baten antolamenduaz, oztopo edo mesfidantza ofizialetatik babestuta jarduteko tresna baliagarria izan zitekeelakoan. Itxuraz, teologo ofizialen oharrek solaskideen pentsamendua gidatu eta segurtatu behar zuten eta, agian, prentsako oihartzunak eskuagotik eraman; aldi berean, Batzorde berriarekin Solasaldiek aurpegi fidagarriagoa eskainiko zuten Hierarkiarentzat: nuntzioa teologoen oharra bidali behar zitzaienen zerrenda mugatuan zegoen. Halabeharrez, fronte ezberdinei begira ari zen, beraz, Idazkari Orokorra.

     Teologoen Batzorde hau izan zen Solasaldien gobernu-egituran eratutako azken pieza jakingarriena; baina, hala ere, 1959ko krisialdia arte Batzorde honek ez zuen lan sistematikorik egin. Agirietan ikus daitekeenez, Cirardak izan zuen pisurik handiena talde honen eraketan, eta benetan lan egiten lau izen ageri zaizkigu (Sagüés josulaguna, Sauras domingotarra, Cirarda eta Setien, biak Gasteizko Seminariokoak).

     Sustatzaile ofizialak, egitura hierarkikoa eta une zailagoak gorabehera, definituta zuten beren nortasuna moldatu eta egokituz joan ziren Solasaldiak; baina erakundetze horren gain, antolatzaileen egiteko propioa izan zen —antolamenduak bidea egin zezan— nahitaezko diru-baliabideak biltzea.

 

GRAFIKOA 1

GRAFIKOA 2

GRAFIKOA 3

 

Ardura ekonomikoak

 

     Artxiboan ez da ezer handirik geratu Solasaldien alde ekonomikoa nola zaindu zen jakiteko; baina, ikus dezakegunez, urtez urte joan ziren gauzak konpontzen, behin betiko irtenbide erabakirik gabe.

     Bi urte jakinetako albisteak gelditu zaizkigu artxiboko paperetan: 1947ko kontu-emate bat eta 1951ko aurrekontua. Bulego-materialek eta langileek, bidaiek, ostatu-gastuek, hitzaldi-ordainketek eta abarrek osatzen zituzten aurrekontu haiek.

     Gerraondoko lehenengo jardunaldietan, 1947an alegia, 93.100 pezeta eralgi ziren: gastu osoaren ia erdia hotel eta topaketetako ibilaldietan joan zen (45.256 pezeta), eta zetozenei egindako bidaia-ordainketetan beste parte on bat (18.769,85 pezeta).

     Handik lau urtera, 1951n, gastuek gora egin zutela ikusten dugu, 138.995 pezetako aurrekontua aurkeztu baitzuen Idazkaritzak. Berriz ere hizlarien bidaietan eta ostatuetan doa parterik handiena (71.225 pezeta). Ageri da, gainera, Donostiarako etorrera-gastuak sarritan izan zirela garbiki erabaki gabeko arazoa: deituei hemengo egonaldia ordainduko zitzaien bakarrik, ala bidaiak ere bai? Solaskideekin izandako eskutizketan ere ikusten da hori («Conversaciones 1947-1959. Subvenciones» karp.).

     Diru-iturri ofizialetako bat, Madrileko Atzerri Arazoetarako Ministerioa izan zen (ik. «Junta de Conversaciones» karp.: 1959-06-06ko akta, adibidez); baina laguntzailerik hurbilenak Gipuzkoako Aldundia eta Kutxa biak izan ziren. Diputazioa 1947tik bertatik hasi zen laguntzen (30.000 pta. urte hartan: 1947-09-01), eta beste hainbeste eman zituen Kutxa Probintzialak (1947-08-14), eta 10.000 Donostiakoak (1947-09-13). Hala ere, hamaika urte geroago, 1959an, 20.000ko diru-laguntza bakarrik ageri zaigu Diputazioak emandako berriematean (1959-08-18).

     Zalantzarik gabe, Solasaldietako kontuak berauen artxiboetan ez baizik beste hainbat lekutan bilatu beharko lirateke. Azken ordua arte (1959), ate berak jo izan ziren, itxura guztiz, horrek zituen segurtasun eta dependentzia posible guztiekin izanik ere: erakunde ofizial, Kutxa eta banketxeak, alegia. Baina, nortasuna zaindu behar zela ahantzi gabe.

 

Solasaldien berariazko nortasuna

 

     1947tik aurrera espresuki kendu nahi izan zitzaien ikastaro-zentzu hura Solasaldiei, edo onenean ere, lehentasun osoa eman irakasle gomitatuen arteko elkarrizketari. Ohartuki egindako hautapena izan zen hau, eta esanahi metodologikoa ez ezik (jardunaldien originaltasuna elkarrizketa-zeregin horretantxe ikusi zen), Santamariarentzat balio soziopolitikoa ere bazuen: elkarrizketaren askatasuna defendatzeko erabili zituen Santamariak solasaren informaltasuna eta berorrengatik Solasaldiek zuten originaltasuna.

     1950eko Solasaldietara deia egiteko inprimakian (itxura guztiz, berriz ere Santamariaren lumatik irtena), jardunaldien filosofia oso argi definitu zen (azpimarratuak agiriarenak berarenak dira):

 

Las Conversaciones de San Sebastián no son un congreso de especialistas, ni una asamblea de personas reunidas para escuchar doctas conferencias de ilustres personalidades. No tienen tampoco por objeto una acción inmediata determinada en el plano social o internacional, ni la redacción de textos o de conclusiones capaces de inspirar o dirigir la acción de los demás [1948ko «Giza Eskubideen Gutuna» izan liteke horren salbuespena]. Las Conversaciones no son otra cosa que un amistoso diálogo de hermanos, entre católicos de diferentes nacionalidades y de tendencias sociales y filosóficas muy diversas, por el cual se busca la información y comprensión mutua. [...]. Hace falta también que la comunicación entre los pueblos no sea interrumpida y que los católicos no se dejen encerrar en el círculo estrecho de su nacionalidad o de sus particularismos. [...]. Los participantes en estas reuniones vienen, pues, a San Sebastián sobre todo para dialogar, para conversar («V Reunión de las Conversaciones Católicas Internacionales de San Sebastián. Septiembre 1950» deritzan inprimakian).

 

     Solasaldiak, batez ere lanean ziharduten kristau laikoen eraikuntza izan zirela esan behar da. Eta, alde honetatik, Santamariaren buru argiaren eta abilezia diplomatikoen fruitua, kontrolak gaiztotu zirenetan ere —funtsezko elkarrizketa-asmoa salbatzeko modurik egon zen bitartean bederen— saiatu zen Santamaria zeharbideak berak bere kabuz bideratzen, egitura eraikien zirrikituetatik aurrera eginez beti.

     Solasaldietara bildu ziren solaskideen profil pertsonal eta intelektual ezberdin eta kontrajarriek eman zieten topaketa haiei lehenengo ezaugarri berezia: jakite- eta jardun-eremu ezberdinetakoak ziren (ez ziren intelektual hutsak, edo jakite-alor bakarrekoak); kultura zabaleko jendeak, alegia: ez zen inorentzat ezinbesteko baldintza jakitun berezilaria izatea (nahiz eta sarritan gaiari loturiko berezilari sonatu eta ezagunak izan). Elkarrizketen ezaugarrietako bat zen azterketarako solasaren diziplinartekotasuna (ik. Bochenskiren zalantzak, «Eranskinak», 4.4).

     Teologoek pisu handia izan zuten, baina baita ekintza eta gidaritza sozialean ari zirenek ere. Teologoetatik, korronte ezberdinetakoak deitu izan ziren Solasaldietara, aniztasun hori ongi zainduz, 1947ko bidaia-txostenean nabari ageri den bezala.

     Solasaldietan esandakoei gizarteraino iristeko aukera eman izaten zitzaien, gainera: berezilarien ideia kontrastatuak —eta solasean eztabaidatuak— prentsaren bidez jende arruntarenganaino eta aldizkari berezituetatik nazioarteko komunitate pentsalariarenganaino zabaldu nahi ziren, inoiz «Conclusiones» gisa Hierarkiari ere iritzi publiko eliztar mamitu bat aurkeztuz (kasurik ezagunena «Giza eskubideei» buruzko agiria izan zen, berriz ere: 1948).

     Solasaldiek, bestalde, benetako dogma edo Eliza-maisutasunaren ondare ezagutua ez zirenetan, edozein motatako eliztarrei —elizgizon eta laikoei, gisa berean— eman zieten aukera eztabaidan parte hartzeko, betiere bizitza modernoari loturik zeuden arazo teoriko-praktikoak proposatuz, Santamariak 1955ean idatzi zuen bezala:

 

El método de trabajo ha sido experimentado en función del objetivo de las Conversaciones teniendo en cuenta que, como se ha dicho, el fin que se proponen éstas es sobre todo, el lograr una «prise en contact» sincera y auténtica, algo que no sea una relación de pura cortesía sino punto de partida de una colaboración eficaz. No se trata pues de reuniones de estudio, de congresos científicos, ni de sesiones de enseñanza sino de simples «conversaciones» en torno a un tema que se juzga interesante y que es el motivo o la materia de un diálogo en el que se busca fundamentalmente el mutuo conocimiento. A este efecto las Conversaciones eligen en general temas de discusión difíciles y hasta espinosos, temas que pueden dividir, o que dividen de hecho, las distintas mentalidades (p. ej. la obediencia, el patriotismo, la neutralidad política de la Iglesia...) y estos son tratados muy francamente (Artxiboan, «Informes generales» karp., 1955, «Historia y situación jurídica» azpitituluarekin hasten den agiria).

 

     Solasaldiek solastasunaren erosoan zuten beren originaltasuna, baina baita pentsalari «libreak» erakartzeko indarra eta, aitzitik, «dogmatikoen» zaputza irabazteko arriskua ere: aniztasun ideologikoa, jakitateen diziplinarteko elkarrizketa, eztabaida librea eta maisutasun hierarkikoa, jarrera teologiko «nazionalak» eta nazioarteko pentsamendu-trukaketa... Arazo askotxo ziren, eta Solasaldien aurreko eta barruko lan-prozedurak zaindu beharra ekarri zuen konplexutasun horrek.