Solasaldien lehen testuinguru orokorra (1947-1953)

 

     Solasaldien paperetan nahikoa argi ikus daitekeenez, haien bizialdia bi epetan banatzen da: 1947tik 1953rainokoa, eta 1954tik 1959ra doana. Lehen epea —eta Solasaldien birsorrera— ulertzeko ongi etorriko dira ohar orokor batzuk.

     Solasaldiek, 1947an, Gerra Zibilak «ukitu gabeko» asmo bezala birjaio nahi izan zutela dirudi: Solasaldiak 1935ean sortuak zirela gogoratu zen bigarren deialdi hartan, gerra aurretik zetozela beraz; baina ondoren, historia politiko hain ezberdinetako solaskideen zerrenda aurkeztean, asmoaren «aniztasun birjina» azpimarratu nahi zela ematen du: Martín Artajorekin batera Giménez Fernández errepublikarra, Cardó apaiz katalanistaren ondoan Azpiazu josulaguna, Pildain eta Mathieu apezpikuak elkarrekin, El Debate madrildar «cedista»-ko Herrerarekin batera Fanfani italiar kristau-demokrata...

     Oreka zaileko deia zen 1947ko hura: alde batetik, aniztasun politiko-ideologikoak garbi agertu behar zituen, nazioarteko eta barneko oposizioko solaskidegaiak erakarri ahal izateko; baina, bestetik, ezinbesteko aniztasun hori bera zen erregimen- eta Eliza-sektore gogorrenentzat arrisku eramangaitzena. 1940ko hamarkadako Espainian eta Euskal Herrian kokatu behar da dena, alde guztietako barne-kontraesanak gogoratuz eta Solasaldiek aurrera zein zirrikitutatik pasatuz egin zuten erakutsiz.

 

Lehenengo gerraostea (1937-1946)

 

     Esan bezala, Solasaldiak 1935ean sortu ziren, eta 1936koetarako deialdia egina zegoenean, gerra lehertu. Gerra hark, ordea, Estatu barnean ondoko errepresioarekin izan zuen bere luzapen politiko-soziala, eta kulturala, eta, segidan, Europa beste gerrate handiagoan sartuta suertatu zen, gainera: ez zegoen, bada, elkarrizketa intelektual pausatuetarako girorik.

     Ipar Frontea erortzean (1937), euskal herritar eta espainiar anitzek erbestealdia hasi zuen, eta hara, atzerrira, joan ziren hemengo politikari demokratak, baita gurean pisurik handiena zuten kristau-demokratak ere: ez zegoen, beraz, ideia-irekitasunetarako egokierarik eta lankiderik (Ugalde 1985: 449-450; Tuñón de Lara 1989b: 423-424).

     Zakarrak ziren Estatu barneko haizeak 1940ko hamarkadan; bestalde, Mundu Gerratearekin eta aliatuen garaipenarekin urak hagitz nahasita etorri ziren laster frankismoarentzat. Herritarren bizimodu pertsonal nekezaren ondoan (Tamames 1975: 356-358, 459-460), erregimenaren aurkako erresistentzia politikoak gorriak eta beltzak ikusi behar izan zituen (Tamames 1975: 353; Heine 1983: 44, 434-435, eta passim).

     Herritarren joan-etorriak kontrolatuta zeuden. Bidaiarik arruntenak ere poliziaren begiratupean zaindurik zeuden: 1945ean probintziarteko bidaietarako «salvoconducto ordinario» bat behar zen, eta mugaldeetan ibiltzeko «salvoconducto especial de fronteras» deitua. 1948-1949.etan, artean, zenbait eskualde «zonas de guerra» bezala aitortu ziren ofizialki (Heine 1983: 433, 437).

     Ez zen gatazka sozialik ere falta. Solasaldien berritze-urtean, adibidez, gerraosteko lehenengo greba handia, Gipuzkoan eta Bizkaian hain zuzen: 1947ko maiatzeko greba-aldia da urte haietako «la única huelga masiva y relativamente eficaz que España experimentó durante el período» (Tamames 1975: 474; Solasaldien artxiboan bada honetaz izengabeko txosten bat). Greba haren kronika bilduta dago jada xehetasun guztiz (Jimenez de Aberasturi/San Sebastián 1991).

     Urte berean, erregimenaren erakundetzerako urrats nagusia eman zen, Ondorengotza Legea berresteko erreferendumera deituz (1947-07-06). Orduan oraindik gaztetxoak ginenok ongi gogoratzen dugu gure guraso eta herritar katoliko abertzaleen larria, hautabiderik gabeko eta mehatxuz betetako egun hartan.

     Baina ezbeharrak bata bestearen gain zetozen: barneko gorabehera hauek honela, Espainiaren nazioarteko bakardade ideologikoa eta bakartze politiko-ekonomikoa gehitu zitzaizkien haiei 1945etik aurrera.

 

Nazioartean, bakarrik (1945-1953)

 

     1939-1945.etako Mundu Gerratea amaitu berria zen, amaitu berriegia: 1946ko martxoaren 4an Britainia Handiak, Frantziak eta Estatu Batuek erregimen frankistaren aurka adierazpen salatari bat zabaldu zuten, eta urte bereko udazkenean Nazio Batuen Erakundeak (UNO) enbaxadoreak Madriletik erretiratzeko eskatu.

     Zetorkiona aurreikusita, Franco-k bere ministro-kabinetearen aldakuntza historikoenetako bat egin zuen 1945eko uztailaren 18an, justu egunez egun sei urte osoko bizialdia izango zuen kabinetea eratuz.

     Joan Borboikoa Francoren kontra agertu zen berriz ere (1947-IV-9), eta etxe barnean «makiak» orduantxe ziharduen biziena, Europaren laguntzarako Marshall Plangintza bideratu eta «Gerrate Hotzari» hasiera ematen zitzaion bitartean (Cominform). Erregimen espainiarraren antikomunismoa gorabehera, NATO sortzean ez zitzaion hari erakunde berri honetan lekurik egin.

     Bakartze politiko-diplomatiko honek lau urte iraungo zuen, Koreako Gerra hasi eta NBEak bere kideei Madrilera enbaxadoreak itzultzeko baimena eman zien arte (1950-XI-4). Pausoz pauso, nazioarteko egoera hura guztiz antzaldatu zen 1952-1954.etan: 1952an, Espainia UNESCOn sartzen da, eta 1953an, AEBekin eta Vatikanoarekin hitzarmen-konkordatuak sinatzean, erregimen frankistak ateak irekita izan zituen, azkenik, nazioarteko harremanetarako.

     Mundu Gerraosteko bakartze hartatik nazioarteko harreman hauetara Espainiaren atzerri-politika gidatu zuen gizona Alberto Martín Artajo izan zen, kasik hamabi urteko lana burutuz (Equipo Mundo 1970: 189-194).

     Martín Artajo 1935eko lehenengo solaskideen artean ageri zitzaigun; El Debate eta Herrera kardinal izango zenaren ingurutik zetorren (ACNP, Asociación Católica Nacional de Propagandistas: «Propagandistas»), eta gero ere «erregimen barneko kristau-demokrata» deituen taldekotzat ikusi izan da (Tamames 1975: 504, 506). Dakigunez, Pla i Deniel kardinalari galdetuta hartu zuen ministerioa, eta, uztean, berarengandik esker onezko aitorpen-gutun bat jaso zuen (ik. Ecclesia 1957-02/03).

     Gureari begira, Martín Artajo izan zen erregimenaren mundu ofizialean Solasaldietatik hurbilenetakoa eta zenbait oztopo alboratu izan zituena.

     Ingurugiro hartan bete ziren Solasaldien lehenengo urteak (1947-1953): hau da, lehen epealdi ongi ezaugarritua (eta emankorrena ere bai, nire ustez), eta hurrengotik ongi bereiziko zena. Baina Solasaldien beren historia horretan aitzina egin aurretik, eta politikak politika, ikus dezagun garaiko bizitza kulturala (hain zuzen, Donostiatik ideia-berritu eta itxuraldatzen lagundu nahi zena) nolakoa zen une hartan.

 

Intelektualen bakartzea (1939-1950)

 

     Gerra Zibilaren amaierarekin, Espainiak eta Euskal Herriak beren intelektualeria garatuena galdu zuten (Tuñón de Lara 1989b: 424-425; Equipo Reseña 1977: 146), eta erregimenak jaiotzatik zekartzan lotsaizunen gain (ik. Tuñón de Lara 1989a eta 1989b), politika «garbitzaile» bat egin zen, harik eta 1951tik aurrera Ruiz-Giménezek 1951-56.etako «sexenio liberal» deitua ireki zuen arte, batik bat (Equipo Reseña 1977: 151); kulturaren mundua, barnean itxia eta kanpora bakartua izan zen (Tamames 1975: 578-583). Hezkuntza eta komunikabideen zentsura, eginkizun biak, ministro-bizitzarik luzeenetakoa izan zuen José Ibáñez Martínen eskuetan egon ziren (1939-1951) (Equipo Mundo 1970: 91-94).

 

Neotomismoa nagusi

 

     Honegatik ere, Julián Marías (1949) eta José Luis Aranguren (1950) Frantziako intelektual katolikoen jardunaldietaraino iristean, bakardade ezarriaren eta disidentzia arduratu baten lekuko bakanak baizik ez ziren gertatu bi filosofo espainol horiek. Bien hango hitzaldiak Solasaldietako paperen artean aurkitzen dira, bata artxiboan, bestea argitara emanda (Marías, J.: El cristiano ¿es de la tierra? Itxiera-mintzaldia, Suhard Pariseko kardinalaren aurrean, 1949-05-15. Aranguren, J.L.: Heroismo y santidad. Comunicación, 1950, in: Doc. 7, 117-120). (Equipo Reseña 1977: 146-150).

     Neotomismo hertsi bat nagusitu zen, Eliza espainiarrean ez ezik irakaskuntza-sistema osoan ere, gehienez ere Balmes edo Menéndez Pelayori ere lekuren bat eskainiz (Equipo Reseña 1977: 148-149; Fraile 1972: 272-277).

     Espainiara erbestetik itzuli (1945) eta Ortegak bere «Instituto de Humanidades» sortu ondoren (1948), hurrengo hamarkadan ortegismoak eztabaida luze bati aurre egin behar izan zion, neotomismo haren kritika bortitzetatik askatasuna irabazteko. Jesuiten Razón y Fe-ko edo Ramírez domingotar arabarraren lanak, filosofia-eztabaida berezituek izan zezaketen baino oihartzun sozial susmagarri zabalagoa izan zuten (Fraile 1972: 229, 274).

     Giroa ezagutzeko, Solasaldietan ibilitako Jesus Iturriozek badu 1951n artikulu-titulu adierazgarri bat: «¿Intriga intelectual contra Ortega?» (ik. Razón y Fe 143, 1951, 568-591). Eta Ramírezek urte batzuk geroago, eztabaida guztien atzetik zegoen beste galdera bat: ¿Un orteguismo católico? (Salamanca, 1959).

     Testuinguru horretan, euskal aldizkarietan, 50etako azken urteetan agertutako Blondeli edo Bergson, Russell nahiz Ortegari berari buruzko interesa ere disidentzia edo bide berrien irrika bezala uler liteke (Jakin 8, 1958, 12-20; 10, 1959, 28-35; 11, 1960, 36-40; 13, 1960, 14-20. Eta geureko beldur batzuk ezagutzeko: ik. Iztueta, P. (1991): Orixe eta bere garaia. Donostia: Etor. 1014-1020).

 

Talde intelektual lehiakideak

 

     Intelektualei erbestea edo «pentsamendu-autarkia kontrolatua» inposatzen zitzaien aldi berean, ikasle gazteei ere ez zitzaien atzerrira joateko aukerarik uzten: «estudiar en el extranjero, durante todo el decenio 1940-50 fue algo casi totalmente impracticable» (Tamames 1975: 580).

     Gerraondo bereko lehen urteetako (1940-45) «katolizismoaren kolonizazio politikoa» gainditu ondoren (ik. Rodríguez de Coro 1979: passim), erregimen aurpegi-garbituaren kulturgintza onartuaren gidaritza soziokulturala Eliza-indarrei utzi zitzaien gero eta gehiago (politiko-ideologikoki jatorrietatik urrunduz zihoan garai bateko falangismo liberalari tolerantzia aldartetsuren bat ere utziz: Laín, Tovar, Ridruejo, etab.). 1945etik aurrera Propagandistek eta opusdeitarrek izango dute Unibertsitateaz jabetzeko aukera (Equipo Reseña 1977: 148-149).

     Jauntasun eliztarra, ordea, barneko hainbat pentsalarirentzat —katoliko batzuentzat ere— itogarria eta pobrea zen, eta katolikotasun mundutar osoaren barnean halako «autarkia ideologikoa» herstura pobregarri bezala sentitzen zuenik bazen. Are gehiago Frantzia hurbilean —«laikotasun errepublikarrak» erdibitutako gizartean— katoliko eta ez-katolikoen arteko elkarlana gerratearekin hain emankorra gerta zitekeela ikusi ondoren (Doc. 4: 27-62).

     Bestalde, Penintsulako bakartzearen tristeziak ere egin zuen espiritu aitzinazaleagoetan bere lana; erregimenak berak ere, neurriren batean bederen, sentitu zuen leihoak ireki premia, irauteko babesen bila, normalean. Hemengo Eliza barnetik begiratuta, berriz, pentsamendu katolikoaren zenbait buru kezkatuagok premiazkoa ikusten zuen aitzinamendu berriak egin ahal izateko harremanak bizkortu beharra. Hala ere, espirituz eta pentsamoldez Europaraino osoki iristeko, urteak beharko ziren, artean.

     Mugen gainetik indarrak biltzeko Solasaldien betiko asmoak, zalantzarik gabe, pentsamendu katolikoaren eta teologiaren modernizazio-arazoa zuen gogotan, eta zeregin honetan bide-erakusle izan ziren Penintsulan Donostiako topaketak.

 

Teologiaren berrikuntza noizko?

 

     Penintsulako teologia eta kultura kristauaren Europarekiko harremanak lau epetan banatu ditu O. González de Cardedalek frankismoaren hamarkada haietarako (Vorgrimler 1973: XIV-XV): 1) Gerraosteko lehen hamarkadan, teologoen lana Espainiako XV-XVII. mendeetara begiratuz egin zen (identitatea indartzeko ereduak bilatuz). 2) 1950.etik aurrera Europako argibideak bilatu ziren (ikerlan bibliko, liturgiko eta pastoralak ezagutzeko). 3) Kontzilio-bezperatan (1958-62) Europan ikusitakoen egokitzapen-lana egin zen. 4) Kontzilioaren ondoren (1965), azkenik, eskurapen analitiko-kritikoari ekin zitzaion.

     Donostiako Solasaldiek, nabariki, aurrea hartu zioten deskribaturiko gertabide horri. Alde batetik, kronologikoki, baina baita erakarri zituzten solaskide eta ideiatan ere. Solasaldien azken urteetaraino halaxe izan zela uste dut, gainera. Eta, praktikan, beharbada aurreratuegiak ere izan ziren, zeren Eliza unibertsalean Kontzilioaren lehen orduetan argitara etorri zen gatazka ernalgarriak, hemen —Donostian— 1958-59etako krisialdian ez zuen aurkitu ahal izan aurrera-irtenbiderik. Bere «irekitasun»-mugak jo zituen, nonbait.

     Oro har, Penintsulako katolikoen 50.etako harreman europarren esanahi historikoa apenas beste inon baino zinezkoagoa da Donostiako topaketa haietan. Urte haietaz orokorrean esandakoak berezikiago balio du honako: «Por primera vez desde los días de Carlos I y Felipe II vuelve a ser posible la plena comunicación intelectual del pensamiento y de la teología española con Europa» (ik. Vorgrimler 1973: XIX-XV). Euskal Hegoaldeko teologoak testuinguru horretan zeudenez, etxeko gure pentsalarientzat ere balio du ohar horrek.

     Pentsamenduaren mailako bakartze hau, antolamenduzko harremanetan ere gorpuztuta zegoen. Karlos Santamaria, ACNPko Nazioarteko Harremanetarako Batzordearen lehendakaria zenez (1953?), kezkatuta zegoen egoeraz, eta 1953ko txosten batean (itxura guztiz, ACNPko arduradunei zuzendua) gogoratzen du nazioarteko ahulezia hori, Solasaldiek ireki ditzaketen ateak azpimarratzen dituen aldi berean:

 

     Hay que tener en cuenta que mientras alemanes, belgas, italianos y franceses ejercen una gran influencia en el Movimiento católico internacional, orientando y, por decirlo así «controlando» la mayor parte, si no todas, las organizaciones, los católicos españoles, lejos de ocupar el rango preponderante que normalmente les correspondería sólo desempeñan en ese dominio puestos secundarios limitándose a prestar una colaboración de buena voluntad.

       Así, repasando la lista de presidentes de las 21 grandes organizaciones internacionales católicas que constituyen la llamada Conferencia de Presidentes, se experimenta el dolor de no encontrar en ella ni un solo nombre español. A nadie debe culparse de esto antes que a nosotros mismos que habíamos abandonado desde hace mucho tiempo tan importante dominio de la actividad católica. [...].

       Puede asegurarse que las Conversaciones Católicas Internacionales han sido la única organización importante que los católicos españoles han lanzado al dominio internacional en estos últimos años (K. Santamaria: Artxiboa, «Informes Generales» karp.).

 

     Solasaldien historia egiteke dugulako ere, ez dira historiografian apenas aipatzen topaketa donostiar haiek, baina, uste dugunez, badaude elkarrizketa haiek nazioarteko informazio-zeregina nola bete zuten (eta zein balioz) erakutsiko luketen hiru iturri on: 1) Hurbildu ziren intelektualen eskutizketa (Solasaldien artxiboan), 2) Documentos-en argitara emandako aztergai sozio-teologikoen zerrenda, eta 3) Bizirik ditugun solaskide-ohien oroitzapenak.

     Lehenengo biak bederen eskuetan ditugu, eta hemengo orrialde mugatuen barruan bada ere, saiatuko gara lehen argibideak bildu eta Solasaldien ekarpen historikoa deskribatu eta neurtzen.