Kultura

 

     Karlos Santamaria kulturaren eta pentsamenduaren ardatzetan mugitu izan da beti. Bai profesionalki (irakaskuntza), eta baita ere bestelako ekintzetan: artikulugintza, solasaldiak, ikastolaren, unibertsitatearen eta euskararen aldeko lanak.

     1960ko hamarkadako bigarren partetik aurrera, Karlos Santamariaren kultura-planteamendu guztiak euskal kulturaren ikuspegitik eginak dira. Kultura, euskal kultura da Karlos Santamariarentzat. Planteamendu eta jarrera guztiek background bera dute. Karlos Santamariarentzat, garbi esan beharra dago, euskal kultura ez da kultura orokorraren zatitxo bat, bazter-bazterreko fenomeno bat, adierazpide bakartu eta berezia, baizik eta kultura orokorraren bizimoldea, kultura unibertsalaren interpretazioa. Behin eta berriz azpimarratzen du harreman hori. Harreman hori ez da dikotomikoki ulertu behar. Kultura unibertsalaren eta euskaldunaren artean ez dago oposiziorik (handi/txiki, unibertsal/partikular, kanpoko/bertako), baizik eta harreman dialektikoa.

     Kontzeptu giltzarria da hori.

     Ikus ditzagun hurbilagotik Karlos Santamariaren kultura-ulerpenak, hasteko, eta gero haren jarrerak. Kontzeptuak zehazten eta argitzen ibilia da, baina jarrerak ere behin eta berriz hartu izan ditu. Kultura kontzeptuaren inguruan sarri idatzi du, beti ere euskal kultura bizi eta aurrerazalearen ikuspuntutik. Nolabaiteko kronologia markatu nahi izanez gero, esan genezake 1950-1960 urtealdian euskal kulturaren aldeko kontzeptuak landu dituela; 1970eko hamarraldian, erresistentzia kulturalean murgildu da bete betean; eta 1980an, autodeterminazio kulturala aldarrikatu eta antolatzera pasa da (ikastolak, euskal unibertsitatea...).

 

Kultura unibertsala / kultura partikularra

 

     Zer da kultura unibertsala, zer da kultura partikularra?

     Jakin aldizkariaren bigarren aldiko lehen zenbakian «Unibertsitateko kulturaz» izeneko artikulua idazten du Karlos Santamariak. Bi hitzetan bere pentsamoldea ongi adierazten du hor, definizio gisa:

 

Humanitate osoak, mendez mende, belaunik belaun, bildu duen esperientzia eta jakintza guztia deitzen dugu kultura orokorra. Zientzia, ederti eta teknika guztien multzo hori ez da herri jakin baten etorkia gizadi osoarena baizik.

       Kultura berezia, haatik, herri jakin baten kultura da. Haren hizkuntza, haren bizi-moldeak, haren ohiturak eta urteak. Herri honek munduaz eta biziaz duen interpretazio berezia^[13].

 

     Kultura unibertsalaren definizioan sartzen dituen elementuak esplizituago azaldu zituen Karlos Santamariak berak Hezkuntza Kontseilari zenean:

 

La cultura universal no es una ideología, no es un fraude impuesto consciente o inconscientemente por las clases dominantes, sino la expresión de una verdad, o de un conjunto de verdades y de experiencias válidas, logradas por el hombre en el curso de los siglos.

       [...]

       La cultura universal no es una cosa circunstancial o local, no es cosa de un momento o de una generación.

       Si hablamos de cultura universal, es falso concebir la cultura como una cosa pasajera, una cultura de hoy que ya no será una cosa de mañana. La cultura universal es integradora, es decir, se forma por una constante adición de valores y de descubrimientos vitales.

       El proceso de la cultura se realiza por continua integración de nuevos saberes y de nuevas experiencias. La cultura es, en este sentido, el patrimonio total de conocimiento y de vivencia de la humanidad.

       La cultura es el poso de muchas cosas espontáneamente vividas por hombres y mujeres que fueron nuestros antepasados: mitos, leyendas, creencias, organización política y social, prácticas morales, costumbres, descubrimientos científicos, creación artística, etc., etc.^[14].

 

     Honaino ez dago auzirik. Bi kultura mota horien arteko erlazioaren interpretazioan hasten dira auzi-mauziak. Unibertsala izateko modua ez da euskal kulturatik pasatzen, ez dago bien artean integrazio punturik. Euskal kultura ez da soilik txikia; mugatzailea ere bada. Unibertsala izateko, diote batzuek, gainditu egin behar da marko hori. «Vasco universal» esan ohi denean zer esan nahi da, bestela? Pentsaera hori erdiz erdi Karlos Santamariaren ideien aurka doa. Horrek esan nahi du kultura txikiak eta handiak daudela, baztertu beharrekoak eta baliodunak. Eta handi horien handitasuna ez da soilik tamainazkoa, unibertsal eitea eman diona baino. «Handiak» bere burua automatikoki unibertsaltzat hartzen baitu. Intelektual euskaldun batek bere buruari egin izan dizkion galderak ez ditu buruan erabili sekula intelektual espainolak edo frantsesak. Horientzat ebidentzia-mailan dago kultura espainola zein frantsesa unibertsalak direla.

     Nola ulertu behar da, orduan, kultura unibertsalaren eta partikularren arteko erlazioa?

 

Ez uste izan, ordea, kultura berezi bat kultura orokorraren zati bat denik. Gai honetaz, sujetu-objetu dialektika famatua sartzen da, nonbait, nolanahiko kultura bi aldeetatik ikus daiteke eta.

       Kultura unibertsalak kanpotik ikusi behar du, nahi eta nahiez, herri jakin baten errealitatea: objetu bezala, alegia.

       Haatik, herri horren kultura bereziak barnetik bezala ikusten du errealitate hori berori, hori ezagutzea bere burua ezagutzea duenez gero.

       [...].

       Beraz, kultura unibertsala eta herri baten kultura bereziaren arteko diferentzia ez datza kantitatean; zerbait esentziala da.

       Kultura unibertsalak ez du inoiz kultura berezi bat ordainkatuko. Historiaren Erroma ez da sekula erromatarrek bizi izan zuten Erroma bera izango. Antropologoek deskribatzen duten kultura papua ez da sekula papua herriak bizi egiten duen kultura bera izango, indijenarentzat kultura hori biziaren muina bait da.

       Espainiako intelektual gehienek ez dute honelako berezitasunen beharrik sentitzen —hau da, hain zuzen ere, Ortega y Gasset jaunari gertatzen zitzaiona—; horientzat bi gauzak —kultura unibertsala eta kultura espainola, alegia— bat bera dira eta. Horiek, espainolek, ez dute problemarik izaten, kultura unibertsala espainolez ikasten dutenez gero. Baina euskaldun jator batek euskal kultura, euskal literatura, euskal pentsaera espainolez ikasi behar izatea, contradictio in terminis iduritzen zaigu. Honelako gertaera, trajeria kultural bat dela esan daiteke, nahiz eta euskaldun asko hortaz konturatu ez^[15].

 

     Kontseilari zelarik ere, ideia berak birformulatuz jarraitzen zuen. Kultura unibertsal horrek ez du zentzu praktikorik baldin norbere kulturaren bahetik igarotzen ez bada.

 

La cultura universal sólo adquiere sentido para los hombres concretos a través de las culturas particulares y éstas no pueden ser, o por lo menos no deben ser, falsificadas y deformadas^[16].

 

     Lan berean, Unibertsitatearen eginkizunaz ari dela, egoki integratzen du euskal kultura kultura orokorrean:

 

... la cultura vasca, no como cosa separada, ni como hecho diferencial, sino como una interpretación y una expresión más de la propia cultura universal, vista y vivida desde el ángulo concreto de un pueblo determinado^[17].

 

     Ohiko bideetatik kanpo planteatzen du unibertsal/partikular auzia Karlos Santamariak. Unibertsala izateko ez zaio norberarenari uko egin behar, alderantziz baizik. Bide integratzailea proposatzen du Karlos Santamariak eta ez bide ukatzailea.

 

No olvidemos que en esto de la universalidad de la cultura, aunque haya muchos modos y grados, hay una sola esencia. Se puede ser universal sin haber salido de una aldea y sin saber leer ni escribir; lo verdaderamente universal es la sabiduría de la vida. Pero no se puede ser universal si no se es auténtico, es decir, si no se es fiel al propio ser. La verdadera universalidad no puede consistir en dejar de ser uno mismo, para convertirse en otro distinto, en su espantajo cosmopolita cualquiera^[18].

 

Benetako kultura

 

     Kultura errotuaren eta sozialaren defentsa zeinek eta Karlos Santamariak egiten du: kaletarra bera, prestigiozko intelektuala, nazioartean ezaguna, irakaslea, idazlea, pentsalaria. Ez da Jose Migel Barandiaranen biografia.

     Karlos Santamariaren ustez, soziala behar du kulturak, ongi errotua; edozein kulturaren elementu bateratzailea gizakumea da.

     Kultura gertakari soziala da, baina honen elementu bakar bat gehiegi garatzen denean, sasi-kultura bilakatzen da. Horrela, batzuentzat kultura intelektuala da, unibertsitarioa, teknikoa, zientifikoa.

     Oso testu interesgarriak ditu interpretazio horien aurka:

 

Empezaré por afirmar algo que me parece obvio, y es que la cultura universitaria no es toda la cultura, sino sólo una parte o un modo de la cultura. Más aún: la cultura universitaria ni siquiera representa lo esencial o lo más importante y sustancial de la cultura. [...].

       El mundo de la cultura desborda por completo el mundo intelectual y el mundo universitario.

       El verdadero hombre culto no es siempre el intelectual, sino también, de muchas maneras, el hombre sencillo, el hombre de la calle, el hombre del campo, al que muchos consideran como un hombre inculto, y que sin embargo, se alimenta de viejas sabidurías transmitidas a través de experiencias humanas a lo largo de miles de años^[19].

 

     Graziano Anduaga, Gesaltzako aitonaren kasua aipatzen du beste artikulu batean. Herriko jakintsua deitzen dio. Aita Villasante eta biak joan ziren Arantzazuko aitona hura bisitatzera, eta miretsita gelditu ziren, Karlos Santamariak dionez:

 

Aquel hombre tenía muchas cosas dentro.

       Â¿De dónde había sacado toda aquella sabiduría? De la vida, que no de los libros, y de esa herencia ignorada de siglos y de generaciones que es la cultura de un pueblo viejo^[20].

 

     Unamunoren iritzien aurka sarri jokatu du Karlos Santamariak. Euskal kultura osoak Unamuno izan du erreferente gaiztotzat. Karlos Santamaria Miguel Unamunoren filosofiarekin bat dator, baina inola ere ez haren euskararekiko jarrerarekin. Bere filosofiaren aurka doala iruditzen zaio, gainera. Izan ere, erroak, sustraiak, lurra behar du kulturak; ezin dugu kultura eta instrukzioa nahasi, ezin dezakegu kultura eta aurrerapen materiala edo teknika berdindu. Horregatik:

 

Querer echar por la borda las viejas culturas, las viejas sabidurías, las viejas lenguas y sustituirlas por el idioma cifrado de la técnica, o por un esperanto cualquiera, es la mayor de las atrocidades. [...].

       La postura de don Miguel de Unamuno recomendando al pueblo vasco que se deshiciera definitivamente de su lengua secular, como de un viejo trasto inútil, sin parar en el contenido de sabiduría que esa misma lengua encierra, es algo que se contradice sin remisión con la propia filosofía unamuniana. Digamos al contrario a los jóvenes: 'Procura ser tú mismo, profundiza las raíces de tu propio existir y agárrate a ellas para ser auténtico'^[21].

 

     Modu batera eta bestera, ideia berak dira, batzuk 1960an formulatuak eta beste batzuk hogei urte geroago.

 

Kultura ortegatarra, gainditurik

 

     Kulturaz hitz egin behar duenean, Unibertsitateaz idatzi behar duenean, Karlos Santamariak Ortega y Gasseten ideiak aipatzen ditu. Haren erreferentzian, Karlos Santamariak berak hobeto adierazten eta zehazten du bere pentsaera. Ortegari batez ere bi akats aurkitzen dizkio: bat, kulturaren eta unibertsitatearen irizkera burgesa, indibidualista, elitista; eta jakobinismoa.

     Karlos Santamariaren ustez, Ortegaren pentsaerak ez du baliorik euskal kulturarako: euskal kulturaren errealitatea esplikatzeko ez du balio, eta gutxiago errealitate hori dinamizatzeko.

     Ortegak kulturaz ematen dituen hamaika (bai, 11) definizio-elementu eskaini ondoren bere kritika gehitzen du Karlos Santamariak:

 

Berehala ikusten denez, kulturari buruzko Ortegaren pentsaera guztiz gainditurik dago, gaurko egunean. Arras atzeraturik gelditu dela esan daiteke, haren kontzeptuak, gure gaurko sozial mentalitatetik urruti dagoen intelektual-indibidualismo batetara makurtzen bait dira.

       Ortega liberal handi bat zen, eta haren pentsaera orduko Espainiako ideologia liberalari loturik zegoen. Pentsaera horren indibidualismoaz konturatzeko, nahikoa da aipatu ditugun fraseak berrirakurtzea. Gaurko egunean, ordea, kulturarekiko kontzeptuek sozialak izan behar dute, ala ez dira izan^[22].

 

Euskal kulturaren ezaugarriak

 

     Karlos Santamaria, euskal kulturaren berezitasunak adierazi nahi dituenean ere, Ortegarengandik abiatzen da. Hobeto esanda, Ortegak kulturaren definizioan sartzen dituen hamaika elementuetatik bat bereizten du, alegia, «cultura es aparato de facilidades frente a la existencia», eta beste leku batean «un sistema de seguridades frente a la vida».

     Euskal kultura bera definitu aurretik, Ortegaren ideien disfuntzionaltasuna azpimarratzen du. Ziurtasun-sistema dela kultura? «Bainan teoria hori euskal kulturari ezartzen badiogu ez gera konforme Ortegaren ideiarekin. Nun daukagu euskal kulturaren erreztasuna? Nun berak emandako segurantza?». Galderaren ondoren, Karlos Santamariaren erantzuna: «Nere ustez Ortegaren iritzia 'burgesa' da ta bere ideiak gure egoerarako ez du balio. Kulturarekiko Ortegaren iritzia haintzakotzat hartzerik ez dugu».

     Arras kontrakoa da euskal kulturari egokitzen zaion kontzeptua:

 

Euskal kultura segurtasunen xistimarik ez da, kontrakoa baizik. Sail hortan hasten denak ez du ezer irabaziko, eragozpenik handienak bere kontra izanen ditu baizik.

       Euskal kultura, erroak haizetara dituen kultura bat da. Euskal kultura eginkizunekoa da, hau da, dana egiteko duen kultura bat.

       Euskal kultura ez da besteak bezelakoa, estal-gabekoa da. Benetako kultura proletarioa, mezpreziatutakoa ta bide guztietan desornitutakoa.

       Erderaz, nahiz gazteleraz, nahiz prantzesez, esate baterako idazten hasten danak erreztasunak oro ditu: mota guzietako hiztegiak ta enziklopediak esku eskuan ditu. Klasikoen laguntza beti arkitzen du.

       Euskal kulturari «sistema de seguridades» ez, baizikan «sistema de inseguridades» deitu behar diogu^[23].

 

Folklorea kulturaren etsai

 

     1956ko belaunaldikoen artean prentsa txarra zuen folkloreak. Folklorea engainutzat, kloroformotzat, atzerakoitzat, euskararen eta kulturaren ordezkotzat, azalekotzat jo ohi zen maiz. Arazoa zertan zen ulertzea ere zail gertatzen zaio gaur askori.

     Bi hitzetan esanik, eta gaur eguneko ikuspegitik begiratzeak ematen duen abantailarekin, honela koka genezake arazoa. Batetik, frankismoak bere lehen aldi osoan guztiz debekatu zuen euskal nortasunaren agerkaririk txikiena ere, folklorea horien artean; urteak joan ahala, folkloreari (txistua, dantzak, etab.) atetxo bat edo beste ireki zion; joko horretan sartu zirenen eta hori kolaborazionismotzat zeukatenen arteko borroka da lehena. Eta bestetik, garaiko gazteriak tranpa handi bat salatzen zuen hor, tranpa bikoitza: lehenik, folkloreak gordetzen bide zuen euskal nortasunaren esentzia eta, ondorioz, berrikuntza guztiak (hala nola euskal kantu berria) sasi-euskaldunak ziren; eta bigarrenik, euskal kultura folklorera mugatzen zuten erraz. Alegia, folklore gehiegi zegoela eta euskara gutxiegi; eta folklorea modernitateari kontrajartzen zitzaiola, horra salakuntza nagusiak^[24].

     Jon Oñatibiaren artikulua Karlos Santamariak El Diario Vasco-n idatzitako artikulu bati erreferentzia eginez hasten da. Oñatibiak dioenez,

 

     ... azken aldi ontan astinketa ederra eramaten ari da gure folklorea. Bere alde banaka batzuk irten zaizka, baña aurkakoak askotaz ere ugariago ta gotorragoak dira. Abek, dirudienez, folklorea kaltegarritzat daukate, batez ere Euskalerriaren gaztetzeari begiratuta. [...] Eta azkenik, izena ere ukatu nai dio norbaitek, «folklore» itza Espainiko iztegian aurkitu ez duelako^[25].

 

     Azken esaldi horretan, Karlos Santamariaz ari da, otsailaren 22an El Diario Vasco-n idatzi zuen «'Ye-Ye' y 'Folklore'» artikuluaz hain zuzen. Karlos Santamariak artikulu horretan jarrera garbia hartzen du folklorearen polemikan: berritzaileen alde idazten du eta espresuki gazteen alde. Hasieratik argitzen du bere irizkera, zera dioenean:

 

... el citado vocablo no me inspira ninguna simpatía. Hay en él algo de indefinible, que me obliga a ponerme en guardia cada vez que lo escucho o que lo leo; la sensación extraña de que alguien trata de darme un timo^[26].

 

     Joerazko arriskuez mintzo da Karlos Santamaria folklorearen inguruan:

 

Corremos, en efecto, el peligro de terminar defendiendo lo pintoresco sin lo vital; el color sin la materia; lo accidental sin lo sustancial. La tradición sin la vida.

       El «folklore» si es algo, debe ser un fenómeno o conjunto de fenómenos vivos, emanación espontánea de la vida auténtica de un pueblo. Mantener la apariencia de vida en algo muerto, me parece un simulacro irreverente. Antes que esto, prefiero el olvido o la paz de los cementerios^[27].

 

     Zerk haserretzen du hainbeste Karlos Santamaria? Zeren eta haserre baitago, ohi dituen ñabardurak kontuan hartu gabe idazten baitu hemen. Karlos Santamaria haserretzen duena zera da: folklorezaleek euskarari eta euskal kulturari bizitzeko eta berritzeko bidea ukatu egin nahi diotela:

 

Estoy persuadido de que el hombre, todo hombre, necesita una tierra, con su limo y sus sustancia y sus jugos fecundos. Privarle de ella, desarraigar al hombre, trasplantarle sin miramiento alguno, me parece un crimen contra la Humanidad.

       Pero esto no significa que al hombre haya que encerrarle, condenarle a repetirse, dentro de moldes fabricados por generaciones anteriores. Cada generación debe traer lo suyo, como nuevo.

       Así, cuando en nombre del folklore tradicional, del que nos viene del pasado, se trata de condenar el folklore vivo, el que está naciendo ahora, importado quizás de América —todo ha sido importado de alguna parte—, entre estruendo de guitarras electrónicas, creo que se comete un error. Porque sin fecundación no hay multiplicación de la especie.

       No veo por qué la entraña popular vasca vaya a ser incompatible con el ritmo «ye-ye».

       Al contrario, me felicito de que la vieja lengua de Aitor haya sido capaz de encontrar ahí un campo de expresión, porque esto significa que está aún viva y que en ella subsiste aquella capacidad de adaptación que algunos como Unamuno, había pretendido negarle definitivamente.

       Nuestros jóvenes no quieren saber nada de un «folklore» que huele a naftalina. Y en esto no hay más remedio que darles la razón^[28].

 

Xiboletarrekin eztabaida

 

     60. urte inguruko Karlos Santamaria behin eta berriz posizionatu da gazteekin, eta gazteen alde, haien pertsonak eta egitasmoak defenditu ditu beti, euskal kulturako auzi guztietan, folklorea dela, h-a dela, euskal kulturaren berrikuntza dela, euskara batua dela, etab.

     Hala ere, Karlos Santamaria ez da dena onartzen duen aitona. Ñabarduren gizona izanik bera, ezin izan zuen onartu gazte andana batek Antonio Maria Labaien eta Basarriren aurka egindako erasoa. Karlos Santamaria «ausartu» (hala kontsideratzen zuten behintzat xiboletarrek) egin zen 10 gazteri aurre egitera, horietako batzuk bere lagun minak, eta tartean semea: Rikardo Arregi, Ibon Sarasola, Xabier Lete, Ramon Saizarbitoria, Gabriel Aresti, Xabier Kintana, Antxon Santamaria, Rafa Egiguren, Amaia Lasa, Joxemi Zumalabe.

     Eztabaida horrek bere puntuan uzten du Karlos Santamaria eta belaunaldi gaztearen arteko harremana. «Betiko zezena toreatzen»^[29] artikuluan aipaturiko hamahirukoteak Labaienen «aingerukeria» eta Basarriren «herrikoikeria» salatzen zituen zakar baino gehiago aurrez aurre. Hurrengo astean, Karlos Santamariak bere iritzia agertzen du «Zezenkeriak eta Xiboleteak»^[30] zakar eta aurrez aurre. Huskerien gain egindako muntaia salatzen die Karlos Santamariak: Ez esaten dutena eta ez esateko modua gustatu zaizkio: «zuen poemak, zuen entsaioak, zuen ideia berriak, egiazko berriak, desiratzen nago. Ez berriz, umore txarrezko kritikak eta esabruptoak». Hildakoak ehorztea hildakoei uzteko, esaten die, atzerantz egin dutela aurrera beharrean.

     Belaunaldi berriko partaideok ez dira isilik gelditu: «Xiboletarrak Karlos Santamaria-ri» erantzuna ematen diote^[31]. Karlos Santamariaren artikuluan paternalismoa eta sinplifikazioa ikusten dute eta hark axaleko diferentziatzat jotzen zuena haientzat funtsezkoa da, «diferentzia esentziala»:

 

Euskaldungoaren konzepzioa, Euskal Herriaren etorkizuna, euskal problematikaren sustraiak, problematika honen barruan poeten eta idazleen eginkizuna, populuaren eta pentsalarien arteko erlazioak eta abar eta abar bi aldetatik diferenteak izan eta huskeri bat dela separatzen gaituna?

 

     Karlos Santamariak ondotxo daki «bi aldeen» diferentziak zeintzuk diren. Lau urte lehenago idatzia zuen Karlos Santamariak gazteen eta besteen aldea zertan zen, h-zaleena eta besteena, noski:

 

... yo que intento buscar una explicación coherente al acaloramiento que unos y otros muestran en este asunto, pienso que los jóvenes esgrimen esas «h» más como armas de combate social que como medio de resolver las disparidades ortográficas.

       Yo me atrevo a pensar que los jóvenes hachistas o h-zales tratan de denunciar por ese medio un convencionalismo que hace del euskera el ingrediente esencial de una concepción silvestre, ingenua, patriarcal, pastoril, selvática y «baserritarra» de la cultura y de la «cosmovisión» vasca, si es que a esto se le puede llamar cosmovisión.

       No olvidemos, en efecto, que «baserritarra» viene de «baso», bosque, lo mismo que «selvático» y «silvestre» vienen de «silva», selva. A ese selvatismo, quieren oponer una visión moderna y universalista de nuestra cultura, en lo que, sin duda, chocan con los hombres de las otras generaciones. Por eso apasionan tanto esas haches y resulta que el escribirlas o no escribirlas está cargado de un sentido trascendente y terrible^[32].

 

Ez zaio, halere, iruditzen modua hori denik, probetxu eta etekinik gabeko eztabaida iruditzen zaio, proiektu berriak lantzea eta mamitzea baita garrantzizkoena.

     Probetxu eta etekin gabekoa iruditu zitzaion 1967an Gabriel Arestiren «C» hizkia erabiltzeko erabakiari ere. «Eramos pocos y parió la abuela» ihardesten dio.

 

Oraiñarte «h» izkia genuen problema. Iskanbilla berri bat sortu nai diguzu? Gure idaz-produzioa apala baiño apalagoa izaten da; izkuntzaren egoera, anarkikoa; idazleak, bakotza bere aldetik, amaika euskalkiz idazten; irakurleak, idazten dan apurra, ezin ulerturik... ta beste korapillo berri bat sartu nai dezu euskal literaturan? Eztet ezer konprenitzen!^[33].

 

Kultura-autodeterminazioa

 

     Hezkuntzako Kontseilari zela jaulki zuen autodeterminazioaren ideia hori, EUTGn emandako hitzaldi batean.

     Separatismo kulturalak ez du zentzurik, baina autodeterminazio kulturala eskubide naturala da. Ezin gaitezke bakartu, mundutik aparte bizi, beste herrien kultura-balioei muzin eginez. Euskal Herriari aitortu egin behar zaio, ordea, bere kultura propioa izateko eskubidea:

 

Yo entiendo que es el propio pueblo vasco, en su totalidad compleja, quien debe determinar el futuro destino de la lengua vasca, su pervivencia, su cultivo, su desarrollo literario, su utilización como medio de comunicación social.

       Esto de que los vascos, que somos todos los que vivimos y trabajamos en este pueblo, podamos orientar el futuro de nuestra cultura, sin interferencias ajenas, es lo que yo llamaría el derecho a la autodeterminación cultural. Yo afirmo este derecho y lo proclamo aquí: el deber y el derecho de cada pueblo a mantener su propia cultura, y pienso que nadie puede discutir en el plano político este derecho porque es un derecho natural^[34].

 

Euskal kulturaren agonia?

 

     Jakin-en erredakzio-bileretan gogoan dut zenbat aldiz mintzatzen zen euskal kulturaren jarrerak Unamunoren agonia-interpretazioa errekuperatu behar zuela eta. Agoniak heriotzaren hurbiltasuna adierazten du, bai, baina baita heriotzaren aurkako borroka ere. Karlos Santamariari (eta Rikardo Arregiri) zor zaio Jakin-ek 1969ko bere lehen zenbakian atera zuen editorial programatikoa, 1956ko belaunaldi berriaren norabidea nolabait markatu zuena. Euskal kulturaren diagnosia, ikuspegi globala eta aurrera egiteko landu behar dituen kontzeptuak kointzidenteak dira Karlos Santamariaren pentsaeran eta editorialean: agonia, ukazioa, borroka, iraultzailea, eta abar. Editorialean agoniaz esaten denak Karlos Santamariarena dirudi:

 

Euskal kultura agonian dago. Eta, dakigunez, agonia bakoitza, arrisku bat bada, indarraldi bat ere ba da. Arriskua da, heriotzaren ataria dalako agonia. Euskera, beraz, hil diteke. Ta dakarren berezko joera nagusi dedila uzten badugu, hil egingo da.

       Agonia, aldiz, indarraldia ere ba da. Agoniak borroka esan nahi du, heriotza uxatu egin nahi luke, egoera hortatik ateratzeko indar iraulgile bat da. Heriotzari ezetz esaten dio: hori da sustraia. Ukazio bat dago agonia bakoitzean. Eta ukazio hori bera datza gure kulturaren hasieran bertan. Zahartzaroaren aurkako, heriotzaren kontrako ukazio horrek mugiarazten du gure kultura. Gure kultura gaztea da, bizi-nahia dario, nork nahi zuen museoan sartu? Gure kultura borrokalaria da, erreztasun-bila euskarara datorrenak, ez daki nora datorren^[35].

 

     Hilabete batzuk lehentxeago argitara emandako artikuluan, euskal kultura segurtasunik ezaren sistema gisa deskribatu ondoren, aipatu editorialean geroxeago agertuko ziren ideietako batzuk azaldu zituen, bere jarrera pertsonalarekin batera:

 

Ezeztasunarena ta ukatasunarena da jakintzaren ta politikaren oldarra.

       Zientzia sailean nundik etorri oi da aurrerapena? Ukatzetik. Geometria ez-euklidianagatik. Fisika ez-neutoniagatik. Epistemologia ez-kartesianagatik, ta honela.

       Gaston Bachelard filosofoak bere «Le nouvel esprit scientifique» honela adierazten digu. Ukatasunaren ahalmenean ikusten du baliorik handienetako bat.

       Hitz baten: euskal kulturak, bere mamian, erreboluziogile izan behar du bortzaz, zeren esistitu nahi badu, aurrean duan errealitatea ukatu egin behar dualako.

       Txoraturik gaudela? Horixe esan oi dute filisteoak. Bainan hauek hil ta lurperatuak izanen dira laster, kultura sailean batere eginkizunik ez dutenez gero.

       Hau da nere pentsaera, argi ta garbi esana. Nik euskal kultura haintzakotzat hartzea hortik dator, besteak beste, hortan bertan histori-oldar izugarri bat ikusten dudalako^[36].

 

Iraultza kulturala

 

     1960ko hamarraldiaren amaiera aldera (Parisko Maiatza'68 gogoan) iraultza zen egoera berritzearen eta aldatzearen sinbolo eta bidea. Karlos Santamariak ere urte horietan euskal kulturak iraultzaile, erreboluziogile izan behar duela baieztatzen zuen. Jakin-eko aipatu editorialean bezala, euskal kultura ukatzen zuen errealitatea euskal kulturak ukatu egin behar zuen bere aldetik.

     Hezkuntza Kontseilari delarik ere, Karlos Santamariak iraultza kulturalaz hitz egiten du (eta ordurako maoismoak indarra galdua zuen, horren argitan Karlos Santamariaren pentsaera ulertu nahi izanez gero). Karlos Santamariaren pentsaera pertsonalistaren ondorio zuzen-zuzena da iraultza kulturalaren kontzepzio hori.

     Zein da iraultza horren etsaia? Makina, teknika, zientzia, gizartearen mekanizazioa. Mentalitate teknikoak zibilizazioari gero eta kutsu antihumanistagoa ezartzen baitio. Pentsaera-mailan, bestalde, positibismo zientifikoak «gizona» kontzeptu gisa sasi-kontzeptutzat hartzen du. Gizonaren heriotzaren testuinguru kritikoan gaude, Karlos Santamariaren esanetan.

     Nora jo behar du iraultzak? Gizonaren alde, gizona baita historiaren subjektua. Eta gizonaren alde jotzea, erroen bila joatea da, herrien kulturan bilatu behar baita kulturaren sapa.

 

Estamos en todas partes pendientes de una especie de revolución cultural que cada vez sentimos como más necesaria. También en la Universidad hay que hacer una revolución.

       Muchos jóvenes están dispuestos a adoptar esta actitud revolucionaria, y yo pienso que deben ser estimulados en sus afanes radicalmente renovadores.

       Creo, en efecto, que la Universidad debe infundir en los jóvenes un espíritu de insatisfacción, un espíritu de cambio, un espíritu revolucionario, digámoslo de una vez. Pero no tanto para luchar unos hombres contra otros, sino para luchar todos contra una civilización que aplasta al hombre.

       La revolución de hoy, o más bien, la revolución de un mañana inmediato que estamos ya tocando, es la revolución del hombre contra las máquinas. Es la revolución de que nos habla el pensador judío Martin Buber.

       Â«Veo avanzar —dice Buber— sobre el horizonte histórico con la lentitud de todos los procesos de que se compone la verdadera historia del hombre, una gran protesta contra la civilización técnica, un gran descontento, una gran revolución. En ella, los hombres no se rebelarán como ha ocurrido en el pasado, contra el reinado de una tendencia determinada, sino que se alzarán todos juntos contra la falsa manera, la inauténtica manera en que se están produciendo la convivencia humana y la relación del hombre con la naturaleza».

       En esta revolución del hombre contra los aparatos, la universidad no puede ser neutral; debe estar del lado del hombre. Por eso, creo que el gran quehacer que hoy tendría delante la cultura universitaria sería la re-humanización de la ciencia, la re-humanización de la técnica.

       El medio principal para esta re-humanización debe ser la vuelta a las raíces, la vuelta a una especie de silvestrismo, que estamos necesitando tremendamente, es decir, el ir a buscar la savia de la cultura en las culturas de los pueblos^[37].