Pertsona

 

     Pertsonaren kontzeptua zentrala da Santamariaren pentsamenduan, baina, beharbada lehenengotik usteko denaren kontra —garrantzizkoa da ez engainatzea—, filosofia pertsonalistako markoen barruan^[1], misterio bat adierazten du, ez determinazio zehatz bat^[2]. Are, «l'on doit remarquer que cette notion de personne est une notion, si je puis dire, d'indice chrétien, qui s'est dégagée et précisée grâce à la théologie», aspaldi aitortu zuen Maritainek^[3]; eta eransten du Santamariak, zalantza ez arrazoirik gabeko batzuekin:

 

... cabe preguntarse si esta terminología es acertada, si no está ella misma demasiado cargada de un sentido histórico y conceptual, que nada tiene que ver con nuestro problema, ya que la noción de persona ha adquirido cuerpo al ser utilizada especialmente en las cuestiones teológicas de la Trinidad y de la Encarnación del Verbo^[4].

 

Gehi bedi pertsonalismoa beharbada filosofia bat dela^[5], edo ez dela filosofiarik eta ideologiarik batere^[6], edo filosofia bakarra baino gehiago dela, sorta oso bat, agian^[7]: edonola ere, pertsonaren definizio zehatz batek zaila dirudiela zorrozki, ezinezkoa ez esateko.

     Santamariari gagozkiola, hiru aurre-ohar egin daitezke: 1) Batzuetan, Maritain eta Mounier bi joera bezala kontrajarri izan dira: adibidez, A. Arósteguik, funtsean, bi metafisika desberdinen oposizioa ikusi uste izan du, izaeraren metafisika aristoteliko-tomista (Maritain) versus bilakaeraren metafisika modernoa (Mounier)^[8]. Santamaria bietaz berdin baliatuko da, libreki, oposiziorik erabili gabe, bien ikasle eta erabiltzaile gisa, horien ideiak eta testuak bere asmoetara egokituz. 2) Pertsonaren kontzeptuan bada muin metafisiko funtsezko bat, eta hainbat osagai sozial, moral, psikologiko, etab.^[9]. Santamariaren baitan ez dira falta definizio metafisikoaren marra gutxi baina finko batzuk (funtsean, bere irakasle filosofikoetatik hartuak, berehalaxe ikusiko dugunez), baina ez dago esan beharrik kezka bizienak inoiz ez dituela izan metafisiko-sistematikoak, eta bere ekarri pertsonalena eta interesgarriena ere ez dela hor bilatu beharko. 3) Beti bere ardura nagusi praktikoari jarraiki (praktikoaren adiera erlijioso-moralean), Santamariari pertsona balio bezala interesatu zaio, bereziki; hots, bere lanean beti kezkatu duena, pertsonari buruzko teoria akabatu bat lortzea baino gehiago, irizpideak garbi edukitzea izan da balorazioetarako eta ekintzarako, irizpide horiek (fededunarentzat, batik bat) pertsonarengan adierazita dauden eran.

 

Indibiduoa, pertsona

 

     Pertsonaren hurbilketa teorikoan^[10] oinarrizkoa den bereizkuntza ez beti erraz honen arabera^[11], jatorri historiko teologikoa duena^[12],

 

... el primero [banakoa, indibiduoa] se aplica a todo ser substante, en sí mismo indivisible, mientras que el segundo [pertsona] corresponde a un género especial de subsistencia, caracterizada por la racionalidad y la libertad^[13].

 

     Guztiz ere, teoria sozialean izango ditu bereizkuntza horrek ondorioak: nola kokatzen den gizakia gizartean (Estatuan), hau da, zenbateraino dagoen osotasunaren menpe eta zenbateraino ez dagoen, etab. Testuinguru horretan egin du, hain zuzen, behin Santamariak bi kontzeptuon azalpena, modu honetan:

 

Pertsonalistek indibiduo eta pertsona kontzeptuen arteko bereizketa oinarrizko bat egiten dute. Indibiduoa, gizartearen zati bat da eta, alde honetatik, gizartearen errealitateak zeharo kondizionatua dago. Pertsona, berriz, ez da gizartearen zati bat, zeharo haundiagoa den zerbait baizik: izaki librea, bere buruaren jabea, transzendentea; pentsamendu, zientzia, teknika, ekintza etabarren kreatzailea. Nahiz eta gauzarik txikienetan izan, kreatzailea da pertsona; gauza askoren sustrai eta hasiera; beti miragarri eta harrigarria. Pertsonagandik abiatzen bait dira historiaren bide guztiak.

       Pertsonaren barnean dago existentziaren enigmarik haundiena.

       Hitz batean: pertsonalisten ikuspuntutik, pertsona ez da gizartearen zati bat, osotasun eta totaltasun bat baizik.

       Ideia hauetatik dator, hain zuzen, pertsonalista batzuek maiz aipatzen duten slogan ezaguna: «el individuo para la sociedad, la sociedad para la persona»^[14].

 

     Hor dago Jon: zer da beste lagunengandik berezia egiten duena, bestelakotzen duena? Espezie bereko denek «espezie» edo forma berdina dutenez gero, «la diferencia no puede venir de la esencia, de la forma, puesto que sólo existe una forma o esencia del hombre, la cual se halla en cada uno de los individuos de la especie humana»^[15]. Formak ez bada, materiak izan beharko du. Halaxe da tomismoan: «la materia individualiza a la forma que recibe»^[16]. Baina materia da naizen mirrinena, ustelena, galkorrena. Beraz, [a]

 

... la subsistencia que se funda en la materia, tiende, pues, constantemente, a su destrucción, a disolverse en lo informe, a romperse en la multiplicidad. La materia, principio de nuestra individualización es, pues, al mismo tiempo, el principio de nuestra muerte.

 

Eta [b]:

 

Por otra parte, la materia nos arrastra a lo gregario, a lo vulgar y despersonalizado. 'En cuanto somos individuos —dice Maritain—, cada uno de nosotros es un fragmento de una especie: una parte de este universo, un puntito en la inmensa red de fuerzas y de influencias cósmicas, éticas, históricas, por cuyas leyes está regido, puntito sometido al determinismo del mundo físico'. Esta sumisión al determinismo físico que la materia nos impone es la que hace que, en cuanto individuos, no seamos seres libres, no seamos dueños de nuestros actos^[17].

 

     Gizakian badago, bereizten eta nortzen duen beste printzipio bat, nobleagoa materia baino: gizaki bat besteagandik ez da bereizten dortoka bat besteagandik bezala bakarrik. Beste zera horixe da gizakiaren berezitasun partikularra (gizakia gizakiagandik bereizteko, bakoitzarengan modu berezian eta bereizgarrian ematen dena), «pertsona» deritzoguna. Santamariak Aita Garrigourekin jarraitzen duenez,

 

... lo que caracteriza, pues, a la persona, a los ojos del sentido común, es, por cierto, la libertad, el dominio de sí; pero la libertad, según este mismo sentido común, supone la inteligencia que delibera y la conciencia de sí; y la conciencia del 'yo', a su vez, supone, precisamente, el 'yo', el cual, para hablar con propiedad, es la persona.

       La ley física y determinante queda reemplazada por la ley de la razón y de la libertad personal^[18].

 

     Indibiduo gisa, gure baldintza geografiko, genetiko, sozialen ekoizpenak eta menpekoak gara. Pertsona gisa, aldiz, geure gorputzaren nagusiak gara, inguru sozial zein materialaren gain.

     Pertsona gisa, ez gaude materiaren menpe.

 

Esto es, precisamente, lo que caracteriza a los santos —erakusten du Santamariak—, que luchando con el no ser de la materia, han alcanzado la participación en la vida del Ser verdadero. En el morir para sí y el vivir en Cristo de los santos no hay sombra de despersonalización. Al contrario, la personalidad humana se completa y se corona en un grado sublime de perfección^[19].

 

Pertsona saldoan urtuta

 

     Aitzitik, despertsonalizatuta, gizartean bizi gara, barnetasunak inbaditzeko eta konbentzioz katea-kateatzeko gizarte modernoak dituen bitarteko teknikoekin, batez ere. Jada inor ez da nor, izan dadila espero dena izatea dagokio bakoitzari.

 

Todo hombre vive encerrado en su 'personaje'. El personaje es la figura social que cada uno tiene [...]. Mi personaje me domina. Me impone unos gestos, unas maneras, un modo de ser, una máscara^[20].

 

Beraz, etimologikoki, badirudi «pertsona» terminoak mozorro edo maskara esan nahi zuela antigoaleko bere jatorri etruskoan, eta itzulinguru luzearen buruan berriro horretaraxe etorri da gizarte garaikidean. Gizarteak irakasten du zer izan. Gizarteak agintzen du nola ibili, non zer ibili, non ez ibili. Idatzita dago zure rola, maskarada. «Si intento escaparme del personaje, la sociedad me condena»^[21]; edo psikiatrarenganako uste nau, azkenean, berdin baita: «ya que todo el que se aparta de los usos y costumbres comunes en una sociedad, de cualquier tipo que sea, es automáticamente considerado como insensato»^[22]. Nekezegia da luzaro korrontearen aurka —nekezena mespretxuaren eta bazterketaren aurka— igerian jardutea:

 

... lo más cómodo resulta aceptar la máscara que se nos impone. Termina uno por representar un papel tan a conciencia que se olvida del todo de sí mismo. La máscara acaba por modelar el rostro y el hombre desaparece bajo el peso del personaje^[23].

 

     Bestalde, indibiduoaren legea da horrelaxe izatea. Haragia gara, animalia gara. Materia.

 

La servidumbre respecto a lo colectivo es una consecuencia inevitable de nuestra condición carnal, y esto implica fatalmente cierto gregarismo del que el ser humano no puede deshacerse enteramente. Estamos sujetos a esa servidumbre, sin la cual no podríamos siquiera existir^[24].

 

Erabat ez da, beraz, negatibo ikusi behar masa barruan galduta egotea, edo eutsita^[25]. Ez gara libertate hutsa eta sormen absolutua. Hain zuzen, aingerukeria izan daiteke kristau askoren eta razionalista askoren engainua.

 

Nos encontramos, en efecto, sumidos en un mundo de creencias colectivas: en él pensamos, vivimos y aun somos. Es ilusorio querer evadirse de ese mundo hacia no sé qué paraíso abstracto. Hay que tener la sinceridad y la humildad suficiente para reconocer que una gran parte de lo que nosotros creemos nuestras teorías personales proviene de un mundo por completo exterior a nosotros mismos^[26].

 

     Kontua da oinarri horren gainean bakarrik dela posible askatasuna, baina askatasuna (pertsona) ez datorrela masa material horretan emanda, eginda, bermaduraz egiteko eta konkistatzeko eskainita bakarrik baizen. Harekin, hain zuzen, ez hura gabe. Grazia ez zaion bezala naturari teilatu baten antzera gainetik eransten^[27], pertsona ere ez da indibiduoaren materialtasun, sozialtasunaren gainetik^[28] teilatu bat aparte, baizik eta nork bere burua antzaldatuz, «natura pertsonalizatuz», bakoitzak burutzeko eginkizuna^[29]. Pentsamendu kolektiboa (tradizioa, etab.) berez masa sor hila da, eta berdin izan liteke zama itogarri bat ala lur emankorrena. Gure ekintzaren menpe egongo da zer atera. «Aquí comienza nuestra actitud propiamente moral, es decir, racional y libre»^[30].

     Erdi Aroan, ideia baten egia edo balio objektiboa zen begiragarriena, batez ere fedearekin zerikusirik bazuen (eta zerk ez zuen Erdi Aroan!). Fedea, edo egiaren lorpena, egintza pertsonalak direla ez zen guztiz ahaztuko edo bazter utziko.

 

Pero es evidente que la participación de la voluntad activa del sujeto individual en el logro de la verdad y la misteriosa batalla de cada hombre con su problema religioso, les interesaban menos que la afirmación objetiva de la doctrina y sus manifestaciones externas^[31].

 

Errenazimentuan hasi eta, are bortizkiago, Erreformaren eraginpeko esparruetan, berebiziko arreta egingo zaio barnetasun indibidualari, Aro Modernoan gero subjektibismo erlijioso zein filosofikoaren forma sentiberenak nagusituz joan arte.

 

Según estas formas extremas de subjetivismo, de las que Unamuno es para nosotros un buen ejemplo, la verdad deja de existir como una realidad objetiva: existe mi verdad, y tu verdad, pero no la verdad en sí. La idea religiosa, más bien que creída, es creada por cada hombre^[32].

 

Tradizioak eta abarrek balio dena galtzen dute sentiera subjektibista horretan. Urratuta geratzen da komunitateko sarea, biziera sozial osoa indibidualismoaren zerbitzura lerratzen da.

 

La ruptura del sujeto con el mundo objetivo tiene amplísimas manifestaciones en muchos órdenes del saber y de la actividad humanos. El fenómeno subjetivista se manifiesta en todas las ramas del arte, en el pensamiento filosófico y teológico, y hasta en el campo de las concepciones políticas y sociales. Al hombre singular ya no le interesa el mundo, sino su mundo^[33].

 

Mutur batetik bestera, ja ez da geratzen liberalismoaren indibiduo bakartia —bakoitza— besterik; komunitatea, zenbaki guztien batura ez bada, fikziozko izatetzat hartzen da.

     Egia da masa batean ez garela masa besterik, printzipioz. Bizi ahal izateko eta geure portaera eta pentsamendua garatzeko baldintza gisa gizarteak uneoro aurkezten digun ideia eta uste kolektiboen unibertsoa, balioen taula, arautegia, zuzenbide kontzeptua, geure kontzientzia pertsonaleko bihurtu beharko ditugu, pertsonak izateko. Honela dio Santamariak, Mounierren erara:

 

Debemos también luchar para repersonalizar las creencias colectivas que estimamos humanas. Ellas tienen un origen humano: antes de ser creencias colectivas han sido verdades individuales, es decir, experiencia, razón, e incluso fe. Son capaces de hacerse de nuevo humanas, de rehumanizarse^[34].

 

Hau da, gizartearekin bat egiteak ez du, nahitaez, geure buruaren ukoa esan gura. Gure nortasunaren gesal eta lurruntzaileak ziruditenak (uste kolektiboak) bilaka daitezke, geu ahaleginduta, gure askatasunaren euskarri sendoen. Ezingo dugu inoiz ahaztu lan horretan mila arrisku suertek zelatatuko gaituztela.

 

La personalidad —Maritainek ohartarazita dago—, metafísicamente inamisible, sufre muchos reveses en el orden psicológico y moral. Corre riesgo de contaminarse con las miserias de la individualidad material, con sus mezquindades, con sus vanidades, con sus tics, con sus estrecheces, con sus diátesis hereditarias, con su modo natural de rivalidad y oposición. Porque el mismo que es persona y subsiste todo entero con la subsistencia de su alma, es también individuo en la especie y polvo en el viento^[35].

 

     Ordea, faxismoa eta komunismoa orain ahaztuta (baina, beharbada, gogoratuz horietan modu muturrekoan eman zen subjektibismo eta indibidualismoaren aurkako erreakzioak ez dituela utzi beste ideologia politikoak ukitu eta erreakziora behartu gabe; hots, estatu moderno teknologikoa, oro har), gaur egun, kolektibismoaren forma berri sotilagoek beren sareetan arrantzatuta ikusten da gizakia ostera. Indibidualismoa aupatzen da. Hain zuzen, jendetzaren aurkako jarrera landu egiten da, industrialki landu ere, eta enpresa errentagarria da ekonomikoki ere, horixe!

 

La misma actitud de protesta y de reacción contra la previsión social procede frecuentemente de un estado de pensamiento colectivo. Se encuentran personas que se creen y se proclaman no-conformistas, siendo, en realidad, conformistas radicales, 'conformistas del no-conformismo'. Algunos creen liberarse del gregarismo, cuando no han hecho más que cambiar de dueño^[36].

 

Gizarte moderno «libreetako» mila esklabo «libreki» eta gustura gustaturen segada... Beraz, ez Erdi Aroko kolektibitate objektibistara, baina kolektibismo subjektibista berri batera itzuli gara, berriro gizakia saldoan galduta dagoela. Egia objektiborik agian ez dago, dena omen baita orain subjektiboa, baina bai uste kolektiboaren aginte burdinazko eta huts ezina, baliabide tekniko sofistikatuenez segurtatua^[37].

     Pertsonalisten diagnosian, badakigu, pertsona hil egiten da Jainkoa hilda. Gizakiari irtenbidea itxita transzendentziara. Eta trantze horretantxe gaude, orain.

 

Dios ha muerto. Ha desaparecido del mapa. Le han matado los ateos. Y, acaso, más que estos, cierta raza de teólogos-geómetras que habían querido convertirle en objeto de su filosofía, El que es el Sujeto por esencia: «Dios es esto. Dios es lo otro. Desde aquí hasta aquí llega», dicen estos teósofos o teómetras^[38].

 

Ondorioa zuzenean dator: «Tras la muerte de Dios viene inexorablemente la muerte del hombre»^[39]. Aurreko mendeetako humanistek adierazi nahi izaten zuten gizakiaren kontzeptua bera suntsitu egin dela esango du Santamariak, estrukturalistak lekuko hartuz eta E. Frommen gogoeta hauek aipatuz:

 

Erich Fromm, en su Psicoanálisis de la sociedad contemporánea, escribe estas palabras: «El problema del siglo XIX fue que Dios había muerto. El del siglo XX es que ha muerto el hombre. Y, en efecto, la civilización ha matado al hombre individual. Lo único que cuenta hoy es el hombre medio: el hombre estadístico. Poco o nada le importa a la sociedad de consumo el destino de cada persona, lo que ésta pueda pensar o sentir. Todo está calculado de antemano en función de los datos aritméticos. La multitud es lo que le interesa, no el hombre propiamente dicho»^[40].

 

Marxismoa eta pertsonalismoa

 

     Maiz ukitu duen arren arazo hau, Santamariak artikulu argi eta benetan bikaina eskaini zion gai honi beren-beregi Jakin aldizkarian, «Marx eta giza pertsonaren problematika» tituluarekin^[41], hari egongo baikatzaizkio.

     Jada Mounierrek marxismoari egozten zion «gizakiaren barne-bizitza pertsonalaren errealitatea ez ezagutu izanaren» hutsune esentziala, alegia, gizaki kolektiboarekiko baikortasuna, gizabanakoarekiko ezkortasun erradikal batekin kontrastean. Horixe da Santamariak ere marxismoan salatuko duen hutsunea (ikusiko dugun moduan zehaztua), pertsonalista guztiena funtsean, hots, gizaki kolektiboaren eta gizaki banakoaren arteko etena, banakoaren abandonuarekin, finean^[42]. Handik hara, marxismoak ekar lezakeen gizakiaren askatzea ez dela izango gizabanakoaren askatzea, gizaki kolektiboarena baizik (Maritain); marxismoak, finean, —«Historia fisika bihurtzen da» eta— iraultzaren kontzeptua bera ezeztatu egiten duela (É. Borne), eta abar, autore desberdinen arabera eragozpen desberdinak ondorioztatuko dira. Santamariak azaltzen duen salaketak edo kezkak sentiberatasun —arrazoiz— irritu bati erantzuten dio nazismoaren eta estalinismoaren esperientzien ondoren: Marxen testu batzuen arabera,

 

... gizaki kolektiboaren hazkuntzak eta gizabanakoaren hazkuntzak bat egingo dute, azken finean. Baina, oraingoz behintzat, bizi garen gizarte alienatu honetan, bigarrena —gizabanakoa, indibiduoa alegia— sakrifikatu beharra dago gizaki kolektiboaren alde^[43].

 

     Marxismo ortodoxo edo klasikoaren pertsonari buruzko flakia hasi dira salatzen marxista batzuk ere, batez ere gerra ondoko egoeran, Estatu sozialistetan. Ordura arte, sozialismoa eraikitzen eta defendatzen lehiatu zen jendea, begiak etorkizunean jarrita. Gerra bukaeran, aldiz, gizarte sozialista ezarrita zegoen, nagusi zegoen, eta eguneroko bizitzaren zentzuaz lehen ez bezalako galderak sortu ziren. Batetik, hainbeste sarraski, suntsidura, bonbardaketa, zapalketa, zigor eta oinaze nozitu ondoren, jendeak atsegin eta plazer pixka bat dastatzeko aukera eskatzen zuen. Bestetik, jendea konturatu zen jabego pribatuaren ezeztapena ez dela nahikoa gizakiaren gaitz eta ondoez guztiak gainditzeko; sozialismoan ere indibiduoaren heriotzaren eta bizitzaren zentzuaren kezkek iraun egiten zutela, eta erlijiozko sentimenduek, askatasunaren problemek, zorionaren minek, eta abarrek. Problemaren ebidentzia hor zegoen eta, saio «zientifista» batek (Althusser buruzagi zuela) estrukturalismoan atrakatu zuen barkua, kolpe batez arazo guztiok behin betiko iraizteko marxismoaren kareletik, orain «antihumanismoaren» banderaz^[44]; baina, proiektu horren ezinezkoa baino ere legez kontrakoa aldez aurretik jakina baitzegoen marxista gehienentzat, besteren batzuek nahiago izan zuten Marxen gogoetan pertsonarekiko hutsunea zinez aitortu eta, haren obran halere aurki zitezkeen elementu apurrekin, saioa egin humanismo marxista bat eraiki ahal izateko: A. Schaff, L. Sève, eta abar, Lukács eta Gramsciren ildotik^[45].

     Abiapuntuan bertan, Althusserren soluzioa arbuiatuz deblauki^[46], Santamariak bere posiziotik hainbat problema ikusten ditu humanismo marxista baten proiektuan, ideologia haren oinarriengatik berengatik. Funtsean, hirutan bil daitezke horiek, bide batez marxismoaren eta pertsonalismoaren arteko diferentziak ere markatzeko:

     1. Gizakiaren sozialtasuna ulertzeko modua: Feuerbachen aurkako seigarren tesi famatuak dioenez, «la esencia humana no es una abstracción inherente al individuo humano. En su realidad es el conjunto de las relaciones sociales». Alegia, gizakiaren esentzia konkretua, zurea eta nirea,

 

... ez dago gizabanakoan: indibiduoak ez du esentziarik izaten. Gizakiaren esentzia gizaki kolektiboan dago. Giza kolektibitatearen erlazioetan ez bestetan dago, esan du Marxek bere seigarren tesian. Guzti hau dela eta, Marxen eritziz, gizakia zertan datzan jakin nahi dezanak, ez indibiduoari, baizik begien aurrean duen gizarte konkretuari begiratu beharko dio^[47].

 

Tesi horren esanahi doi-doia zalantzazko ageri da. Zeinek uka egia asko dagoela «las circunstancias hacen a los hombres más que los hombres a las circunstancias» bezalako esaldietan! Baina seigarren tesia bururaino eraman nahi bada, honelako beste esaldi batzuek, «la sociedad no se compone de individuos; representa solamente la suma de las relaciones y de las condiciones en las cuales se encuentran entre sí los unos respecto a los otros» gizabanakoaren erabateko ukapena adieraz lezakete.

 

Hitzez hitz hartzen badugu, ez dago indibiduorik. Edo, behintzat, indibiduoak ez du batere garrantzi sozialik, batere eskurik gizartearen eraikuntzan. Ez da historiaren subjektu aktibo, subjektu pasiboa baizik^[48].

 

Bestetik, tesi berean mezu positiboak ere atzeman daitezke. Marxen iritziz, gizakiaren esentzia erlazio sozialen erabatekotasuna delako, pentsatu ohi den baino askoz sakonagoak dira indibiduoen arteko eraginak. Erlazio sozialak direla medio, indibiduoek beren buruak kreatzen dituzte. Ez dira kanpoko botere baten ondorio. «Los individuos se crean entre sí los unos a los otros tanto en lo físico como en lo moral», dio Marxek Ideología alemana liburuan. Hau da, baita, Marxen perpaus famatu batzuen esanahia: «nosotros somos nuestros propios forjadores», «los forjadores de nuestra vida, de nuestra mente». Schaff jaunak oroitarazten duen bezala, Antonio Gramsci da ideia marxiano horien profetarik handiena; Gramscirentzat hau da gizakiaren definizioa: «El hombre es un proceso, el proceso de sus propios actos». «Bai esan zabal eta baikorra!, dio Schaff jaunak perpaus hauek aipatuz»^[49].

     2. Kontzientziaren autonomiaren kapitulua: aurreko puntuaren ondorio berehalakoa. Zertan datza Marxentzat giza kontzientzia?

 

Puntu honetan guztiz urrun daude elkarrengandik pertsonalista kristauon ideiak eta Marxenak. Pertsonalista kristauen ustez, kontzientzia da pertsonalitatearen mamia eta muina. Gizakiaren barne-barnekoa, ezkutuena, sakonena, non beste inork ez bait du sartzeko deretxorik. Marxen eritziz, ordea, gizakiaren kontzientzia gertaera sozial bat besterik ez da [...]. Mundu guztiak ezagutzen du 1859 urteko Grundrisse direlakoetako Marxen perpaus famatua: «Ez da gizakien kontzientzia gizakien existentzia determinatzen duena, aitzitik, existentzia soziala da gizakien kontzientzia determinatzen duena». Karl Marx eta Friedrich Engelsek gauza bera esaten dute, besteak beste, Ideologia alemana liburuan: «Ez da kontzientzia bizitza determinatzen duena, bizitza da kontzientzia determinatzen duena» [...]. Maximiliano Rubel jaunak dioenez, kontzientziaren autonomiaren ukazio hau da, hain zuzen, Marxen materialismoari zentzu guztia ematen diona. Pertsonalista kristauontzat gizakiaren kontzientzia autonomoa da, beregainekoa da. Marxentzat, berriz, kontzientzia guztiz mugatua eta lotua dago gizartearen errealitate materialarekin. Honen arabera —kontzientzia produktu sozial denez, alegia—, gizartea aldatu arte ez da gaurko gizakien «zoritxarreko kontzientzia» aldatuko^[50].

 

     3. Transzendentziaren arazoa: positiboa da Marxengan, idealismo edo intelektualismo elezuri batzuen aurka, gizaki konkretuaz arduratu dela beti. Intelektualak arriskua omen du, gauzak ikustean, ez ikusteko diren gauzak bezala, ideia unibertsalen iturri bezala baino^[51]. «Cabe entretenerse en la invención de un humanismo cualquiera sin ocuparse para nada del hombre real»^[52]. Marxen alde, esan beharra dago

 

... bere idazki guztietan eragotzi duela gizaki abstraktuaren ideia. Gizaki konkretuak, hezur eta mamizkoak ezagutu nahi ditu Marxek batere abstrakziorik onartu gabe [...]. Ohartaraz dezagun, pertsonalismo kristaua bat datorrela puntu honetan Marxekin. Izan ere, pertsonaren errealitatea nolanahiko abstrakzioren bidez mugatu nahi izatea, kontraesan bat da^[53].

 

Baina azalpenetako kointzidentzia hori, beharbada, urruntasun handi batekin ematen da arrazoietan. Hau da, gizaki abstraktuaren ukoak zio desberdinei erantzuten die, eta desberdina du zentzua kasu bietan. Besteak beste, Marxen konkretutasunak transzendentziaren ukoa inplikatzen du,

 

... pertsonalista kristauek defendatzen duten pertsonaren ulerpena, berriz, transzendentea da. Sineste bat, fede bat eskatzen du pertsonalismoak, pertsonaren errealitatea ezagutzeko. Indibiduo biologikoa, fisikoa, guztiz ikusgarri eta ukigarria da. Haatik pertsonaren existentzia ezin froga dezake inork, errealitate transzendente bat delako. Marxek, aldiz, pertsonaren transzendentzia fantasmagoriatzat hartzen du; hau dela eta, pertsonalistok ez dugu inolako deretxorik lilura faltsuak bizkortzeko puntu honetan. Nire ustez behintzat, ez dago inolako sinkretismorik pertsonalismo kristauaren eta marxismoaren artean^[54].

 

     Horrek ez luke oztoporik izan behar ekintzan lankidetza leial baterako, pentsamenduko diferentziez desegin gabe.

 

Une collaboration franche et loyale des chrétiens avec tous les hommes de bonne volonté s'impose. Malgré nos différence sur le plan religieux ou philosophique, une conception élevée de la dignité de la personne nous unit avec bien des gens honnêtes^[55].

 

Pertsonaren eskubideak

 

     Mundu Gerraren ostean, zibilizazioak eskandalizatuarena egin nahi zuen, zibilizazioak ez bestek egindako basakeriez^[56]. 1948ko abenduaren 10ean, NBEko Osoko Batzarrak Giza Eskubideen Aitor Orokorra onetsi zuen. 1950eko azaroaren 4an, Europako Giza Eskubideen konbentzioa onetsi zen. Hori dena Santamariak ikusten zuen

 

... comme un cri de protestation, comme une réaction défensive contre les actes de barbarie, contre les abus de la force et du pouvoir qui révoltent la conscience de l'humanité et dont celle-ci a été —et est encore— le témoin consterné^[57].

 

     Conversaciones Católicas de San Sebastián-ak ere, 1947ko irailean hasita, Elizaren irakaskuntzan errotutako printzipio sozial edo politikoen azalpen bat prestatzen hasi ziren, Giza Eskubideei begira aurren-aurrenik. Baina hemen, arazoari sakonki heltzeko karien artean, gerrako alderdien basakeriak baino hertsikorragoa beste honek ematen du, sustraiak askoz urrunago baitauzka:

 

Entre todas las causas que exigen una revisión de este tema, la que más nos interesa y, sin duda, una de las más graves, es el crecimiento de la marea agnóstica que, habiendo comenzado por abismar la creencia religiosa, ha borrado las nociones éticas fundamentales y termina arrebatando al hombre la confianza en su propia razón natural. De aquí la importancia de una Declaración católica que, en oposición a todo agnosticismo, afirme terminantemente nuestra fe y nuestra confianza en un orden social, expresión del orden moral que, a su vez, se asienta en la Voluntad del Creador^[58].

 

     Horra non, beraz, hasierara itzuliak gaituzun, krisiaren arlora, Maritainek humanismoaren tragedia eta Mounierrek nihilismo europar zeritzotenera. Moderniaren hastapenetan, iradoki ohi zuen Maritainek, utzi Jainkoa eta errebelazioa alde batera eta,

 

... le rationalisme avait dressé de la personnalité de l'homme une image hautaine et splendide, infrangible, jalouse de son immanence et de son autonomie, et finalement bonne par essence [...]. Or, en un peu plus d'un siècle, cette fière personnalité anthropocentrique a périclité, elle s'est effritée rapidement, entraînée dans la dispersion de ses éléments matériels^[59].

 

Gure kultura gizakirik gabe geratu da, ohartzen zuen Mounierrek ere. Zertzen zuena gabe. Hutsa, galduta oinarria nahiz muina. Hori da moderniaren suntsipeneko «nihilismo europarra».

 

La crise spirituelle est une crise de l'homme classique européen, né avec le monde bourgeois [...]. On ne sait plus ce qu'est l'homme et comme on le voit aujourd'hui traverser d'étonnantes transformations, on pense qu'il n'y a pas de nature humaine. Pour les uns, cela se traduit: tout est possible à l'homme, et ils retrouvent un espoir; pour d'autres: tout est permis à l'homme, et ils lâchent toute bride; pour d'autres enfin: tout est permis sur l'homme, et nous voilà à Buchenwald^[60].

 

     Diagnosi horren arabera ulertu eta planteatu ditu Santamariak gerra osteko Giza Eskubideen kezkak eta horien aitorpenak tauletan zerrendatuta edukitzeko larriak. Izan ere, zer dira Giza Eskubideak eta zerk oinarritzen ditu benetan? Printzipioz, gizabanakoak eskubide horiek komunitatea eta Estatua baino aurreragokoak baititu, komunitateak aitortu eta errespetatu beharrekoak, ukitu ezinekoak. Horien iturria eta oinarria tradizio pertsonalistan dago, «pertsonaren baitan», hots, azken finean, giza naturaren Kreatzailearen eskuetan. Jainkoa gabe, tradizio humanistak eta liberalismoak eskubide horien oinarri filosofiko hutsa edo razionala entseatu dute, hain zuzen, tradizio estoiko-kristauko giza naturaren filosofiaz baliatuz, sekulartuta (Locke). Haatik, giza natura iraunkorraren kontzeptu horixe pikutara joanda dago aspaldian filosofia modernoan, natura-filosofia aristotelikoaren eta metafisikaren kritika razionalistarekin batera. Orain, hortaz, onargarria ote da, razionalki aski ote da, hain zuzen, gizabanakoaren esfera barrutarra Estatuaren edo nolanahiko botere kolektiboaren oldarretik babesteko balio behar zuten Giza Eskubideok Estatu horrexen adierazpen «positibo» hutsean edukitzea beren balioaren oinarri guztia? Zertan geratzen da eskubideon aurrespena Estatuari buruz, «eskubide naturalaren» kontzeptu baterako funtsezkoa, aurretik Estatuaren onespena behar badute balio ahal izateko?

     Kontua orduan da, Santamariak horrela ikusten du, Giza Eskubideen inguruko mugimendu hau guztia krisiaren barruko larri-putinka desesperatua ote den, konpromisozko soluzio bat aurkitu Gobernuen artean eta, azkenean, barruan geratzeko, ala benetan baliatuko al den arazoa sustraitik planteatu eta krisia goititzeko. XX. mendearen lehen erdiaren aldean, oso positiboa da gutxienez arazoa juridikoki araututa eduki nahi izatea internazionalki. Alabaina, positibismoa ezin gaindituta,

 

... hay en el fondo de todo esto una filosofía política contractualista y voluntarista, que funda el Derecho internacional exclusivamente en los pactos y en las costumbres y que rechaza todo fundamento anterior y superior a las leyes de los mismos Estados^[61].

 

Estatuaren gainetik Jainko guztiz argia aitortzen ez bazen, logikoki gutxiago zegoen Natura guztiz itsua zertan aitortu. Legeak eta Zuzenbideak (moralak), Nietzschek ohartu bezala, gizarte postrazionalistan, ez dauka (Estatuaren beraren) nahia beste oinarririk. («Auctoritas, non veritas, facit legem», Hobbesek garbi esanda zeukan dezente lehenago)^[62]. Ordea, gero, modurik tragikoenean ikusi da Estatuaren absolutismoak nora daraman (Buchenwald). Zeren izenean ahal izango dio hiritarrak agindu «bidegabe» bati desobeditu? Noiz, edo zeren izenean, hartu ahal izango da «bidegabea» boterea?^[63]. Badirudi Estatua lotu eta obligatu beharra dagoela zerbaiti, moralki eta juridikoki. Nolabait finkatu eta oinarritu beharra dagoela, Estatuak ez daukala hiritar batzuk xaboi egiterik, arraza bat gustatzen ez zaiolako, adibidez. Baina Estatuen gainetiko Nazioarteko Zuzenbide bati Estatuok obligatzeko, zerk euts diezaioke filosofia modernoan, Estatuek berek izan ezik? Modernia osinetik ateratzeko aukera bat izan daiteke hori. Halere, Santamaria ez da fio gehiegi aukera hori aprobetxatuko denik^[64].

 

Jusqu'à quel point, au contraire, tout ce courant en faveur de la personne et ces mêmes déclarations solennelles ne se réduisent-elles pas à un nouveau mirage, à une nouvelle illusion qui doit conduire l'humanité à un nouvel échec? Au fond, c'est tout le problème du monde moderne qui se poserait ici. Il s'agit donc de savoir dans quelle mesure la prise de conscience personnaliste représente un accroissement réel des valeurs humaines et dans quelle mesure, au contraire, elle trouve ses racines dans le 'non serviam', le cri éternel de révolte et d'indépendance de la créature contre le Créateur^[65].

 

     Gure kulturan oraindik ondare komuna da Giza Eskubideen aitorpena, horien taula bat egiterakoan, praxian, kristaua zein ez kristaua problemarik gabe etor baitaitezke bat.

 

Es tal la fuerza y la persistencia de la ley natural en la mente del hombre que, aun en estos momentos de confusión y de eclecticismo, la mayor parte del género humano, que ha perdido la visión de la transcendencia y del finalismo de la vida, aun conserva, de un modo más o menos claro, la noción de lo justo y lo injusto, aun tiene fuerzas para vituperar el crimen, reconociéndolo y condenándolo como tal. Pero, en medio del universal escepticismo, esta concepción flaquea, a falta de fundamentos sólidos, y llega a hundirse por completo cuando la pasión se extiende al plano colectivo^[66].

 

     Gai honetan, Santamariaren burujope min-mina da, subjektibismoak eta erlatibismoak —hots, edozein Estaturen edo interpreteren arbitrariotasunak, komenentzien arabera— ekiditeko gero, zimendu zeharo irmoen gainean edukitzea ziurtatuak eskubideok, kulturen, filosofien, ideologien diferentzietatik mendetasun faltan.

 

Una Declaración de derechos del hombre pretende ser una afirmación con vigencia eterna y universal, transcendente a toda voluntad o poder humanos: debe asentarse, por tanto, en principios transcendentes, universales y eternos^[67].

 

Izan ere, eskubideon balioa ala eza baldintzagabea ez bada zuhurtasun-gogoetetatik edo, egoera aldakorretatik edo, baldin badago, haien aitortzak ez luke berez «Reglamento de convivencia» batena beste esanahirik, trafikoko arauek daukatena bezalatsu,

 

... que, naciendo del acuerdo entre los Estados, podría ser denunciado por cualquiera de ellos en determinado momento, con lo que tal Reglamento, carente a priori de fuerza moral, resultaría, además, prácticamente inútil como defensa de los Derechos de la persona humana^[68].

 

Eskubideon obligaziozkotasunak beretatik behar du eratorri, ez Estatutik. Berriro sendotzeko, beraz:

 

... un conjunto, como el que consideramos, de afirmaciones absolutas, con pretensiones de vigencia eterna y universal, no puede establecerse sin una creencia o sistema de creencias, que se afirmen a su vez a sí mismas con fuerza suficiente para obligar a los hombres a respetarlas^[69].

 

     Ez dirudi lan erraza inolako filosofia modernotan, logikoki printzipio horiek edo eskubideen harroin suntsiezin hori kontzientziatik berjabe eta aurreko, baldintza gabe, absolutu, errealitate objektiboko suposatu beharko liratekeela ematen baitu. Hau da, metafisika bat exijitzen baitu. Eta Santamariak ongi daki, «en nuestro tiempo no existe, evidentemente, afición a las precisiones ontológicas, al contrario, se trata de rehuir todo lo que puede tener color metafísico»^[70].

     Horregatik,

 

... en San Sebastián se trataba de llegar a una Declaración católica, es decir, asentada sobre el sistema de verdades filosóficas y teológicas que la Iglesia admite y afirma y que las enseñanzas de los Pontífices pregonan, aplicándolas a las circunstancias de cada momento histórico^[71].

 

Ez gara bizi honelako asmo bat zenbait jende zentzuduni nahitaez itxuragabekoa iruditu behar ez zaion tenorean. Printzipio betierekoez, balio absolutu eta betiraunkorrez, giza natura aldagaitzaz —hor konpon eboluzioa—, espirituetan ezabagaitz marrazturiko lege naturalez, munduaren sortzaile eta eusle batez, eta gizakia haren sendikoa izateaz, apenas dira zentzuzko solasak mundu modernoarentzat. «San Pablo no encontró reparo en escandalizar a los atenienses» da Santamariaren erantzun laburra^[72].

     Aitzitik, Aro Modernoari ez bazaio gustatzen hori dena, hori dena gabe haren krisiak inon ez daukanez beste soluziorik,

 

... he aquí por qué es de suma importancia que los fundamentos filosóficos y teológicos de una Declaración católica de derechos, vengan a decir a los hombres de todo el mundo: «Lo que vosotros intuís vagamente y razonáis con dificultad, lo que vosotros afirmáis con vacilación y tenéis la aspiración de practicar como base de la Paz y del equilibrio social, la Iglesia lo encuentra expresado con claridad meridiana en la revelación de Cristo y se halla en condiciones de exponerlo a los hombres como una consecuencia lógica de la creencia en un Dios personal y providente, y en el hombre libre y responsable ante ese Dios»^[73].

 

Krisiaren kontzientziak berak, horrela, ibili dugun itzulia biribilduz, transzendentzia eta fede beharrera altxatu gaitu berriro.

 

Pertsonaren eginbideak

 

     Pertsona ez da bere eskubideak bakarrik: «zoon politikon», gizartean, ordena sozialean gauzatzen du gizakiak, arau eta legeekin eta lagunekin batera, lagunei beren burua gauzatzera lagunduz. Pertsonak aginpidearen agintekerietatik babestuta egon behar du, ez hari kontrajarrita, biak elkarri ahokatuta baizik.

     Esan bezala, ordea, pertsonaren existentzia gatazkatsu bilakatua dago gizartean.

 

Dans notre temps, la révolte, est souvent considérée comme la source profonde et créatrice de la vie humaine, l'attitude fondamentale de l'homme, tandis que l'obéissance est plutôt pensée comme un appauvrissement, une manifestation négative et destructive de la personnalité^[74].

 

     Filosofia modernoetan, askotan bururatu izan da gizabanakoa gizarteari buruz haren etsai bezala («homo homini lupus»), hark mehatxatua (hark defendatua beharrean), edo hartaz ezaxolatua (egoismo suerte desberdinekin), azken hori jarrera teorikoa baino gehiago praktiko gisa aurkitzen bada ere. Erdi Aroko imperium sacrum-aren ideala birrindu eta gero, Moderniari zail gertatu zaio askatasunaren eta ordenaren artean oreka berria lortzea. Lehen, hierarkia sagaratu batean, autoritateak bere menpean biltzen eta kasik desagerrarazten bazuen gizabanakoa, Modernia «indibidualista» izango da, hots —teorian, behintzat— antiautoritarioa. Autoritateak, legeak, beren arrazoi (zerutarr)aren ebidentzia galduta, justifikatu egin beharko dute orain (askatasun indibiduala etorri da ebidentziaren postua okupatzera).

 

Se halla muy extendida la idea de que autoridad y libertad son dos esencias o principios contradictorios, destinados a enfrentarse casi fatalmente en la vida política de los pueblos [...]. La conclusión es que para tener libertad hay que cercenar la autoridad, y que para afirmar y reforzar ésta conviene acabar con aquella y no dejar la más leve traza de libertad^[75].

 

Tenka horrek historia moderno osoa zeharkatzen badu, autoritatearen aurkako oposizioa gailentzen da, oraintxe (1954), gizarte garaikide teknologikoan, bere adierazpen filosofikoa existentzialismoan daukala.

 

La norme suprême de l'homme contemporain est celle d'être soi-même, de n'accepter aucune contrainte, aucune force étrangère à la propre volonté. La nouvelle morale est la morale de situation [...], l'éthique existentialiste qui n'admet pas de règles extérieures au sujet. Dans ces conditions là l'obéissance représente une forme de servitude ou d'aliénation propre d'hommes timides, bornés, résignés à leur petitesse et même, du point de vue existentialiste, une espèce de péché contre la liberté de l'existant concret [...]. Cela s'explique par maintes raisons, mais surtout, par le procès historique que nous avons vécu ces dernières années et qui n'a pas encore terminé. L'homme occidental vient de sortir d'un cauchemar totalitariste, mais il se trouve en face de nouveaux monstres étatiques qui menacent encore sa libre existence. Cela lui fait sentir d'une façon plus aiguë la valeur de sa liberté et le pousse à defendre avec énergie son intimité personnelle^[76].

 

     Gizartearen ukatzaileon artean (hots, gizartea da, autoritate pertsonalak bezalaxe, erakundeak, printzipioak, egoera nagusi bat, sistema konplexu oso bat), Santamariak iraultzailea eta matxinoa^[77] bereiziko lituzke E. Frommekin, itxuraz antzeko bi tipo, baina guztiz bestelakoak barnean^[78]. Iraultzaileak uko egiten die gizarteari, legeei, autoritateari, beste gizarte, lege, autoritate batzuk nahi dituelako, baina ez grina pertsonalengatik («sin que esto tenga nada que ver con un deseo personal de dominar a los demás»), helburu sozialengatik baizik^[79]. Santamariarentzat tipo historikoki eta sozialki guztiz positiboa da iraultzailea:

 

La actitud del revolucionario me parece respetable. Sin revoluciones del tipo que sean —políticas, científicas, sociales, religiosas, etc., la Humanidad estaría todavía en la Edad de Piedra^[80].

 

Matxinoa, aitzitik, nahasle eta endredatzaile hutsa da, «una persona que se subleva contra la autoridad, pero que lo hace básicamente porque quiere convertirse él mismo en autoridad»^[81]. Matxinoak etsaitzat hartzen du gizartea, eta borrokatu eta menperatu egin nahi du, ez eraldatu.

     Â«Indibidualista», gizarteaz ezaxolatu gisa, katoliko tradizionalista kontserbadoretzat har daiteke, gizartean zuzendu beharreko mila oker ikusi arren, hori agintarien edo Estatuaren eginkizuna dela-eta desenkusatzen dena^[82]. Halakoaren kontzientzia soziala^[83] legea ozta-ozta betetzera iristen da.

     Natura «politikoaren» kontzientziako pertsonak, bere eskubideez gain, bere eginbideez kargu hartu behar du, eta bien orekara itxi eraginkorki. Askatasun jatorra ez da autoritatearen ukoa, ezpada autoritatea ere ahalegintzen dena gizartea jatorra izan dadin. Autoritatea, legea eta askatasuna kontzeptu osagarriak dira elkarrenganako. Hiritarraren eginbidea da lehiatzea horiek egiatan elkarren osagarri izan daitezen. «La autoridad debe ser la primera en inclinarse ante la ley. Esta, si es justa, ha de fundarse, a su vez, en la libertad de la persona y el derecho de esta a una intervención real y electiva en la vida social», idazten zuen Santamariak Espainia frankistan^[84].

 

He observado que el amor a la libertad suele ir acompañado, en algunos países, de un gran respeto, de un enorme respeto a la ley. En cambio se han dado y se dan situaciones históricas aparentemente autoritarias que lindan con la anarquía, porque, en ellas, la ley no resulta respetable al no ser expresión del sentir colectivo sino producto de una arbitrariedad más o menos inconfesada^[85].

 

     Gizartean, pertsonaren obligazio bakarra ez da, noski, obedientzia: izan daiteke iraultza, edo izan daiteke, sinpleki, desobedientzia ere^[86].

     Baina, orain, ebazteko geneukana: gizartea onartzeak (nahiz hobetzeko, iraultzeko izan gero) funtsean esangura duen «obedientzia», hots, komunitatearen eta ordenaren ezagutza eta aitortza, Santamariaren planteamenduan, ez da printzipioz mugagabeki bere buruaren jabe bakar eta oso asmaturiko indibiduo batek egiten duen bere-bere eskubideen sakrifizioren baten ondorioa, gizarte-bizitzak eskain diezazkiokeen abantailen arrazoi egoistagatik, ezpada pertsonaren metafisika (pertsonalista!) baten emaitza. Ez dago oposiziorik legearen eta askatasunaren artean.

 

Une analyse psychologique profonde, mettrait en évidence que la pratique de l'obéissance ne fait que renforcer la conscience de la propre liberté et la liberté elle-même. Les saints ont éprouvé maintes fois ce sentiment ou cette expérience intérieure tout en se livrant à une obéissance crucifiante. C'est ainsi que Sainte Thérèse, si tourmentée par ses directeurs spirituels, mais toujours soumise et docile, nous raconte comment elle avait reçu en un instant le don de la liberté [...].

       Au point de vue métaphysique on pourrait de la même façon montrer que la liberté est faite aussi d'abandon, de dépouillement, de disponibilité [...]. Une certaine nécessité ontologique de dépendance, d'obéissance, est inscrite dans la nature même de la créature contingente^[87].

 

     Metafisika pertsonalista hori, kasu honetan Santamariak aurrenik gizarte eliztarrean pentsatuz azaldua izan arren^[88], baliozkoa da pertsonaren bizitza sozial guztirako, goiko indibiduo/pertsona bereizkuntzaren ildoari jarraiki.

 

Fedea pertsonan

 

     Garai franko iluna izango da bizi garen hau; krisian erorita bere zimenduak eta printzipioak, itoginez beteta teilatu instituzional denak, pipiak jota autokontzientzia, ustelduta behialako esperantza pinpilinpauxak, txit razionalki eta zientifikoki aurreratuta Buchenwalderainoxe. Halere, Santamariak baikor jarraitzen du giza historiarekiko.

     Izaeraren optimismo bat? Agian. (Baina malenkonia usu aurkitzen da haren lerroetan, «hori tristea da», «tristuraz betetzen nau», etab.). Nik uste batez ere Santamariaren uste on transzendentean dagoela historiaren begikera esperantzatsu horren klabea, pertsonarekiko eta pertsonaren obrarekiko (kultura). Oso Kanten antzera, gizakiaren historian kontzientziaren historia ikusten da, positiboki^[89]. Horrela, NBEren Giza Eskubideen Adierazpena beharbada ez da izan oso efikaza^[90], ez zen izan Santamariak gustu izango zukeena inola ere; baina, Kantentzat Frantziako Iraultzak sorrarazitako suhartasunak esan gura zuen moduan, kontzientziaren konkista guztiz garrantzitsua adierazten du, eta ez luke gutxietsi nahi:

 

No creo que pueda compartir la opinión de los que afirman la radical inoperancia de la Declaración. Debemos hacer notar que las declaraciones ideales de principios, por muy lejanas que estén de la realidad, tienen cierto valor normativo que, sin ser definitivo, no puede tampoco ser despreciado del todo. Este «viejo» documento de la Declaración Universal de los Derechos del Hombre —veinte años son hoy lo que dos siglos en la época de las Termópilas— nos sirve, al menos, para percibir el enorme salto, la diferencia de potencial, entre el ser (efectivo) y el deber ser (pensado) de nuestra Humanidad. Y esta percepción aporta por sí misma a millones de hombres una fuerza, una energía histórica, que —con perdón de nuestros jóvenes materialistas— pudiéramos llamar fuerza o energía moral^[91].

 

     Historia esperimental tragikoenaren azpian, beti ikus daitezke esperantzaren seinale txinpartak, fede transzendental batek argitzen dituelako begiak pertsonarengan eta haren obran.

 

L'Église croit à l'homme et à la civilisation qui est l'émanation de l'homme, son oeuvre, sa créature [...]. Cette foi en l'homme, en la raison, en la sagesse humaine, en la civilisation, qu'on ne doit pas considérer comme quelque chose d'accésoire ou de non essentiel dans la doctrine de l'Église^[92].

 

Hain zuzen, pertsonarenganako fede horren galera da, agian, —konfiantzarik ez izatea pertsonaren ahalmenetan, ez jakitea zer exijitzen duen pertsonak— okerrena humanismoaren tragedian, Jainkoarengan fedea galtzea baino gehiago, Santamariak behin formulazio nahiko harrigarri batekin erakusten digunez: «Nier l'homme, est, peut-être, une héresie plus grave que nier Dieu car en niant l'homme on le prive entièrement de toute possibilité imaginable d'aller vers Dieu»^[93].

     Santamariak maiz konparatu du egungo krisia Erromaren erorikoaz. «Egungoak» ez du esan nahi krisia egun batekoa denik^[94], eta erorikoaz ez da ulertu behar Erroman Alarikoren lapurreria eta sakoa hiru egun justu izan zirenik, ordezkatze-prozesu historikoa baizik, ordena erromatarra gainbehera hondatu eta haren lekuan emeki-emeki mundu berria mamituz joan delarik^[95]. Erromatar Inperioko balio-sistema (jentila)ren aurka, mundu berrian

 

... los cristianos de la alta Edad Media, forzando quizás en un sentido unilateral el pensamiento de San Agustín, pusieron el acento sobre el pecado original y sus consecuencias destructoras en todos los órdenes. Desconfianza hacia la razón y hacia la posibilidad de un orden social conveniente y moral; necesidad de que lo sobrenatural supla en todos los terrenos, incluso los meramente temporales, la radical deficiencia del orden natural: teocracia en el dominio político y fideísmo en el dominio intelectual. Hizo falta que viniese Santo Tomás [...] para que se restaurase la confianza en el ser y en un orden natural no enteramente destruido por el pecado^[96].

 

Gero, Errenazimentuko erreakzioa dator («humanismo antropozentrikoa») eta haren oraingo fiaskoa, erraz ulertuko baita pertsonarengan fedea zein adieratan errebindikatzen den, Jainkoa baztertuz ez, baina pertsonarekin lotuz. Berriro krisi orokor batean gaude, belaun eta belaunaldietan agindu izandako balio-sistema osoaren amaieran, Erromako erorikoan legez^[97].

 

Y eso es precisamente lo que hoy nos está haciendo también falta: confianza en el ser, en la esencial bondad del orden creado y en la Providencia de Dios. Si el hombre de hoy no cree en Dios, es porque empieza por no creer en sí mismo [...]. Saber a ciencia cierta, sin «cogitos» ni silogismos, que se es, que se es un yo substante y no un puro accidente hecho de la madera de los sueños —como decía Unamuno citando a Shakespeare—, he aquí el primer artículo de la fe filosófica, sin la cual la fe política y la otra, la verdadera fe, la fe religiosa, no hallan donde asentarse^[98].

 

     Pertsona da, beraz, historiako atea: eta fedea da giltza.

 

Barne isileko lagun hori

 

     Harro eta heroiko zutitutako gizaki errenazimentuarra banatu eta deskonposatu egin da barrutik, hain zuzen, behiala zutarazi zuen arrazoimen hark berak analisi kritikoz eta ikerketaz marraskatuta. Jada ez da zeruari buruaren gainean eusten zion indibiduo burgoia, bere buruaren kreatzaile eta izadiko errege.

 

Ce qui n'empêche pas l'être humain de revendiquer plus que jamais la souveraineté. Mais non plus pour la personne individuelle, elle ne sait plus où se trouver, elle ne se voit plus que dissocié et décomposée [...]. Elle est mûre pour abdiquer au profit de l'homme collectif, de cette grande figure historique de l'humanité dont Hegel a fait la théologie^[99].

 

Hori da gizabanakoarekiko ezkortasun erradikala estaltzeko amaieraren ondoren, gorago aipatu den gizaki kolektiboarekiko baikortasun garaikidea, berdin da Estatuari ala langile klaseari buruz, ala arrazari eta nazioari buruz. Gizabanakoa saldoan urtuta —salbatuta— desagertu egin da, «el hombre con mayúscula, el HOMBRE universal» bakarrik geratu da:

 

... el existente particular —yo, tú, él— piérdese en el seno de ese gigantesco Hombre colectivo que es pura ficción abstractiva. Como un determinado grano de trigo en el confuso montón de los que pasan por la tolva de un molino. Sólo la multitud cuenta^[100].

 

Hori biziera sozialean gertatzen da horrela, zientzian gertatzen da horrela, eta filosofian.

 

Con el idealismo racionalista de Kant y, sobre todo, de Hegel, la Ciencia había venido apartándose más y más de la realidad existencial: al final todo quedaba reducido a ideas y el mundo a una idea tremenda^[101].

 

Giza zientzia garaikideekin (estatistika soziologikoa, etab.) hainbat areago eraman da muturrera joera hori^[102].

     Mundua kontzeptutan eraldatuta, eta ez errealitatean, ikusten duenaren adibide gisa, Santamariak aurkeztu izan du noizbait Donostiako badia zoragarriaren aurrean «es un tómbolo» esan eta horrelaxe teknikoki hartu besterik egiten eta sentitzen ez dakiena, «ni una sola palabra de admiración para este pequeño regalo de la Naturaleza»^[103].

     Â«Hoy, sin embargo, lo mismo en Ciencia que en Filosofía, se reconoce también la importancia de un saber de lo individual»^[104]. Medikuntzan «gaitzik ez dago, gaixoak baino» esaten da, etab.^[105] Gizarte teknologiko saldokoiaren eta gizaki kolektibo, abstraktu, ertainaren aurka, batez ere, filosofiak erreakzionatu du, existentzialismoarekin.

 

Las últimas guerras, los azares de esta época calamitosa, la incertidumbre del porvenir, los acontecimientos que los pueblos han presenciado y los más terribles que aún presienten, impiden al hombre de hoy perder el tiempo en elucubraciones: cada hombre necesita afrontar con urgencia los problemas de «su» existencia. ¿Qué es, qué vale «mi» vida? ¿Qué último significado tiene esta existencia en la que me encuentro 'embarcado', 'arrojado' entre las cosas? El existencialismo —tanto si es ateo como Sartre o cristiano como Gabriel Marcel— vuelve, pues, su mirada hacia lo concreto. Dentro de sí mismo, en este ejemplar único y singularísimo que es cada hombre, indaga el misterio de lo personal e incomunicable [...]. Este retorno a lo concreto es, sin duda, una aportación positiva del existencialismo, un toque de atención que tendrá un eco importante en la evolución filosófica. Es, al mismo tiempo, una necesidad actual de nuestra cultura^[106].

 

Santamariak uste du erlijioarentzat ere eragin positiboa izan dezakeela existentzialismoak, doktrina abstraktuetatik bizipen egiazkora barnaraziz^[107].

     Pertsonak bi mugimendu ditu, eta bien oreka behar du bere baitan orekan egoteko: bat «bestearenganakoa», eta bestea bere barnerantz daramana.

     Mundua garaitu eta, estoiko subirano, neure baitan itxita, nire ni txikia begira-begiratuz, mendetasun faltan tinkotuz, ataraxian gotortuz, neu bakarrik eta neu hutsa izan nahita, ezin izan naiz ni neu ere. Bestearen esperientziarekin hasten da autokontzientzia^[108]. Neure ni izateko baldintza da bestearen aitorpen eta onarpen jatorra, hurkotasunez eta une berean distantziaz. Hots, ez nau neu subjektu legez ni egiten, ez desegiten, besteekin tratu handi ala txikiak izateak, ezpada besteak subjektu bezala ezagutzeak ala ez ezagutzeak^[109]. Besteekin batera bakarrik, joko egokia jokatuz, irits ninteke nire nia ere egiazko ni bezala garatzera. «Sólo se existe genuinamente en la medida en que se reconoce el existir de los demás»^[110].

     Alderantziz, besteekin komunitatean barreia eta gal naiteke eta, dena denetan, ez deus eta ez ni geratu, azkenean: «l'homme du divertissement vit comme expulsé de soi, confondu avec le tumulte extérieur»^[111]. Egungo egunotan arrisku handia baita hori. Santamariak Shakespeareren pertsonaia aztoratua gogoratu du behin: «estoy desesperado: me busco a mí mismo y no me encuentro por ninguna parte!»^[112]. Eta beste batean:

 

«Perdido en medio de los otros, apenas existo», dice Gaston Berger en una pequeña y preciosa Fenomenología de la soledad. En este «apenas existir», que es un existir no auténtico, tampoco los otros existen para mí con genuina existencia. Son como fantasmas, imágenes, obstáculos, formas o condiciones de mi yo^[113].

 

     Badirudi berriz ere Joan Gurutzekoak seinalatuko digula bide jatorra. «La vie personnelle commence avec la capacité de rompre le contact avec le milieu, de se reprendre, de se ressaisir, en vue de se ramasser sur un centre, de s'unifier»^[114]. Erlijiosoki bezala humanoki, bere ahalmenak barnean bilduz biltzen du nitasunak indarra, ez bazterretan sakabanatuz interesak, gogoetak, oroipenak, proiektuak, harremanak. «C'est sur cette expérience vitale que se fondent les valeurs de silence et de retraite», dio Mounierrek, mugonekoa uste baitu gaur egun hori partikularki goititzea^[115]. Bere baitan biltzen dakienak bakarrik daki lagunekin biltzen, esango du Santamariak orobat: «Sólo quien es capaz de silencio, es capaz de diálogo. Sólo quien es capaz de soledad, es capaz de compañía»^[116].

     Bere barnera bildu beharra dauka gizakiak, osoki norbera izateko. Ez, ordea, sartu eta bere baitan itxituratzeko bere burua. Bere nia gainditu beharra dauka. Jainkoa aurkitu beharra bere barnean: bera baino beragoa duelako hura^[117]. Bakardadea eta isiltasuna oso-osoak egin barnean, eta bere baitan bizitu beharra dauka Kristoren misterioa, zuzen ikusia delako Pascalen egia sakona: «Nous ne nous connaissons nous-mêmes que par Jésus-Christ»^[118].

     Bere burua transzendituz lortzen du, bada, gizakiak bere osotasuna. Horregatik, Jainkoa hilez gero, hil egiten da gizatasuna^[119]. Eta —orain hortxe baikaude—

 

... cuando muere Dios vuelven los ídolos. Y éstos son, casi siempre, esclavizantes, violentos y sanguinarios. Y todavía más, diría yo, los de la Sociedad Tecnológica. El hombre moderno está harto de ellos, aunque no se lo confiese siempre a sí mismo. Quiere volver a Dios o, por lo menos, al bosque, al encantamiento de la selva^[120].