Historia

 

     Historiagatik berdintsu esan daiteke, antza: historian dena da aldatzen, edo: deus ez da aldatzen. Biak ikusten dira.

     Behin batean, ba omen zen mila eta bat ipuinetako Arabian litxarrero bat, eta justiziak atzeman zuen; kadiak, bihotz-zabaltasuna erakusteko, zigorra aukeratzen utzi omen zion, berak nahiago zuena, hogei makilakada ala hogei zartada. Zartadak hobetsi omen zituen koitaduak. Baina hiruzpalau zartada jausi orduko haren bizkarrean, han hasi omen zen marrumaka eta garrasika, makilakadak nahiago zituela eta aldatzeko zigorra mesedez. Haren negarrak entzunda, kadiak, bihozbera eta gupidatia beti bera, halaxe egiteko agindu omen zuen. Baita txinelak dinbi-danba hasi ere makilaka saihetsak berotzen litxarrero dohakabeari. Musika gozoagoa apenas iruditu zitzaion nonbait bigarren hori, laster eskatu bide zuen berriro txilioka zigorra aldatzeko. Eta horrela, zartadatik makilakadara eta makilakadatik zartadara ostera, zigorra konplitu zuenerako, dena batera, hogei makilakada eta hemeretzi zartada hartu omen zituen litxarreroak.

     Txarrena izanda ere, hobe izango zukeen batean geratu izan balitz, ezta? Zigor txikiagoarekin aterako zen.

     Hala pentsatuko genuke. Baina hemen, Santamariak, berak ez dakiela ondo zer egin izango zukeen, aitortzarekin txunditzen gaitu bat-batean:

 

... porque la necesidad de cambio es tan grande, para soportar los males, que puede que su castigo le resultara más llevadero del modo que se realizó. Los latigazos le distraerían de los palos y los palos de los latigazos. Las costillas descansarían mientras la piel sufría y viceversa^[1].

 

Santamariak historiaren alegia bezala ulertu du arabiar ipuintxoa. Eta historian hori ikusten dugu: gizakiak, gizarteek, gizadiak, ezin dutela postura batean luzaro iraun. Aldakuntza behar dutela etengabe. Ikusi besterik ez dago geure posturekin zer gertatzen zaigun. Edozein postura hartzen dugula, gure gorputzaren zama muskulu-sistemako atalen baten gainean egoten da eutsirik eta, horregatik, nekatu egiten da zati hori; postura aldatu beharra edukitzen dugu, atal bakoitzak atseden har dezan:

 

... así también los regímenes sociales nunca reparten su peso de un modo perfectamente uniforme y equitativo sobre todos los grupos ciudadanos. Repásese la Historia y se verá que todo Estado ha sido constituido a costa de alguien y en beneficio de alguien. Por eso la Historia es una sucesión interminable de cambios y lo único que cabe pedir es que a los honrados ciudadanos nos resulten estos cambios más leves de lo que le resultaron al ladrón del apólogo^[2].

 

     Aldakuntzan, ordea, dena ez da izaten aldakuntza. Zerbait lehengoan gelditzen da. Asko gelditzen da beti lehengoan.

 

Estallan revoluciones, explotan guerras, conmuévense las esferas, arde Troya y se hunde el firmamento; pero tan pronto acaba el estruendo, vuelven las gentes a sus oficios, a sus gustos, a sus maneras de antes, la vida del hombre vulgar se reanuda, poco a poco, casi inalterada, con rara continuidad^[3].

 

     Ikastea eta ezagutzea jakin-min lukeen hamaika mila gauzen artetik, iragaitza laburrean bizitzatik —«ars longa, vita brevis» hipokratikoa aipatzen da hemen—, Santamariak aitortzen digu guztiz partikularki berari historia interesatzen zaiola. Baina ez buruzagi nagusien edo bandido famatuen gertakari, balentria eta peripezia handien kondaira legez ulertutako historia, baizik jende arruntaren, gizaki ertainaren, gizatiarretatik gehien-gehiengoa garen, hilezkortasun historikora xedatuak ez gaudenon existentziaren ikuskari bezala^[4]. Baina egunerokotasunaren historia hori berritasun gutxikoa da, aldakuntza txikikoa, iraunaldi berdin luzekoa; Oxirrinkoko^[5] aurkikuntza arkeologikoek adibide oso politekin egiztatzen dutela uste du Santamariak. Historia, azpiko barne-ur isil hauetan, apenas mugitzen da, ozta-ozta aldatzen da batere mendeetan zehar.

 

Pienso que en esta otra concepción de la Historia, si se pudiera realizar científicamente, se encontraría una regularidad mucho mayor, menos saltos, menos virajes, porque, bajo las grandes conmociones históricas, el hombre ordinario se conserva sorprendentemente igual a sí mismo^[6].

 

     Asko aldatzen da eta oso gutxi aldatzen da, bi mutur horien artean pasatzen da historia, eta biak egia dira. Historia «handiak» ikaragarrizko zirimolatan dabilela ematen du, gizandi eta heroi artean burrunbaka. Historia «txikiak»^[7] beti geldi dagoela ematen du, apal-apal. Beti gizaki berdina aurkitzen da historiaren barruan. Kontu berdinak, istorio berdinak. Eta, halere, ezer ez da egiaz berdina, dena berria da handian zein txikian. Napoleonen eta Julio Zesarren artean analogia dezente egongo da, nahi bada; txit antzekoak izango dira Oxirrinkoko eskola-umearen eta gaurko edozein umeren muzinak:

 

Pero la verdad es que cada caso es único; la repetición no se da jamás. La Historia no vuelve a pasar nunca por donde ya pasó, de la misma manera que el hombre nunca vuelve a vivir las edades ya vividas^[8].

 

     Okerrena genuke interpretatzea jira-bira horiekin guztiekin dena asko mugitzen dela, baina gertatu deus ez dela gertatzen historian.

 

El peligro puede consistir en creer que este eterno bullir y rebullir de los acontecimientos, este tejerse y destejerse de la Historia, no tiene principio ni fin, ni orden ni objeto alguno^[9].

 

Determinismoaren auzia

 

     Natura-zientzien eraginpean, determinismoaren auzia sortu zen XVII. mendean, hau da, munduan jazotzen den orok, baita gizakiak diharduenak ere, lege irmo aldaezinek erabakia egon behar duela, ikusbidea. Hango metafisika razionalistan, Jainkoak ez du gizakia moralki bakarrik mugitzen (Haren menpe dagoen Ongi moralaren bidez edo helburu transzendente bat eskainiz), ezpada kausalki edo fisikoki ere (Naturaren bitartez). Descartes edo Spinozagandik Kantenganaino filosofian horrela sortu den borondate librearen arazoa, hau ez da arreta gehiagoz behatzen hasteko lekua.

     Etika edo metafisikatik historiara, XVIII. mendean pasatu da korapilo hori, historiaren filosofia autonomo bat propioki garatzen hasi denean, nahi bada Voltairerekin espiritu frantsesean eta positibistan, edo Iselinekin gurago bada, espiritu suitzar-aleman eta metafisikoan^[10]. Teologikoki oinarritu izandako historia unibertsala (San Agustinengandik Bossuetgana), razionalki oinarritu beharko da orain: baina hondoan kristautasunetik (edo judaismotik) eratorritako metafisika modu bat suposatuz nolabait, historía grekoa, esperientziazko datu bakanen zientzia gisa, printzipio razionaletako zientziari kontrajarrita ulertu baita ordura arte (enpiriko edo esperientziazkoa versus razional edo filosofikoa). Historia nondik nora doan, zerk daraman jakitea da zerk lotzen duen, zein printzipiori obeditzen dion. Historiaren natura, hots, haren legea ezagutzea, kausak argitzea. Era horretan, historiaren razionaltasunak, hein batean, haren beharrezkotasuna, ezinbestekotasuna, esan nahiko du^[11].

     Hori horrela, Santamariak batez ere materialismoarentzat ikusi du.

 

Para un materialista de 'estricta observancia', el hombre es una fuerza de la Naturaleza como otra cualquiera, aunque más densamente poderosa; una fuente organizada de energía, gobernada por muchos millones de circuitos electrónicos. Tan natural es una sinfonía de Mozart como el canto de un ave canora o el estruendo de las cataratas del Nilo. El pensamiento es un fenómeno físico, como puede serlo un terremoto o la explosión del Krakatoa, solamente que afecta a capas más profundas de la organización corpuscular de la materia. No hay, pues, distinción posible entre estos dos reinos o mundos, en la perspectiva estrictamente materialista^[12].

 

Hau da, funtsean ez dago espirituaren eremu propiorik (askatasunik). Beraz, ez etikarik eta humanismorik ere, mekanizismo hutsa baizik. Konkretuki, Santamariak zorrozki logika horretan lotu izan ditu marxistak, eta logika horren erantzuneko bezala ulertu ere^[13]. Estalinismoaren krimenak ezagutzera eman zirenean, adibidez, aferak komunistentzat krisi teoriko posible bat proboka zezakeela alde batera utzita, bazirudien «burgesentzat» arazo moral larri bat plantearazi behar zuela eskandalu politiko hark. Santamariak oso era drastikoan epaitu du problema:

 

Hasta este momento los gobernantes comunistas gozaban de una especie de irresponsabilidad, comparable, bajo algunos aspectos, a la que el absolutismo desenfrenado de ciertos autores suele atribuir a los reyes o señores de derecho divino. Manteniéndose fieles a la ortodoxia marxista, los jefes comunistas no se equivocan nunca, puesto que actúan en el sentido de la historia y de sus leyes ineluctables. Una piedra que cae no puede tampoco cometer errores porque su movimiento responde fielmente a las leyes de la caída de los graves, que son la expresión de la realidad física determinante. No olvidemos que la política no es —en la concepción marxista— nada esencialmente distinto de un proceso material, por la misma razón que los actos intelectuales y las valoraciones morales son manifestaciones de fenómenos substancialmente físicos. El espíritu no existe como algo distinto ni separado de la materia^[14].

 

     Arazo teorikoa nahikoa bihurria da, baina josta antzera tratatu du behin Santamariak, «Horóscopos astrológicos y sentido marxista de la historia» artikulutxo batean, beharbada, iradokitzeko historiaren filosofia honek egitatez superstizio edo jakintza ezkutu bezala funtzionatzen zuela askotan^[15]. Jostak josta, alabaina, oso benetan jokoan dago historiaren filosofia razionalista baten zentzua, muin-muinean. Zikkurat edo terraza-dorreetan igota, kontatzen digu Santamariak, zeruari beha eta beha egoten omen ziren gau oskarbi zoragarrian babiloniar monarka ahaltsuaren jakintsuak, erresuma zerutarrean gertatu zirkinik txikienari begi-begi, berehala nagusiari adierazteko. Zeruan irakur omen baitzitekeen lurrean zer jazoko. Izartegian, ordea, mugimendu irregular gehiegi zebilen munduan zer gertatu behar zuen araubidez aurreikusteko. Gauero-gauero, mugimendu bakoitza erregistratu egin behar. Eta hara non, behin, K.a. VIII. mendean, palazioko azti haietako batek non aurkitu zuen planeta alderrai zoro haiek ere, arau gabekoak uste zirenak, beste dena bezalaxe zeruan, lege guztiz zorrotzen menpeko zirela (oso lege konplexuak, baina legeak). Orain hemen, hor gero, ez zebiltzala nolanahi zeruetako espazioetan; urtean zehar, aldi matematikoki zehatzak ibiltzen zituztela. Zeruan dena doi-doi lege azpian, haren islako munduan ere den-denak behar duela egon legeak lotuta, berezkoa zen buruera horretan.

 

De esta manera penetró en el mundo oriental la idea determinista, y a ella se aferró la humanidad durante siglos más o menos inconscientemente. La vida de cada hombre debía estar trazada desde su mismo nacimiento por el hado, el fatum, el destino irrevocable, enigmático, ciego y despiadado^[16].

 

     Zientzia posible al da determinismorik (arauzkotasunik, beharrezkotasunik, legerik) gabe? Hori da problema. Ez gaude, noski, Babiloniako pentsaera mitiko-matematikoan. Zientziari bakarrik aitortzen diogu mundua (eta gure lekua munduan) ulertzeko zeregina. «El determinismo de los astros ha sido reemplazado por el determinismo racionalista»^[17]. Historiaren filosofia (razionala) entseatzen den mementotik, ordena sartu da gizakiak aritzen dituen egintza txiki eta handi guztien anabasan, espazioak ebakitzen dira (inperioak, herriak, armak, teknikak), erritmoak bereizten dira (denborak), unibertsaltasuna bilatzen da, gertakarien bakoiztasuna edo singulartasuna gainditu, erlazioak (kausak, baldintzak, ondorioak) lotu haien artean; hots, printzipio eta lege orokorren egitamua asmatu behar da bilakaera historikoaren barruan. Norabait joan, zerbait egin, historiak orain berak egin behar du, Jainkoak eramanda joan edo egin gabe. Historiak, bere baitako legeetatik, burdinazko ibilera beharrezkoa hartzen du.

 

Hegel, Marx, Spengler, el propio Toynbee y otros muchos pensadores modernos tratan de someter a cánones lógicos o racionales todo el proceso de la historia y de encuadrar en sistemáticas tipologías todas las manifestaciones de la vida cultural y religiosa de los pueblos. La vieja ingenua astrología de las máximas conjunciones y de los cuadrantes melancólicos ha sido reemplazada por otra nueva, que también aspira a explicarlo todo, casi tan ingenuamente como aquella. En esta nueva concepción no queda tampoco sitio para el espíritu; no puede entrar la libertad, ni la virtud, ni el pecado, ni la persona. Así viene a resultar que las categorías cristianas están tan reñidas con el determinismo estelar como con el racionalismo hegeliano, marxista o spengleriano^[18].

 

     Santamariak ez du soluzioa ematen. Pertsonalistarentzat historian biak daude, beharrezkotasuna eta libertatea, materia eta espiritua (gizakia biak da, edo ez da bietako bat ere purua), eta bien artean labantzen da hura^[19]. Gauza asko gertatzen da baldintza guztiak begitan zeudela eta nahitaez gertatu beharra zeukala dirudielarik; eta, beste asko, ingurumari harekin hain zuzen horixe gertatzea zeharo ustekabekoa zirudiela. Kristobal Kolon izan ez balitz ere, Amerikak egun haietantsu aurkitu izango ziren, edozeinek hori egiteko baldintza guztiak umotuak ziren-eta Europan. (Baina Mozart jaio izan ez balitz, inork idatziko ote zuen Xirula magikoa?)...

     Ohargarriagoa: ez da gertatzen gauza batzuetan beharrezkotasuna, beste batzuetan libertatea; baizik eta, gizakiak dagion guztian, beti biak ematen direla batera, libertatea eta beharrezkotasuna, nahasian.

 

Sería interesante tratar de separar los dos componentes que se cruzan en todo hecho histórico: aquello que tenía fatalmente que ocurrir a un momento dado —la componente fatídica de la Historia— y aquello otro que fue fruto de la libertad de un hombre o de unos hombres concretos. Inspiración y transpiración en la Historia^[20].

 

Iraultzaren kontua

 

     Iraultza hitz magikoa da historiaren kontenplazio nahiz politikagintza modernoan. Faxistek iraultza bat nahi zuten egina izan; komunistek iraultza bat nahi zuten egina izan, eta berehala mundu guztiarena egin; mila gertaera desberdini eta kasu historiko zeharo bestelakori aplikatu zaio modernian izendapen hori, jeneralean, ohorapen gisa.

 

En términos generales existen la 'mala' y la 'buena' revolución —ebazten du Santamariak zorrozkerietan sartzeke—. La primera es la de los vesánicos, la de los ambiciosos que buscan su propio provecho o el bien particular de un grupo social. La segunda, la buena, es la de los hombres justos, indignados, escandalizados, dolidos a la vista de un estado de injusticia que creen poder remediar subvirtiendo el orden o el desorden constituido. En realidad, en toda revolución hay algo de lo uno y de lo otro, porque toda realidad histórica es impura^[21].

 

     Iraultzak «ekaitz historikoak» dira, nolabait historiaren logika eta erritmoa puskatzen dutenak, prozesua eztandarazi eta zerbait berria abiarazten dutenak, baina ez modu arrazoizkoan, itsuan baizik, desesperazioaren ekoizpenak direnez gero^[22]. Iraultzak, Santamariak J. Burckhardtekin bereizten duenez^[23], barrutik sortuak edo kanpotik eraginak izan daitezke, inbasio bidez, esaterako. Nolanahi ere, iraultza-mementootan, historiak berebiziko ziztua hartzen dizu: hilabete edo aste batzuk aski izaten dira ezinezkoak edo denbora luzea beharrekoak ziruditen eraberritze sozialak zertzeko; forma zaharrak xahutu eta, lehenez, berri-berriak ezartzeko.

     Paradoxikoki, iraultzek ere beren lege burdinazkoei obeditzen diete (iraultzak ere logikoki portatzen dira!). Adibidez, edozein iraultzatan hiru periodo bana omen daitezke: aldi profetikoa, aldi mistikoa eta aldi kritikoa. Aurrenekoan, erromantikoak eta demagogoak agertzen dira erruz, Jerikoko murruak laster eraitsiko direla eta Lur Agindua gertu dagoela iragartzen duten profetak. Aldi mistikoa etorri ohi da gero: jende oldeak, mistika iraultzaile batek deabrututa benetan, eraso bortxazko erasoetan burrusten dira, inork ez, eta gutxiena beren buruzagiek, gelditu ahal izango lituzketela eustezinezko oldarrez. Eta azkeneko, iraultza orori heltzen zaio fase kritikoa, zahartzaroa nolabait, endekapena eta higadura, dogma iraultzaileak zalantzatan eta auzitan jausten direnekoa.

     Beste iraultza guztietan hala izan omen da, eta hori da, Santamariaren iritzian, marxismoan gertatzen ari dena ere, ortodoxoen eta errebisionisten arteko liskarretan.

 

Lo que está ahora aconteciendo revela que la empresa marxista se encuentra, ella también, sometida a las duras leyes del tiempo y de la Historia. Una Historia que no es conducida, sino que conduce. Son las leyes del envejecimiento y de la deterioración que afectan a todas las empresas humanas^[24].

 

     Santamariak ez du iraultzen, edo medio eta modu iraultzaileen, batere zaletasunik pertsonalki; garbi agertu du hori beti: «Nik ez dut uste kainoiek eta bonbek herrien zuzentasuna eta zoriontasuna ekarriko dituztenik»^[25].

     Zintzotasunak eta historiari leialtasunak, halere, eskatzen du bortxak, indarrak, irrazionaltasunak historian bere rola duela aitortzea, gauzak diren bezala baitira, ez gustatuko litzaigukeen bezala. Oso polita litzateke, noski, beltz amerikanoek beren buruak bigun-bigun emantzipatu ahal izango balituzte. Beharbada beren eztanda kaletarrek ez dute ematen oso eleganteak eta arrazoizkoak.

 

Pero la razón, la lógica y la justicia no son los únicos ingredientes de la Historia. Tienen, sin duda, alguna parte en ella; pero hay otros mucho más enérgicos que, lejos de ser dominados por el hombre colectivo, lo arrastran contra toda lógica a donde no quisiera ir^[26].

 

     Eta onartu beharra dago, humanismoarentzat hori da tragedia, bortxak paper positiboa jokatzen duela askotan historian^[27]. «Biolentzia, gogortasuna, beharrezkoa da, bai, gure mundua zuzentzeko. Bainan zer nolako gogortasuna? Hori da eta hori izango da, gaur eta bihar, problema izugarria»^[28].

 

Gaizkia historian

 

     Mundua betetzen duen gaizkia eta Jainko pertsonal baten esistentzia elkarrezintzat jo zituen behin Alfonso Sastre dramaturgoak Herria 2000 Eliza-ko (25. zk.) elkarrizketa batean, bide emanez Santamariak gogoeta batzuk prentsan egiteko gai horretaz. «O Dios no existe, o es un monstruo», edo «si hubiera un Dios personal yo le aborrecería», Alfonso Sastrek horrela planteatzen zuen.

     Gaizkia hor dago. Eta, munduaz zein ideia dugun, behintzat, gaizkiaren problema ere saihestezina izango da historiaren gogoetan^[29].

 

El mundo en que vive —o se siente vivir— el hombre, es un mundo de iniquidad y de dolores. Todo sufre en la naturaleza. Sufre a su modo la planta; sufre el animal; sufre el hombre racional y consciente. Sufre también el niño y es precisamente este dolor del niño lo que lleva el enigma a su mayor oscuridad. Todo este sufrimiento, ¿por qué? y ¿para qué? Si hay un Dios, ¿dónde está? ¿Cómo puede permanecer impávido, cómo permite todo esto?^[30].

 

     Horrela planteaturik, seguruena, arazo hori ez da propioki gogoeta historikoaren alorrekoa, baizik metafisikokoa. Orduan, soluzio bat neopositibista eta zientifistena izan liteke, metafisika ezabatzea alegia eta horrelako arazoak filosofiatik urrun desterratzea; hots, kasu konkretu honetan, problema bera ganoragabeko aitortzea, hura adierazteko terminoek analisi kritiko batean eusteko baliorik ez omen dutelako erakusten^[31]. Filosofiak, bat-batean halako arindua soinean hartuta, ezbairik gabe bihotzez eskertuko digu mendez mende tormentatu izan zuten buruhauste guztiotatik lexikologia-ukaldi soil batez libratu izana. Eta, filosofian ez bada, non gogartuko ditugu orainaz gero larrimin horiek? Alfonso Sastrek hobetsitako beste bidea da problema horietatik, ez filosofia, baina kontzientziak berak arintzea. Bere hitzetan (Santamariak dakartzan bezala): «no creo en un Dios personal; ya sé que todo lo que pasa, todas nuestras desgracias, proceden de que es un proceso imperfecto, inmanente y todo lo demás»^[32]. Santamaria ez du honek ere gogobetetzen^[33]:

 

... yo me permito preguntarle a Alfonso Sastre si de veras se siente apaciguado con una explicación de este género. Yo no sé, ni nadie lo sabe —lo que se llama saberlo— que exista ese proceso. Pero, aunque lo supiera, ello no me resolvería en modo alguno el problema^[34]. Para mí, de esta manera seguiríamos estando en el dominio del Absurdo^[35].

 

     Santamariak «sofritzen ari den Jainko baten» bidetik proposatzen du soluzioa. Ados, humanoki pentsaezina da, hainbeste gaitz egon munduan^[36] eta Jainkoa bost axola egotea zeruan: zergatik ez pentsatu, hainbeste gaitz munduan eta Jainkoa sufritzen dagoela horrexegatik? «Un Dios que sufre es, en principio, absurdo; pero ¿no es todavía más absurdo un Dios que no sufre?»^[37].

     Bistan da historiaren filosofia baten mugak arras gainditzen direla honekin. Santamaria horren jakitun da:

 

Yo me atrevo a pensar que estas y otras grandes interrogantes del hombre, no pueden ser zanjadas racionalmente —ni, menos, racionalísticamente— sino sólo exploradas, en el sentido creencial y en pura esperanza. Me atrevo a opinar que los profundos problemas que atañen al sentido mismo de la vida —problemas del mal, de la felicidad, de la trascendencia, de la muerte, etc.— no admiten planteamientos rigurosamente lógicos^[38].

 

     Zentzua ez da gauza bat egiten duten osagarrietan beste elementu bat, zatien analisiak berez lezakeena haren barruan, edo haien konbinaketatik ondoriozta litekeena, ezpada gauzaren eta behatzailearen arteko elkarrizketan eraikitzen dena, eraikuntzak eskatuko dituen aurretiazko guztiekin. Historiaren zentzua ere ez dago hurbildu eta ikusi egiteko, egin egiteko baizik.

 

Que la Historia tenga un sentido —Santamariarentzat— me parece obvio y lo contrario —una Historia sin sentido, sin pies ni cabeza— me parecería el colmo del pesimismo. Pero que este sentido sea tan claro y simple como algunos pretenden, eso ya es harina de otro costal. Querámoslo o no, cada momento histórico es un logogrifo de difícil solución. Nadie está en condiciones de interpretar su propio tiempo^[39].

 

Hau da, egunero denok egiten dugun esperientzia historikoan, ikusten dugun munduan, absurdoa ez da gutxiago ageri zentzua baino. Aitzitik, XX. mende honek, adibidez, askoz errazago konbentzituko gintuzke beharbada historiaren zentzugabekeriaz, fedeak argi egingo ez baligu iluntasun horretan^[40]. Ikusten duguna ez da zuzenak garaile direla, bidegabeak zigortuak, eta abar^[41].

 

Hemos de acostumbrarnos a la idea de que vivimos en un mundo oscuro, reino compartido del ser y del no-ser, y aferrarnos a las escasas, pero genuinas, claridades que cada uno encuentra encendidas en su propia existencia^[42].

       

La concepción religiosa, la verdadera valoración de la vida humana, se funda en el más allá y empieza por afirmar que el verdadero reino de la Justicia no es de este mundo^[43].

 

     Historian ere, beraz, ikusten dugunaren kontra, itxaropenari eutsi behar zaio. Teoria edo arrazoiketa batez baino, espirituaren jarrera batez da, funtsean, munduaren aurrean, zentzu hori nola aurki genezakeen. Jarrera horren azalpena, esplikazioa edo justifikazioa urteetan zehar alda daiteke seguruenik formulazioetan, sekula argitasun erabatekorik ez daukana baita arazo hori^[44], beti gaizkiaren misterioan sakontzen jarraitu beharrekoa^[45], baina —Santamariaren planteamenduan, San Agustinekin, Pascalekin— beti geratzen da fedearen mailako soluzioa, esperientzia transzendituzkoa. Gaizkia historian ulertzeko «absurdoaren logika» bat garatu behar genukeela esango du Santamariak, «porque, aunque parezca mentira, el absurdo tiene también su lógica y es algo que va haciendo cada vez más falta conocer para poder seguir viviendo en este mundo invivible»^[46]. Misterioaren barnean, kontenplazioko ezintasunaren lagungarri, fededuna ekintzari lotu behar zaio gaizkiaren aurka: «Contra el mal en sus formas infinitas, dentro y fuera de sí mismo, el hombre, eterno Prometeo, ha de luchar empujado siempre por cierta especie de impulso divino»^[47].

 

Ongiaren efikazia

 

     Â«Debemos tener una enorme fe en la eficacia del bien», irmotzen du Santamariak^[48]. Ez da erraza, eguneroko gertakariek alderantzizkoa erakusten dutela ematen duen mundu honetan («es una fe oscura y difícil»). Baina behar-beharrezko fedea omen da hori, ilunpe moralean ustelduta ez bukatzeko.

     Bitarteko moralen arazoa jartzen da hor, zein diren haizu ala ez helburu zuzen baten erdiesteko. Xedea ona bada, edozein bitarteko zilegi dela, makiavelismo hutsa da^[49], eta, horrela planteaturik, inor gutxik nahiko du, apika, berekotu. Baina, egiaren orduan, politikan esate baterako, jende franko dago sinetsita («aún sin dejar de declararse católicos») ez dagoela burubide onik beti bitarteko moralekin bakarrik jokatuz. Ez-eraginkorra dela. Errealismoak mizkinkeriarik gabe jokatzea agintzen duela^[50].

 

Muchas personas piensan que con la verdad y la justicia no se puede ir a ninguna parte en este miserable mundo y que para sacar cualquier empresa adelante hay que mentir, disimular y trampear en mayor o menor escala. Lo que cuenta, para esta clase de personas, es el poder y la fuerza, es decir, las cartas de este género que se tengan sobre el tapete. Es una visión muy triste, pesimista y desesperante^[51].

 

     Santamariaren tesia da, «errealismo» horren aurka, ongia efikaza dela, eta bitarteko moralgabeak ez-eraginkorrak direla aldi berean: «lo que es inmoral no sólo es malo, sino que es políticamente ineficaz»^[52]. Gezurra, adibidez, baliabide ez-eraginkorra omen da, moralgabea izateaz gain, «a la larga la utilización de la mentira como arma política se vuelve siempre contra los que la emplean y contra la sociedad misma que la padece»^[53]. Santamariak onartzen du eztabaidagarri iruditu behar zaiola jende askori tesi hau.

 

Pero mi opinión se funda en la esperanza de que la naturaleza humana no se halle tan caída que el espectáculo de la Historia haya de resultar, por necesidad, algo totalmente repulsivo y odioso, como lo ve Camus^[54].

 

     Askatasun politikoena da adibide errealista askoa eztabaida honetarako (batez ere, arrazoiok frankismo gordin-gordinean haztatzen badira). Askatasun politikoak ez dira bakarrik giza eskubideak, helburutzat eduki behar ditugun ongiak, errespetatu behar diren balio moralak, eta abar, baizik makina politikoaren funtzionamendu hoberenerako tresnak, baliabide efikazak.

 

El problema de las libertades ha sido planteado muchas veces desde el punto de vista de la justicia y del derecho [...]. Quizás no se haya insistido bastante sobre la idea de que las libertades cívicas, correctamente concebidas, no son sólo justas sino además eficaces^[55].

 

Ardatzeko Estatuen^[56] errore larriena izan zen, deritzo konkretuki Santamariak, ez ezagutzea askatasun pertsonalak gordetzen duen efikazia. Gobernu autoritarioak, kontrolak, eta abarrek efikazak dirudite, baina inhumanoak dira eta inefikazak^[57]. Demokraziek, askatasunaren nahaspilekin, ahulagoak ziruditen, baina itxuraz ahulenok bortitzen agertu dira luzarora. «La historia se repetirá probablemente con los Estados marxistas sometidos actualmente a la dictadura y con cualquier otro género de situación de esta naturaleza», baieztatzen zuen, irakurleak aipamena aise asmatzeko moduan^[58].

 

Yo soy un terrible creyente y defensor del principio de que lo que es bueno es, en definitiva, eficaz. Atribuir una eficacia terminal a lo malo e injusto me parecería no sólo un error filosófico sino además una tontería práctica^[59].

 

Oso erraza dago, noski, baiezpenotan Kanten oihartzuna sumatzen: ongiaren efikazian sinesteak fabore egiten dio ongiaren efikaziari; askatasunean sinesteak lagundu egiten dio askatasunari.

     Pazkoko Santamariaren testu eder batek honela josten ditu Jesukristoganako fedea eta historiarekikoa:

 

La primavera vuelve y con ella la Pascua de Resurrección. La Naturaleza no estaba muerta, estaba sólo dormida. Su despertar es una especie de símbolo de la universal resurrección, al final de los tiempos. Todo el misterio de la Historia radica en saber si ésta acabará en invierno o en primavera. Cuál será el signo de la última estación. Si todo hubiera de volver al silencio y a la nada, ¿para qué todo?... Es la terrible pregunta unamuniana^[60].

 

Dena fantasma-prozesio bat deusezetik deusezera izatea absurdoa litzatekeelako, horrexegatik da, dio Santamariak —«reductio ad absurdum» argudiaketaren logikan—^[61] arrazoizkoa eta arrazoizko bakarra itxaropena.

     Gregorio Marañónen heriotzakoan, Santamariak haren onberatasun jatorra goratu, eta abar («hombre bueno»), baina batez ere haren «fedea arrazoimenaren indarrean» ospatu zuen, haren testu hau aldatuz:

 

En este mundo el que tiene razón es indefectiblemente el que triunfa, a pesar de los gritos, de las persecuciones y de las violencias. El triunfo de la verdad tardará poco o mucho, pero es inevitable. Nada distingue a un alma noble como saber esperar en silencio a la justicia, en la seguridad de que las semanas, o los años, o los siglos, le darán la razón^[62].

 

     Historian eta ongiaren efikazian den fede hori Probidentziaren fedeak sostengatzen du, azken finean (Kanten edo Hegelen historia-filosofian bezalaxe). Gizakia ez da abere hutsa eta historia ez da historia hutsa, Jainkoaren antzokia ere bada eta.

 

La sabiduría religiosa es eminentemente providencialista. Sabe que el Universo está en manos de un Poder escondido y que la acción del hombre es limitada e incapaz de dar solución a los problemas que se plantean [...]. La tragedia es que muchos cristianos han dejado de ser providencialistas. Confían más en sus propias armas que en ninguna otra cosa. No están dispuestos a dejarle ningún quehacer a Dios. Ellos se consideran más previsores que el Señor del Universo y se muestran partidarios de que se adopten medidas eficaces para combatir a los 'malos', sin dar demasiada importancia a su justicia o injusticia^[63].

 

Aurrerabidea zer?

 

     Ez dut uste, halere, Santamariak mundua aurreratzen eta hobetzen ikusten duenik, ongiaren efikazian fede horretatik segitu beharko litzatekeela dirudien adina.

     Aurrerabidearen kontzeptua, historiari aplikatuta, problematikoa da. Hala ageri da Kanten baitan jadanik, baina, Ilustrazioa urrundu samartu ahala, are problematikoago bilakatu zaigu, bereziki, Adornorekin esateko, «Auschwitz ondoren». Aurrerapen ekonomikoan, hobetze tekniko eta zientifikoan, eta abarretan, ezin da zalantzarik egin. Baina gizatasunean? Santamariak uste du aurrerapen zientifiko-tekniko horrexek guztiak txirotu eta hutsaldu egin duela gizakia barrutik. Antzinateko zientifikoa «jakintsua» izaten zen, egungo zientifikoa «teknikoa» da.

 

Yo creo que Einstein no resistiría la comparación con Cicerón. Las reflexiones de Einstein sobre el hombre y sobre la sociedad causan tristeza por lo vacías y superficiales. Comparad a estos dos tipos de sabios y veréis que un mundo inmenso nos separa de la sapiencial antigüedad^[64].

 

     Santamaria ez da inola ere aurrerabidean fededuna: «lo eterno no progresa, se limita a ser. Sólo lo efímero es capaz de progresar, porque progresa para morir»^[65].

     Behin, abertzaletasunaren anakronismo posibleaz ari zela, aukera izan du aurrerabidea burutzeko eredu lineala, Kant-Hegel-Marxen tradizioan nagusi egon dena, auzitan jartzeko, Leibniz-Herderren ereduaren antzeragoko. Bistan baitago eredu «progresistak» ez zuela gogobetetzen. Baina gero ez dut aurkitu ideia interesgarri horri garabide handiagorik inon eman dionik. Hauexek dira Santamariaren oharkizunak han (arazoa da nola «nazionalismoa» XIX. mendekoa omen den eta historikoki gainditua omen dagoen, eta nola orduan de facto guztiz aktual ageri den halere):

 

El quid de la cuestión se encuentra quizá en ese famoso «sentido de la historia» [...]. Hace cuarenta o cincuenta años los marxistas insistían mucho en la idea de que sólo el comunismo actúa en el sentido de la historia, entendido éste como materialismo histórico, lucha del proletariado y avance hacia una sociedad sin clases. Hoy ya no se habla tanto de esta interpretación pretendidamente científica del sentido de la historia. Al contrario, los acontecimientos parecen dar más la razón a los que piensan que la historia no avanza en un sólo sentido sino en sentidos mutuamente contradictorios. Es decir que no progresa linealmente sino explosivamente, valga la expresión^[66].