Krisian

 

     Santamariaren ekintzak eta idazkuntzak adiera zabalean «larriunetzat» har ditzakegun une nagusiak ezagutu ditu: hasieran, Gerra Zibil ostea eta diktadura ezartzea Euskal Herrian; berehalaxe, gero, Mundu Gerra eta faxismoaren porrota nazioartean, mundua erdibitzea bi sistema (ekonomiko, politiko, ideologiko) kontrajarritan; Gerra Hotza eta, su-galda antikomunistaren gainbeheran, «68ko Maiatzaren» izenean bildu ohi den udaberritzea, Mendebalean zein Ekialdean; Vatikanoko II. Kontzilioa, eta Eliza katolikoaren aldaketa mundu modernoarekiko, haren inguruan Euskal Herrian egon den mugidarekin batez ere; ETA, frankismoaren amaia eta Autonomien Estatua antolatzea. Nolabait esan, beti «krisian» egon den aroa tokatu zaio lan egiteko.

     Intelektualki ere, oso esanahi «kritikoko» borroka gogorretan egokitu zaio borrokatzea: demokraziaren eta faxismoaren arteko borrokan; komunismoaren eta liberalismoaren, ateismoaren eta erlijioaren borroketan gero; integrismo erlijiosoaren eta kontzientziaren askatasunaren borroketan, etab.

     Dena dela, «krisiak», XX. mendeko literatura handi batean eta autore pertsonalistengan bereziki, badu beste esanahi sakonago bat ere, baliozkoa Santamariarentzat, ikusten joango garena, aro baten (Moderniaren) azkenaren edo ukoaren eta berri baten aldarriaren adieran. Krisiak, orduan, epaia adieraz lezake: modernitatearen epaia eta kondena, haren lekuan etorkizun berri bat iragartzen delarik (humanismo berri bat).

     Aitortu beharra dago krisiaren kontzeptua, hain erraz erabilia, nola-halakoa dela testuinguruen arabera. Jatorrizko esangura grekoan, juridikoki, epaile baten epaia esan nahi du auzi batean, eztabaidan erabakia alde batera hartzea, bereiztea (krino aditzetik); testuinguru medikoan edo militarrean, puntu larri bateko biragunea adierazten zuen alde batera ala bestera, gaixoaren heriotzara ala osasunera, indar borrokalarien garaipenera ala hondamenera. Crisis hitza batez ere adiera tekniko medikoan pasatu da latinera, gorputzaren hil ala bizi larriuneko esanahiarekin. Handik, metafora gisa jada, Estatuaren edo gizartearen egonezina eta aldakortasuna adieraztera etorri da XVIII. mende europarrera. Bi puntu ohargarri, beharbada: egungo adieran, krisiarekin beldurra edo zerbait txarra edo arriskutsua lotzen dugu; lehen, ordea, sentiera liberal demokratiko optimistaren ulerkeran alderantzizkoa zen, XVIII. eta XIX. mendeetan, krisiak, testuinguru ekonomikoan guztiz gain, esanahi guztiz positiboa baitzuen, hobekuntzaren eta aurrerabidearen agintzari bezala. Krisia aurrerabidearen eragilea zen. Orain, aurrerabide horrexen poxeluan eta oztopoan pentsarazi ohi digu gehiago hitz horrek. Santamariak, bada, krisia berez ez dela ez positiboa eta ez negatiboa esetsiko du. Erabaki egin behar dela, zertara hartu eta nola jokatu. Krisian egiterik ez dagoena da bertan geratu. Bigarren: krisia ia hitzetik hortzera edozertarako erabiltzen da gaur^[1]; Testamentu Zaharraren Septuaginta itzulpenean, historiaren Azken Judizioa esan nahi zuen denboraren azken krisiak (epaiak) edo historiaren krisi handiak; gero, historia bera dela historiaren egiazko Azken Judizioa edo krisia irakatsi da idealismoan; pertsonalismoan (Santamariaren filosofian), modernitatea mamitu duen balioen sistemaren porrota esan nahi du orain gauden krisiak, balio-sistema eta gizarte berri baten beharra, hortaz.

     Krisian gaudela ulertzeak erakusten du ulertzen dugula aldakuntzan gaudela. Krisiak egoera bat «erabakitzen» du, egoera batetik beste batera behartuz edo bultzatuz, uste zaharrak apurtuz eta problema berriak planteatuz. Beraz, krisiak aldakuntza bat seinalatzen du^[2]. Arrisku bat, halaber, geuk nola jardun, atera baitaitezke gauzak ongi ala gaizki. Gauden egoerari krisia irizteak, hemen ez dela ezer pasatzen esan ordez, dei bat inplikatzen du aldakuntzan parte hartzera. Aldakuntzak ez dauka zertan puntuala izan. Oraingo krisia esaten duguna (aurtengoa edo) izan liteke peripezia txiki bat, Moderniaren akabera izan daitekeen krisi handian, mende osoa iraunez eta nahi bada gehiago^[3].

     Kontua da, hitz batean, gure aldiari, kulturari, funtsean jada usteldutakoa eta galdutakoa iriztea: «Se vendrá abajo esa civilización, se vendrá abajo como los muros de Jericó»^[4]. Bukatu da horrena. Ez dauka zer eginik. Etorkizunean eduki behar ditugu begiak.

     Santamaria oraintasunaren Maritainen diagnosiaz baliatu da^[5]. Modernitatearen krisian gaude. Sekularizazioaren historiaren buruan eta porrotean gaude, humanismo antropozentrikoaren tragediaren orduan. Historia modernoaren irakurketa horren arabera, Erdi Aroan Jainkoari begira zegoen gizakia eta haren mundu guztia, Berpizkundeaz gero, bere buruari begira jartzera bihurtu da hura eta haren kultura, ikerketa, ekintza guztia. Berpizkundeko humanistei baino kasu gehiago egiten zaio Erreformari Santamariaren azalpenean: Erreformak muturreraino eraman du pesimismo agustindarra, gizakia bekatuak deseginda eta Jainkoaren ahalmenaren azpian zanpatuta ikusiz.

 

Esta visión aterradora de la grandeza de Dios y de la miseria del hombre, que el jansenismo recogerá, produce un efecto paradójico. Puesto que el hombre no vale para el cielo —azaltzen du Santamariak dibulgazioko hitzaldi baterako apunteetan—, tendrá que valer para la tierra^[6].

 

Gizakia negozioetan murgiltzen da, Jainkoaz ahaztu egiten da, mundua profano bihurtzen da. Sekularizazio prozesu luze horretan, dena ez da izan negatiboa. Humanismo berriak salbatu beharko dituen balio handiak ditu. Baina, azken batean, humanismo hori trokan behera amildu da, ez humanismoa zelako, baizik antropozentrikoa zelako, horrexegatik bere buruari ezin eutsiz deusezaren amilburuan (zingiran erori eta buruko mototsetik tiraka atera zitekeen Münchhausengo baroiak egin omen zezakeena). Egungo historiaren ebidentzia beste egiaztapenik behar ez duen gertakaritzat jo dute Maritainek eta Santamariak humanismo horren porrota: inperialismoak, gerrek, klase-borrokek, eta abarrek aski probatzen dute. Azalpenean, hiru fase bereizi dituzte historia horretan. Aurrenik, arrazoimena bera bakarrik hasi da ibiltzen, XVI. eta XVII. mendeetan: Erdi Aroko hainbat ideia gorde egin dira, halere, aldez inertziagatik eta aldez komenentzia politikoagatik. XVIII. mendeko burgesia razionalistaren optimismoak («que oculta una odiosa masa de terrible miseria») bizitzan zereginik ez daukaten arrazoimeneko izateetara murriztu du Jainkoa, bigarren fasean. Hirugarren fasean, Marxez gero, Jainkoaren ideia zirkulaziotik kanpo uzten da, gizakiak ez du onartzen bere arrazoimenaren gainetiko argirik edo gidaririk. Gizakiaren helburua gizakia da eta munduaren helburua mundua, «pero el mundo ha de ser trasformado, desalienado, para que el hombre pueda ser integralmente hombre». Gizakiaren eta kulturaren tragediak Jainkoaren tragediarekin koroatzen dira^[7]. Santamariaren laburpenean:

 

En la época de los deístas Dios no era nada más que una Idea. En el tercer momento, el momento actual del ateismo científico y, sobre todo, del ateismo marxista, Dios desaparece del horizonte de la Ciencia y de la Cultura. Es el tiempo de 'la muerte de Dios'^[8].

 

Jainkoa galduz, gizakiak bere burua galdu du. Hor gaude orain.

     Krisiaz esanahi partzialean hitz egiten denean, eta maiz egin izan du Santamariak, funts filosofiko horrekin ulertu behar da. Gerraondoko histasunean, zailtasun larregi topatzen bada, errealitateari ihes egiteko gizakiaren baliabide ugariez mintzo da. Halako bat omen da katastrofismoaren teoria. Indibiduala izan daiteke, norberaren porrotaren isla. Izan daiteke kolektiboa ere, tenore ilunetan, zeruak lur jotzen duela dirudienean: gureak egin du, akabo zibilizazio hau. Horrelakoetan, ikuspegi historiko pixka bat irabaztea da aurrenekoa. Izan ere:

 

El catastrofismo no es un hecho nuevo: lo vemos también en otras épocas de la Historia manifestarse en forma de terrores apocalípticos, extendiéndose por el Mundo como una ola negra de desesperanza. Acompaña a las grandes crisis, produciéndose invariablemente en los momentos difíciles de la Humanidad^[9].

 

Egia da arrazoi franko ematen dutela katastrofismoan etsitzeko beste gerra hur-hurreko baten mehatxuak, bonba atomikoak, eguneroko gertakariok^[10]. Katastrofeak ez dira falta. Baina katastrofismoa, batez ere, norberaren moldegabekeria ezkutatzeko aitzakia izaten da^[11], eta alferren eta nagien ezer ez egiteko argumentua: erantzukizunari alde egiteko modu elegante bat, beti ere. Errealitatearen gogorra ukatu gabe, erantzuneko gizakiak lanari eutsi behar dio.

 

El hombre sereno se halla en condiciones de observar que el Mundo evoluciona constantemente, que un conjunto de transformaciones profundas y salvadoras se imponen a la sociedad actual y que tales transformaciones no se producirán sin el esfuerzo, sin el sacrificio de todos. Pero tiene un sentido providencialista de la evolución y cree que la marcha hacia adelante de la Humanidad no se quebrará en medio de esta tormenta^[12].

 

     Urte neketsuak izan dira gerraostekook^[13]. Topiko bilakatu da zibilizazioaren kinka larriaz arruntasun arruntenaz mintzatzea, benetan zer adierazi gura den sakontzea pentsatu gabe. Krisia gora eta behera beti —krisi ekonomikoa, krisi morala, kulturaren krisia, zientziarena—, literaturaren ugariak giro katastrofiko bat sortu du, biziraute hutsak ia mirari irudia hartzen omen baitu. Ele-mele guztion barnean, ordea, Santamariak zibilizazio kontzeptuaren nahasitasuna erreparatzen du. Batzuentzat, zibilizazioak aurrerabide materiala eta bizimodu-erosotasuna esan nahi du. Beste batzuentzat, Europako mendebaleko herrien komunitatearen ekandu eta tradizio multzoa agertzen du. Esan nahi nobleago eta unibertsalago batean, zibilizazioa «zibilizazio kristau» legez uler daiteke, Kristoren mezuan jasotako balio moral eta sozialen orokortasun azkengabeaz. Krisian, hirurotako zer legoke zehatz-mehatz?

     1. Bitxia da, egiaz; teknikaren goren aldi bete-betean, lehen sekula ez bezalako ahalbideak eskura dauzkagunean, Zientziaren Urrezko Aro eder bat gozatu ahal izan ordez, agindu izan zitzaizkigun paradisu mekanikoen ordez, konfort pixka baterako posibilitateak ere mehatxatuta dauzkagu. Ez aisetasuna eta ez askatasuna ekarri dizkigu aurrerapen teknikoak.

 

La Técnica, que debiera haber aportado al género humano una era de felicidad, se destruye a sí misma y aprisiona al hombre en lugar de liberarle. La civilización material, el progreso técnico, lleva, pues, en sus mismas entrañas las fuerzas causantes de su propia destrucción^[14].

 

     2. Kultura europarra denaz bezainbatean, hori ere anitz moldez dago etsai askoren mehatxupean: tradizio propioak, edo soil beren tradizio eta historia falta hutsak, eta jokaera basati baina efikazak ekarri dakartzaten arraza ugalkorrak, etab. Halere, europar kulturaren zinezko arerioak ez dira bilatu behar urrutiko mugetatik harantz. Ematen du ahitze eta deskonposizio krisi barneko batek higatzen duela barrutik, eta hor datza haren arrisku handiena. Gudu batek edo hauteskunde batzuek ezingo lukete birrindu —arrazoitzen du Santamariak, behiala Montesquieuk Erromaren dekadentziaz egindako arrazoiketarekin—, lehendik franko ustelduta ez balego barrutik.

 

Signos de nuestra decadencia son la disminución de la natalidad, la indiferencia religiosa, el agnosticismo filosófico, el absentismo campesino, el bizantinismo filosófico, el narcisismo literario y, sobre todo, el egoísmo antisocial, que es como un 'sálvese quien pueda' en una nave que se hunde. Los enemigos de la cultura europea son, pues, los mismos europeos que han renunciado voluntariamente al rico patrimonio espiritual heredado^[15].

 

     3. Eta kristautasuna? Galdu ez da egingo, hori Jesukristok aginduta dago. Horrek ez du ziurtatzen, ordea, Elizaren askatasuna eta duintasuna noiznahi eta nonahi errespetatuko direnik, eta gutxiago moral kristauak jarraituko duenik herri zibilizatuen inspiratzaile izaten. Komunismoak mundua irentsi behar zuela zirudien urteotan, eta

 

... acaso se avecinan tiempos terribles —idatzi du Santamariak—, en los que el cristianismo se encuentre obligado a encerrarse en nuevas catacumbas, frente a un despliegue inaudito de barbarie y de paganismo materialista^[16].

 

Dena dela, hemen ere kristautasunaren beraren barruan seinalatzen du arriskurik handiena: kristau askoren anemia espiritualean eta epelkerian, errutinan. «El adversario más terrible es el que se halla dentro de la plaza».

     Hurrengo urteetan, problemak, gutxitu ordez, gehituz eta handituz joan dira. Beharbada, informazioarekin mundu osoa gure etxe-ingurukoen antzeko bilakatu zaigulako; irratian edo telebistan albisteak entzun eta gizaki modernoaren funtsezko problema da, etengabe, problema egunero berrien kopuruak gainezkatuta sentitzea. Badirudi, hainbeste kalamitateren itsaso handi horretan, gu bezalako gizaki kaskar batentzat ez dagoela ezer egiteko lekurik, alferrik dela deus aldatzen saiatzea, ez duela ezertarako balio:

 

Muchas personas se desaniman ante esta situación. Ven perderse y desaparecer su esfuerzo en el seno de una enorme masa y tienen la sensación de que cualquier acción para mejorar la situación del mundo o de la sociedad en que viven resulta inútil ante el volumen de los problemas que se plantean.

 

     Danaeren konplexua da^[17].

 

¿Quién no tiene hoy —sea cual sea el campo social en el que quiera actuar— la sensación de estar llenando el tonel de las Danaes? ¿De qué sirven nuestros esfuerzos para levantar las hipotecas que pesan sobre nuestra sociedad? La conclusión más corriente suele ser que 'no hay nada que hacer' y que hay que 'meterse en casa'^[18].

 

Horrela etsita, behintzat, bistan dago ez dela ezer egiten gauzak hobetzeko. Ahalegindu beharra dago. Lehenengo, gainditu beharra dago ezintasun konplexu hori. Nondik hartu, alabaina, itxaropen pixka baterako indarra eta arrazoia? Santamariaren baliabidea fedean dago berriro.

 

Así lo afirmamos, al menos, quienes creemos que el mundo es conducido por una inteligencia providencial y no es un mero producto del azar y que toda inteligencia humana está llamada a prestar su colaboración de causa segunda en la acción contra el mal y contra la injusticia entronizada^[19].

 

Hala ere, itxaropen horren tresna bat orain aurrerapen teknikoan aurkitzen du, mugagabeko posibilitateak irekitzen dizkigulako ekintzarako munduan.

     Beraz, krisia, denboran une bat edo tarte bat baino gehiago, agian jarrera bat da ikusbidean, historiaren ikuskera bat, balorazio bat gizakia zer dabilen eguneko bidean. Krisi erlijiosoak oinarrizko garrantzia dauka, orduan. Euskal Herriarentzat esan daiteke krisi hori gerrak piztu duela hodei-zartada baten antzera, partikularki Eliza ofizialki faxistekin eta irabazleekin lerratzeak. «No habían reparado en que, en la iglesia, ni siquiera el Papa que la gobierna, está exento de decir el 'mea culpa' y el 'perdónanos nuestras deudas'»^[20]. Esperientzia historiko tragikook zakarki astintzen dute kontzientzia kolektiboa. Uste ohitu sasoalen teilapea apurtu eta desanparoan uzten dute fededunen gizartea.

 

Las guerras, las revoluciones, las tragedias históricas, no pasan en vano sobre los pueblos. Nadie puede medir hoy hasta qué punto las últimas convulsiones han afectado las capas más profundas del vivir humano. Pero sí cabe asegurar que la transformación es honda y que alcanza las esferas mismas del pensamiento y de la vida religiosa^[21].

 

Frantzian halaxe gertatu omen da Erresistentziarekin. Ez da izan gertaera militar soila: une berean, fenomeno espiritual ondoriotsua izan da, arimak inarrosi dituen krisi gorria, beren baitarazi zituena eta, kasu batzuetan, automatismo kolektibo eta segurantzia faltsuzko iragan erdipurdikoarekin erradikalki etenarazi. Gero, Euskal Herrian behintzat, tontoarena egin duen inpresioa gehitzen zaio fededun galtzailearen krisiari. Izan ere, hauexek dira gizarte katoliko espainol jainkozale Elizak bedeinkatuan egiaz agintzen duten «munduaren dohatsutasunak»^[22]:

 

Bienaventurados los ricos; los pobres no cuentan para nada importante. Felices los duros porque triunfan. Ay de los mansos y de los humildes, que hacen el ridículo y a quienes todos pisan. Dichosos los que ríen. De los que lloran, huyamos; procuremos que no nos den la lata. Felices los poderosos e influyentes, rodeados de amigos. De los que tienen hambre y sed de justicia, escapemos, porque nos fastidiarán con sus lamentos. De los misericordiosos, desconfiemos, porque terminarán pidiéndonos dinero. Desdichados los puros, porque llevan una vida de perros. Bienaventurados los hombres de presa, porque ellos se saldrán con la suya; infelices los pacíficos, pobrecillos, ignoran en qué mundo viven. Y de los perseguidos por la justicia, en fin, lo único que cabe decir es que son tontos, porque no han sabido cambiar de camisa a tiempo^[23].

 

     Historia erlijioso horretan, hiru fase bereiz genitzake (Santamariaren idazkiei begira, beti). Ikusi duguna, 1940 eta 1950 urteetan, gerraostea; 1960 eta 1970 urteetan Eliza triunfalistaren krisialdia (Kontziliondoa); eta 1980 eta 1990etan gizarte «postkristauarena».

     Vatikanoko II. Kontzilioak (1961-1965) Eliza munduarekiko berriro zabaldu nahi izan zuen, mende eta erdiko kaskagogorkeria eta itxikeria alde batera utzirik, Elizaren barne-erreformari eta eguneratzeari ekinez (liturgia, etab.), erlijio-askatasunaren eta ekumenismoaren espirituan. Elizaren aldatu nahia edo aldatu beharra ulergaitza zen jende askorentzat.

 

Nahiz eta iraunkorra eta betikoa izan —idatzi du, orduan, Santamariak—, Elizak, Edestian egon behar duenez gero, mundu aldakor eta mugikor honetatik ateratako ekaiekin, alegia, ludi honetatiko jende, hizkuntza, era eta ideiekin egin behar du bere eginkizuna. Herrietako gogoak eta ideologiak, ohiturak eta arazoak aldatu egiten diren arauz, Elizak ere Edestiari jo behar dio, bere misioari ez hutsegitearren^[24].

 

Hasi Gregorio XVI.az (1831-1846: Lamennais-en kondenatzailea) eta Pio XII.aganaino, ez du ahazten Elizak zenbat aldiz gaitzetsi izan duen fede-askatasuna. Baina kapitulu horrek bere testuingurua izan duela uste du Santamariak, eta 1840ko hitzek zentzurik ere ez dutela gaurko gizon-emakumeentzat. Erlijio-askatasunak, behialako liberalismoaren adieran, indiferentismoa eta sineste-axolagabetasuna edo sinesgabetasuna soilki esan nahi zuen eta «Elizak kondenatu behar zuen nahitaez». Ordea, XIX. mendeaz gero, gauzak asko aldatu dira munduan: aurrenik, gaurko gizadiaren arriskurik handiena ez da liberalismoa (materialismoa eta totalitarismoa baizik); eta, gero, liberalismoa bera (demokrazia) honezkero ez da lehenagokoa.

 

Gaurko arazoa hau da. Bi aldetako ideologiak —gauzak errazteko 'espiritualismoa' eta 'materialismoa' izendatu ditzakegunak— buruz buru aurkitzen dira-eta batek edo besteak garaile ateratzeak, biharko munduari oso ezberdineko abiadura eman liezaioke. Elizak egokera honi aurpegi eman behar dio eta honetarako beste erlijioekin batasun handi bat osatu behar du lehenbailehen. Honelako jokuaren arau eta lege nagusia elkarrekiko leialtasuna eta erlijioko pluralismoaren jokabidea izan behar du. Ezin lezakete ordu honetan jende erlijiodunak elkarri burruka egin^[25].

 

Denborari obeditu egin behar zaio. «Eliza bere muinean beti berbera dela ere, Edestiko leku-denbora iheskorrean barrena bizi da eta inguruetako elementuak hartu eta erabili behar dira»^[26].

     Ideia horiek sakonkiago azaldu ditu «La Iglesia y el mundo moderno» Gaudium et Spes konstituzio pastoralaren iruzkinean^[27]. Badago Elizan jende bat edo joera bat, Santamariaren arabera, historia garbi-garbi bi partetan banatzeko, zerikusi gabekoak bata bestearekin. Erredentzioaren eta graziaren historia jainkozkoa da bat, historia profanoa bestea. Kristauari, funtsean, lehena bakarrik axola zaio. Era horretan, ilusio edo fantasma single pirtzil hutsa da harentzat historia profanoan gertatzen den guztia. Alderantziz, egiazko historia, sakratua, Jainkoaren mirarien katea bat bezala luzatuko litzateke, gizakiaren eskurik gabe. Jarrera negargarri horrekin, dio Santamariak, ez da posible Elizaren eta munduaren arteko elkarrizketarik: Elizak ez luke beste lanik izango, munduaren arriskuak eta okerrak gaitzesten aritzea baino. Aitzitik

 

... todo el gran movimiento humano a que actualmente asistimos y del que forman parte la promoción política y social de los pueblos y el conjunto de los avances científicos e industriales, sería así considerado como prácticamente indiferente para el cristiano o, lo que es peor aún, como un proceso hostil a Cristo y a la Iglesia^[28].

 

Neke handirik gabe erakuts dezake Santamariak hori, agian noizbait hala izan bada ere, orain ez dela Elizaren (Kontzilioaren) jarrera. Guri hemen, ordea, mundu hobe baten eraketa horretan, kristauak ekarpena egiteko zeren beharra ote dagoen interesatzen zaigu; hau da, kristautasunak eskaini ahal izango liokeen zeren falta sumatzen den mundu moderno horren analisian. Edo bestela esan, oraindik: zein diren mundu horren problemak eta hutsuneak, Santamariaren ikuspegitik.

     Gizaki modernoari gertatu zaiona da bere bideak harrapatu duela. Berritasun teknologikoekin historiak hartu duen abiada, gizakiak ezin kontrolatu duena, da berau zurrunbiloan daramana^[29]. Gizakiak (eta gizarteak) egokitu egin behar du erritmo horretara; ezin atzera egin, ez aldera geratu, eta menderatu ere ezin du, ez daukalako nola egin jakiteko pentsamendu bat eta balio eskala bat. Halere, ongi uler bedi, funtsezko arazoa ez da ideologikoa. Zalantza gabe, gizarte modernoak badu hamaika problema ideologiko, politiko, etiko, eta abar, baina gaitzon erro-erroan hauxe dago:

 

La crisis de nuestro tiempo tiene, en realidad, una causa de origen puramente material y técnico, más que ideológico. Es cierto que existe una crisis ideológica profunda, pero si se consideran las cosas desde cierto punto de vista parece que esa crisis es en gran parte la consecuencia, más que la causa de la revolución técnica a que asistimos^[30].

 

Teknologiarekin batera, metodo tekniko eta zientifikoak hedatzea dator, eta mentalitate zientifikoaren nagusitasuna espirituetan. Horren ondorio batzuek osatzen dute krisiaren diagnosia.

     Pentsamenduarekin hasteko: auzitan jarriak daude gure belaunaldiak aurreko belaunaldiengandik hartu zituen balio guztiak edo ia guztiak. Oraingo belaunaldiek borrokatzen dituzten ideien artean, maiz-sarri, sinespen erlijiosoak daude. Gure aurrekoen ezjakintasuna eta superstizioa aipatzen dira. Ateismoa ez da jada fenomeno bakana, jarrera kolektibo txit arrunta baizik, eta zenbaiten begitan aurrerapen handia eta baldintza beharrezkoa humanismo berri bat eraikitzeko. Sozialki, gero: familia puskatu egin da (belaunaldien arteko borroka larritzea, eta abar ondorioztatuz handik); komunitate landatarra aurki galtzeko bidean doa, hiritartzen ari den mundu honetan; industriak eragiten dituen migrazio masiboekin, elemenia deserrotuz, oroimen, historia, tradizio eta ez eredu kulturalik gabeko jendez, mugikortasun handiko eta oreka gutxikoz betetzen dira hiriak. «El desarraigamiento produce un tipo amorfo de hombres, pretendidamente universales, pero que son en realidad juguete de muchos vientos»^[31]. Nazioarteko ondorio politikoekin jarrai liteke, eta abar. Problema guztion gakoa, esan bezala, gizakiari buruz gain handitu zaion garapen teknologikoa da. Aurrerapen tekniko erraldoiak bai gizakiaren (manipulazio genetikoa), bai gizartearen (manipulazio soziala: propaganda, etab.) kontrol posibilitate materialak eskuratu dizkio gizadiari; bitartean, moralki ipotx, gizakia ez dago gaituta ahalmen horiek behar bezala erabili ahal izateko. Alderantziz, bitartekoen teknologia lasterka goititzen zen artean, gizakiaren balioa zatikatu eta desegin egiten zuen zientzia horrek berak («gaurko tragedia»). Hain zuzen, hutsune horretan ikusten du Santamariak kristautasunak ekar diezaiokeena humanismo berriari.

 

La contribución de la Iglesia a la creación de una humanidad nueva, más generosa, menos egoísta, más consciente de la solidaridad histórica y de la responsabilidad colectiva, consiste precisamente en reafirmar al hombre en la plenitud de sus valores. En estos últimos tiempos se han manifestado importantes corrientes del pensamiento que tienden a ignorar estos valores. Se ha realizado una labor de crítica en todos los órdenes, de la cual el hombre ha salido muy mal parado, y así ha nacido una corriente de desconfianza radical en la razón humana como auténtico medio de conocimiento de la realidad que transciende a lo inmediato. Los fines y los destinos individuales han sido sacrificados a los colectivos, quedando éstos, a su vez, mal definidos por fórmulas que conducen finalmente a la negación de la libertad personal y de la responsabilidad moral del hombre como fundamentos de la vida social. Esta línea de pensamiento ha llevado a una gran parte de la humanidad a la desesperación y a la desconfianza más completa^[32].

 

Beste behin, honela deskribatu du krisi modernoa:

 

A mi juicio, hay en nuestra sociedad una crisis de fe —no sólo de de fe religiosa, sino de cualquier especie de fe—. Hay también una crisis de confianza en nosotros mismos y, por supuesto, en los demás. Pero sobre todo hay una crisis de identidad, una terrible crisis de identidad, tanto en los hombres como en los pueblos^[33].

 

     Hori da modernitatearen krisia, edo modernitatearen tragedia, eta errealitate Horretara nahi luke Kontzilioak egokitu Elizaren mandatua eta presentzia. Nolabait, Elizaren krisia ere bada hori. Espainian, aldiz, egokitzapen-ahalegin horiek ez bide dute guztien ulerpena ikusi. Hainbat fededun zintzo eskandalizatu egin omen da, Eliza aldaezinean halako aldakuntzak sentitzean. Jende horrek, bere modura, teologo frantsesen edo alemanen berrizalekeria edo Aita Santuren baten kaskarinkeria bezala ulertu edo esplikatu nahi izan ditu gauzak.

 

No miden el alcance histórico y la profundidad de la crisis —notatu du Santamariak— [...] Confían en que todo esto no sea más que una crisis pasajera y piensan que, tan pronto como los dirigentes eclesiásticos se decidan a usar de sus báculos con la debida energía y agilidad, todo volverá en la Iglesia al cauce autoritario del que nunca debió haberse salido^[34].

 

Beste batzuei, ikuspegi politikoagotik, Eliza, ordenaren habe sendoena lehen, endreda-makila tirtiri bilakatu dela iruditu zaie,

 

... refugio y semillero de espíritus críticos y rebeldes, que con su afán de plantear problemas y agitar reivindicaciones, ponen más o menos en peligro la estabilidad del quehacer ciudadano^[35].

 

Batzuek zein besteek, dio Santamariak, tutik ere ez dute ulertzen zer ari den sakonki gertatzen.

     Esan daiteke eginkizun horri eskainita dagoela parte handi bat Santamariaren obra guztian: mundu modernoan, kristauarentzat leku bat egiteari; edo, alderantziz formulatu nahiago bada, fedearen laguntasun-, edertasun-, argitasun-ekarpenaren bitartekotza egiteari, mundu modernoaren osasunerako. Problema, era horretan, berri-berria da: «No parece que haya en la historia del cristianismo precedentes de una cosa así». Eta ez da axalkerietan ibiltzeko kontua. Garrantzi maximoko arazoa da: «La cuestión está en saber cómo se puede seguir siendo un hombre de fe y cómo puede vivir y manifestarse esta fe en un mundo como el nuestro»^[36]. Hirugarren mementoa, krisi erlijiosoan, oraingo aro «postkristauarena» genuke: nolabait ebanjelioari zordun sentitzen zaion, baina Elizarekin loturarik ez duen jende edo gizartearena. Baina ez da Santamariaren gustukoa izan kontzeptu hori^[37], eta izendatu nahi duen errealitatea ere ez da gustukoagoa izan. Hau da, indiferentismo ideologikoa. Lehenagoko aldi batzuei begira deritzonez, elkarrizketa batean,

 

... orduan ideologien artean gerla zegoen. Gaurko egunean ez dago gerla ideologikorik, postmodernismoan gaude, milurte honetako azken hamarkadan: ugaritasunaren gizartea da oraingoa, nahikeriaren gizartea; xedea ondo bizitzea da. Ez dago elkarrekin erkatzeko moduko ideologiarik, hemen bertan. Europan, garai batekin alderatuta, zer ideologia desberdin daude ba? Ia ez dago [...]. Ideologiak desagertzea ez da ona. Jenderik gehienak gaur egun ez du arazo ideologikorik, erlijioarekin ere gauza bera gertatzen da. Postmodernismoa: borroka ideologikorik ez, ideiarik ez, filosoforik ez, historiaren une aspergarri bat^[38].

 

Eta beste batean, problemari orokortasunean helduz:

 

Nork hitzegiten du egun benetako sozialismoaz? Benetazko ezkerraz? Esistitzen al da benetazko ezkerrik? Esistitu daiteke egungo gizarte pragmatikoan? zeinak ongitasuna besterik ez duen desio... Munduko bigarren guduaren ostean sortu den gizarte honek benetazko axolagabekeria adierazten du gai hauekiko, egun ez da komunismo gogorraz mintzatzen, ez eta ere komunismo armatuaz, gauza erabat aldatu da. Postmodernitatea ez da moda bat, sakonagoa da, batipat kultura eta filosofia mailan antzematen dena; egun ez dago filosofo haundirik, ez da posible gainera egon daitezen, ze filosofia, metafisika ez bait dira interesatzen gutxi bat sikiera, gaurko gizon-emakumeari ezin zaio garrantzizko galderarik egin, ez du deusik jakin nahi denbora batean gizartea nahastu zuten gaietaz, ez du sikiera planteia diezaioten onartzen... Ateismoa adibide: XIX. mendearen amaieran halako borroka gogorrak eragin zituenak, ba egun axolagabekeria besterik ez du eragiten, jendea ez da eztabaidan sartzen. Zentzu honetan ere, zenbat marxista benetako dago orain? Zenbatek letzen du Marx? Nik letu eta azpimarratuak dauzkat bere lanak, aizu, lehen genuen interes hori... akabo!^[39].

 

Giro horretan erlijiozkotasunaren garabide bat izan liteke sektetan, edo erlijiozkoak ez diren alorretan, forma berriak hartzea. Baina goazen bideak erlijioarentzat emaitza askoz negatiboagoetara darama seguruenik:

 

El problema de la fe si lo cogemos profundamente hay que hacerlo en función de la civilización. ¿Es que va a aparecer una civilización completamente sin fe? ¿Es que va a aparecer una civilización en que los problemas de la vida y la muerte queden ya por completo eliminados, y la muerte aparezca como un hecho totalmente natural y que el sentido de la vida no le preocupe a nadie? ¿Puede haber esa civilización? Yo creo que sí, que está apareciendo^[40].

 

Erlijioa, eta kezka erlijiosoak, gutxiengo txiki batentzat geratuko dira, orduan.

     Krisiak beste zentzu batzuk ere har ditzake: adibidez, Ekialde-Mendebal eten politikoarekin, sakonkiago mundua bi kulturatan etenda dagoela ohartzen du Santamariak. Zalantzarik gabe, une horretako Euskal Herriari begiratzen dio (1967), eta hemengo gazteriari, batik bat^[41]. Marxismoak edo delakoak, materialismo dialektikoak, «zientzia» ordezkatzen du. Eta zientziak ohore handia du gure gizartean.

 

Con Freud, Marx y el 'mito-análisis' en la mano, esta gente nos analiza el inconsciente, nos revela las motivaciones sexuales de nuestros actos, aparentemente los más distinguidos y nos demuestra cómo dos y dos son once (en el sistema de base tres), que nuestras presuntas ideas no son sino un subproducto de la sociedad alienada y alienante en que vivimos [...]. En resumen, nos dejan como un trapo y completamente desacreditados ante la juventud 'humanista-empirista', tan fuertemente anclada en la ciencia como ustedes y yo sabemos^[42].

 

     Ez malezia pixka bat gabe, balio tradizional denak ostikatuz memento batean Euskal Herria inbaditu duen «marxismo» zientista aipatzen du Santamariak testu horretan. Euskal kulturaren eta gizartearen krisi une hori maiz aipatu da, orain berriro egin behar izateko. Halere, irakurleak ez ahaztekoa izango da Santamariak lan egin duen aroan une inportante bat izan dela aldagoi iraultzaile zientifikoaren horixe. Ideia berrien aurrean «existe la impresión —aitortu nahi izan du nolanahi ere Santamariak— de que a eso que pudiéramos llamar el 'mundo creyente' se le ha quedado muy viejo el armamento cultural»^[43]. Aspaldian oso atzera geratutako kultura baten problema.

     Garaiarekin beste desfase puntu bat egon da kultura kristauan zientzia modernoarekiko, munduaren eta gizakiaren ikusbide ebolutiboan. Munduaren kontzeptu kristau tradizionala, kreazioaren kondaira biblikoak irakatsia izan da, eta kategoria aristotelikoetan sistematizatua; gizakiaren kontzeptu kristaua (jatorriarena eta naturarena, oldarkortasunarena edo gaiztakeriarena, eta abarrena), Darwin gabe osatua da. Teilhardek, horregatik, Elizan gorabeherak nozitu arren, jende askori «esperantza bideak» ireki dizkiola esango du Santamariak. Alde bat nabarmendu behar baita hemen:

 

El problema que Teilhard se había planteado era nada más y nada menos que el de construir una interpretación total de la evolución del Universo —materia, energía, espíritu, vida, hombre— que abarcase el conjunto del proceso, desde la materia física y biológica hasta las más altas realizaciones del espíritu y de la creencia religiosa. Es evidente que esto no era un problema estrictamente científico pero tampoco un problema teológico. ¿En qué terreno se movía, pues, la exposición de Teilhard sobre el fenómeno humano? A mi modesto juicio en un terreno esencial —y a menudo despreciado tanto por los científicos como por los teólogos— que es el de la creación poético-filosófica, un poco a la manera de los grandes filósofos presocráticos^[44].

 

Alegia, arazoa ez da hainbeste Teilharden usteek zenbateko balioa duten hertsiki, zientzia biluz bezala neurtuta, edo teologia hertsi bezala pisatuta. Ez bata eta ez bestea ez baitira, osoki, zerbait berria asmatzeko saioa baizik. Santamariak sentitzen duen beharra eta Teilharden obran estimatzen duena da zientzien material berriekin mundua berriro birpentsatzeko saioa, ikuspegi sintetiko bat garatzekoa zientifiko-filosofiko-teologikoa; hau da, historia intelektual modernoan banatu eta askotan etsaitu diren ikusbide horiek berriro bateratu eta bizitzaren zentzu baten eran lore sortatzekoa. Zientzia «poetikoki» gainditzea ez zaio Santamariari jada eskandalagarria iruditzen, baizik premia-premiazkoa gaur egun. Eta ez kasu partikularren baten soluzio gisa, beste erremediorik ez dagoelako-edo zientziaren mugengatik oraingoz, baizik jarrera intelektual oinarrizko gisa.

 

Uno se pregunta si en la situación actual del mundo, de la ciencia y del pensamiento, la Filosofía no va a tener que ir a un nuevo presocratismo que encarne en forma poética profunda las grandes intuiciones del vivir contemporáneo. Algo que dentro de diez mil años podrá quizás ser apreciado como la postura más fecunda y creadora de futuro de esta gran crisis^[45].

 

Filosofiaren birjaiotza baten beharra da, hortaz, Santamariak iradokitzen diguna, krisi hau gainditzeko.