"Plazas con frontón en Euskal Herria" Pamielak 2023an argitaratutako liburua da, Alberto Ustarroz eta Manuel Iñiguez arkitektoek idatzitakoa. Lan garrantzitsua da hirigintzaren ikuspegitik, zeren eta, pilotaren eta frontoien inguruan bibliografia ugaria egon arren, liburu gehienek ez dute jorratzen frontoien dimentsio urbanoa; eta liburu hau horretan zentratzen da, hain zuzen.

"Plazas con frontón en Euskal Herria" liburuaren azala, Otxandioko frontoi monumentalarekin.

Liburua Ustarroz eta Iñiguezek sinatutako lana da, baina aitortzekoa eta txalotzekoa da, halaber, Daniel Carballo hirigintza-irakasle eta pilotariak egindako koordinazio-lana. Zeren eta lanaren zati handi bat 1997-2000tik egina egon arren ikerketa-lan kolektibo baten ondorioz (nik neuk ere parte hartu nuen ikasle moduan), behar-beharrezkoa zen testuen, planoen eta argazkien bilketa-, txukuntze- eta antolaketa-lan handi bat egitea liburua argitaratu ahal izateko. Eta hori Carballok egin du, bere doktorego-tesia ere pilotaren eta frontoien inguruan 2017an egin ondoren (liburuaren azpi-izenburua, "La transformación del juego de pelota y su implantación en los centros históricos" haren tesian oinarrituta dago).

Liburuan ageri den Mues herriko frontoia eta jatorrizko bi argazki, 2000ko hasieran neuk egindakoak.

Mende laurdena pasa da, beraz, hasierako ikerketa-proiektutik. Baina emaitza bikaina da. Euskal Herri osoko 36 frontoi-plaza hoberenen katalogoa erakusten duelako, hiri-tipologia ezberdinetan antolatuta: plazaren erdian kokatutakoak, elizaren atarian ezarritakoak, eta abar luze eta interesgarri bat.

Iñigo Viar irakasleari (dagoeneko desagertuta dauden) Dimako frontoiko harmailetan 1999ko amaieran neuk ateratako argazkia.

Lanak zer pentsa ere ematen du, frontoi horien egungo egoeraren inguruan. Batzuk estali direlako azken urteotan. Arabako Apilaizkoa (2020-2021ean estalia) edo Bizkaiko Dimakoa (2005ean estalia) kasu. Egia da euria egiten duenean espazio horiek erabilgarriagoak direla orain, baina estetikaren eta hiri-ikuspegiaren aldetik bidean zerbait galdu ez ote den sentsazioa geratzen zait batzuetan.