Artikulu hau jatorriz The Conversation atarian argitaratuta dago.

Ikastetxean, historiako eskoletan, iberiar penintsulan erromatarren zibilizazioak utzitako ekarpen nagusia haien errepide sarea izan zela esaten ziguten: Mediterraneoko zibilizazioa garatzen lagundu zuen komunikazio sarea.

Hala eta guztiz ere, errepide haietako gehienak desagertu egin dira edo aldaketa handiak jasan dituzte. Baina ez dago dena galduta. Azken urteotan egindako azterlan batzuek errepide horien inguruko ezagutzak bultzatu dituzte eta tarte berriak ireki dituzte.

Galtzaden % 10 bakarrik kontserbatzen da

Kopenhagueko Unibertsitateak egindako azterlanaren arabera, erromatarren galtzaden dentsitate handiena duten tokiak dira gaur egun jarduera ekonomiko handiena dutenak. Izan ere, azpiegitura horiek Erdi Aroko merkatu hiriak sortzea sustatu zuen, eta horiek izan ziren Europako hiri moderno gehienen jatorria.

Baina, garrantzi handia izan duten arren, ez dira ondare mailako elementu esanguratsutzat jo eta errepide haien kilometro gutxi daude kontserbatuta. Isaac Morenok, ingeniaritza erromatarrari buruzko bere ikerlanak direla eta Frontino domina eskuratutako historialari eta ingeniariak, egiaztatu dutenez, errepide haien gutxi gorabehera % 10 bakarrik daude gaur egun.

Alde erromatarren galtzadak ez diren arren, administrazio batzuek hala izendatu dituzten bideak daude. Izan ere, erromatarren galtzada edo zubia deitu izan zaie harrizko galtzada eta zubiei, nahiz eta jatorri horretakoak ez izan. Egia da harria material garrantzitsua izan zela erromatarren eraikuntzetan, baina egitura bat "erromatartzat" hartzeko, eraikuntza horretan erabilitako teknikak eta metodoak ere erromatarrak izan behar dira.

Bestalde, benetan erromatarrak diren bideak bizkorrago suntsitu dira azken ehun urteotan obra modernoak eraikitzeko lanak direla eta. Erromatarren galtzaden osaera eta trazaduraren ezaugarriak ez ezagutzeak eragin du hori guztia.

Galtzada ezezagunak topatzeko erabilitako tresnak

Iberiar penintsulako erromatarren bideak aztertzeko erabili izan diren iturri geografiko historikoak erromatarren ibilbideak izan dira batez ere. Ibilbide haiek Erdi Aroan eskuz idatzitako kodexetan iritsi dira gaur egun arte.

Erromatarren ibilbideak Inperioko galtzadetatik igarotzen ziren ibilbideak dira, eta igarotzen diren hiriak erabiltzen dira haiek deskribatzeko. Toki horiei geltoki edo mansio deitzen zaie. Ibilbide batzuen kasuan, gainera, elkarren arteko distantziak ere azaltzen dira.

Adibide gisa, Antoninoko ibilbideko Asturica (Estorga) eta Caesaraugusta (Zaragoza) arteko bidearen lehen zatia aipatuko dugu. Bideak honako hauek zeharkatzen zituen:

• Brigeco (?), 40 m.p.-ra. (milia erromatarrak, 1.480 metro inguru)
• Intercatia (?): 20 m.p.
• Tela (?): 22 m.p.
• Pintiam (Padilla de Duero): 24 m.p.
• Raudam (Roa): 11 m.p.
• Cluniam (Peñalba del Castro): 26 m.p., 16 m.p.

Ibilbideen nondik norakoak ezagutu ahal izateko, zeharkatzen zituzten geltokien posizioa ezagutu behar da. Eta aurreko galdera ikur horietan ikus daitekeen moduan, kokalekua ezagutzen ez dugun geltoki ugari daude. Izan ere, antzinako kodexek ematen dituzten koordenatu geografikoak ez dira behar bezain zehatzak.

Gainera, ibilbide batzuetan akatsak daude distantzietan eta ez dago geltokirik. Hori dela eta, ikertzaileek modu desberdinetan interpretatzen dituzte ibilbide horietako batzuk eta, ondorioz, ibilbide bererako hainbat egilek proposatutako ibilbideek udalerri ezberdinak zeharkatzen dituzte.

Erromatarren galtzadak aurkitzeko modu berriak

Isaac Morenok zuzendutako ‘Vías romanas en Castilla y León’ lanean, Espainiako komunitate horretan erromatarren bideak aurkitzeko proiektu aitzindaria egin zuten.

Hala, ibilbideak interpretatzeko, arkeologia azterketa bat egin zen ingeniaritzako ezagutzetan oinarrituta, eta urte eta garai desberdinetan ateratako inguruko aireko argazkiak aztertu ziren, lur haien azpiko bideek utzitako aztarna ikusteko. Gero, galtzadan bertan, indusketa arkeologikoak egin zituzten.

Ordura arte, erromatarren galtzadak aztertzeko egindako indusketa lan arkeologiko gehienetan, bidearen zati batean bakarrik oinarritu ziren. Aipatutako kasu horretan, ordea, azterketa kokapen geografiko zabalera hedatu zen: iparraldeko azpimesetara.

Horri esker, orain erromatarren bideetako kilometro gehiago ezagutzen ditugu, eta badakigu zein diren bidea eraikitzeko erabilitako teknika eta konposizioa.

Azken urteetan, beste egile batzuek antzeko ikerketak egin dituzte Iberiar penintsulako erromatarren bide zatiak identifikatzeko. Horien artean, azpimarratu beharrekoak dira Erromatar garaiko galtzadei eta Ciudad Realeko Via Augustari buruz Aranzadi Zientzia Elkarteak egindakoak.

Erromatarren bide sarea ezagutzearen onurak

Ingeniaritza zibilaren ondare horretatik geratzen zaizkigun aztarnak ezagutzeak aukera ematen du gaur egungo obra zibiletan horiek guztiak kontuan hartzeko.

Hala, Europa mailan aitzindaria izan den jarduera egin da Espainian: Soriako (Gaztela eta Leon) autobidea eraikitzeko lanetan, proiektua aldatu zen, handik igarotzen den erromatarren garaiko galtzadari kalte gutxiago egiteko, eta galtzada egokitu zuten kultura arloko turistek eraikuntza hura ezagutzeko aukera izan zezaten. Horri esker, Numantzia mitikoa bisitatzeko asmoz Soriara joaten diren bidaiariek benetako erromatarren galtzada batean paseatzeko aukera izaten dute.

Zutik dirauten (benetako) erromatarren garaiko galtzaden kilometro urriak suntsi ez daitezen, interesgarria litzateke goian aipatutakoen antzeko azterlana egitea eta Espainiako gainerako komunitateetan aplikatzea. Eta, noski, administrazio publikoek azterlan horretan identifikatutako galtzadak defendatzea.