Giza eskubideak birpentsatzea, gizatiar izaera hori birpentsatzea proposatzen duzu. Zergatik ez da, bada, baliagarria gaur egun darabilgun definizioa?
Giza eskubideei egiten zaien kritikak oinarrian dauka subjektu maskulino, mendebaldeko eta heterosexualaren kontzeptualizazioa. Giza eskubideen unibertsalizaziorako asmoa dago hor, baina benetan ardatza lehen aipatutako subjektu jakin hori da. Gizatiar izaera horren definizioak gizakia gainerako espezie, animalia, landare, eta abarretik bereizten du.
Beste gizarte batzuetan gizatiar izaeraren kontzeptua ez dago animaliengandik banatuta, ezta ingurumenetik, edo gainerako gizakiengandik ere. Hori dela eta, intersubjektibitateaz hitz egiten dugu, eta horregatik proposatzen dugu birpentsatzea, gizatiarraren beste adiera eta kontzeptualizazioak onartu. Adiera horrek ez du soilik gizaki guztiz autonomoa, errealitatetik at dagoena, kontuan hartzen. Oinordetzan heldu zaigun gauza bat da, Ameriketan esan nahi dut; gizakiaren kontzeptualizazio judu-kristaua da, zeinaren arabera gizakia edo gizona Jainkoaren irudira sorturik dagoen, eta natura bere "biziraupenerako" tresna besterik ez den. Kontzeptualizazioa problematikoa da; gizakia eta naturaren arteko banaketara eraman gaitu, natura menperatu eta ustiatzera, hain zuzen ere. Arazoaren zati bat horixe berori da.

Tradizio judu-kristau horren arabera, emakumea gizon baten saihetsetik sortu zen, gainera.
Hain zuzen ere. Emakumeak gizaki horretatik gatoz, gizateriaren ikuskera oso hierarkikoa da. Pertsona askok uste dute berdintasuna dagoeneko mundu guztira zabaldu dela, baina ikusmolde hori hor dago. Eta hori da eztabaidatu behar dena.

Berdintasuna eta parekidetasuna bereizten dituzu, eta bigarrenaren alde egiten duzu, zer dela eta?
Kontzeptu desberdinak dira. Erdialdeko Ameriketako mundu-ikuskera askotan ageri da parekidetasuna, orekaren kontzeptuari dagokio, desberdintasuna onartzen duen gizateriaren oreka, hain zuzen ere. Berdintasunak dioenez, emakumea eta gizona berdinak dira. Parekidetasunak, berriz, emakumeen euren artean ere desberdintasunak daudela nabarmentzen du, baita gizonen artean ere. Eta, gainera, zergatik egon behar ote dira sexu edo genero bi?

Giza eskubideak birdefinitzeko, zure ustez, ikuspegi "deskolonizatzailea" beharrezkoa da. Zertan datza zehazki "deskolonizazioak"?
Giza eskubideen kontzeptua munduko leku askotan erabiltzen da, ez Ameriketan bakarrik, kontzeptualizazioak daude mundu arabiarretan, Indian, eta abar. Deskolonizatzeak esan gura du ez lehenestea Mendebaldetik datorkigun giza eskubideen kontzeptua, eskubide zibil eta politikoei lehentasuna ematen diena.
Mendebaldean giza eskubideei buruz jarduten denean munduko beste toki batzuen inguruan, eskubide politiko eta zibilei buruz ari gara, adierazpen askatasunaz, prentsa askatasunaz, erlijio askatasunaz, torturatzearen debekuaz; baina ez da gainerako askatasunez hitz egiten, berbarako, etxebizitza edo lana izateko askatasunaz, edo ingurugiroaren zaintzaz. AEBk giza eskubideen urratzailea da, beste gauza askoren artean, kartzeletako tortura kasuak direla eta, baina baita desberdintasun ekonomiko, sozial eta kulturalak direla eta ere.

«Mendebaldeak lehentasuna ematen die eskubide zibil eta politikoei»

Hortxe duzue herri indigena, afroamerikar eta latinoaren esplotazioa. AEB talde horien eskubide ekonomiko, kultural eta sozialen urratzaile handia da; horregatik giza eskubideak deskolonizatu eta birpentsatu behar dira modu zabal batean, ez ikuspegi zibil eta politikora mugatuta.

Gutxiengo batetik eratorria izan arren, gizon zuri heterosexualak gutxi baitira munduan, haien ikuspegia hegemonikoa da gaur egun. Hortxe ageri dira aurrez aurre zeure artikuluetan jorratu dituzun unibertsaltasuna eta "pluribertsaltasuna"?
Jakina, munduan ez dira hainbeste gizon zuri heterosexualak. Beraz, unibertsalismoa barik, "probintzialismoa" daukagu, nahiz eta unibertsal gisa saltzen diguten. Horregatik egiten dut berba kolonialismoaz eta inperialismoaz; beraien ikuspegia unibertsal legez inposatzen zaie herrialdeei, gutxiengo bati dagokiona bada ere. Ondorioz, "pluribertsaltasuna" behar dugu.
Giza eskubideen kontzeptu estatubatuarrak lotura handia dauka jabego pribatuarekin; eskubideak gizakiari dagozkio, berezkoak ditu, eta ezin dizkio inork kendu. Beste ikuskera batzuen arabera, eskubideek beraiekin dakartzate betebeharrak, beste gizaki batzuekiko, edota ingurumenarekiko. Ez badituzu zure eginbeharrak betetzen ez duzu eskubiderik izango, gauza bat besteari estuki lotuta doa.

Makina bat urte daramatzazu Ameriketako feminizidioen gaia lantzen. Genero indarkeriari buruzko lege berriek egoera aldatu dute?
Hamasei bat urte dira feminizidioen gaia, Mexikon eta Latinoamerikan, aztertzen nabilela; hainbat artikulu idatzi ditut, eta baita liburu bi ere. Legeek ez dute gauza handirik aldatu, lortu dute emakumea subjektu juridiko gisa agertzea, eta emakumeenganako krimenak zigor-kodean jasotzea.

«Legeek ez dute gauza handirik aldatu feminizidioan»

Dena dela, legeek apenas izan duten eraginik, arrazoi askorengatik, eta horietako garrantzitsuena erakunde juridikoak eurak nahikoa patriarkalak izaten jarraitzen dutela da. Gauza bera gertatzen da epaile eta prokuradoreekin, oraindik ikuspegi patriarkala baitute.

Emakumeek jasandako krimenak ez dira gizateriaren aurkako krimen bezala ikusten, subjektuen kontrako krimen legez.

Oraintsu, elkarte baten salaketaren arabera, Gasteizko emakumezko epaile batek sexu erasoa jasandako emakume bati galdetu omen zion ea "hankak ondo itxi" zituen. Hori hemen jazotzen ari da, Europan, 2016. urtean.
Horrelakoek argi uzten dute generoa ez dela bermea, ideologia patriarkala barneratuta dagoela. Legeak patriarkalak dira, eta haien aplikazioa eta interpretazioa ere bai.
Feminizidio edo genero indarkeria legeek beti ipintzen dute emakumea biktima gisa, modu zehatz baten jokatu behar duzu. Epaile horrena interesgarria da: genero indarkeria egoera batean erantzuten ausartzen bazara, orduan legeak erasotzaile legez ikusten zaitu. Ez duzu irtenbiderik, zure argudioak zeure kontra jar daitezke. Kontraesan hutsa da, legeak jarrera bakarra uzten dizu, biktimarena.

Eta zer da zehazki azkenaldian zure lanetan jorratzen zabiltzan"artibismoa"?
Feminizidio edo genero indarkeriaren inguruan elkartasun lanak egin dituzten artistak elkarrizketatzen ari naiz. Une honetan idazten nabilen artikuluek elkarrizketa horiek dituzte ardatz. "Artibista" kontzeptuaren alderik garrantzitsuena gizartean eragiten duten proiektu kolektiboen asmoa da. Zelan aurre egin minari, min ikaragarriari, ez soilik zigorgabetasun edo inpunitateari, baita gizaki baten galerari, alaba baten galerari, ahizpa bantenari… Hori egiteko modu bat baino gehiago daude, nik herri-artean sakondu dut. Herri-artea niretzat da, adibidez, amek egiten dutena: fededunak dira, asko, eta aldareak eraikitzen dituzte euren alaben omenez. Artea egiteko erak direla uste dut nik, eta herri-arte esaten diot ez zaidalako "arte folkloriko" hitza gustatzen, eta baita emakumeek ez dutelako egundo inongo arte eskoletan ikasi.
Beste alde batetik, arte eskoletan ikasi duten artistak ere elkarrizketatu ditut, arte esku-hartzailea egiten dutenak denak. Beraien sorkuntzen eta instalazioen bidez mina artearen bidez prozesatzen ahalegintzen dira. Berba egin dudan artistetako bat Diana Kahlo da, Frida Khaloren loba. Emakume itxurako irudiak sortzen ditu; pieza txiki batzuk erabiltzen ditu, koloretako bihi txikiak. Asko egiten du berba pieza horietaz. Orratzekin egiten ditu irudiak, eta behin baino gehiagotan odoletan egon da; hasieran ikaratu egin zen, baina ondoren konturatu zen berak sentitzen zuen mina ez zela ezer hildako emakumeek eta euren etxekoek sentitutakoaren aldean. Horrela, bere odola piezen parte bihurtu zuen metafora moduan.

Emakumea eta zinema Latinoamerikan gaia ere berbagai izan duzu egunotan Bilbon.
Feminizidioen gaia landu orduko egin nuen behar horretan. Emakumea eta zinemaz idatzi dut, baina baita ere zinema eta giza eskubideei buruz ere. Sasoi horretan jorratutako zenbait gai berreskuratu ditut Bilbon: zer esan nahi du emakumeek egindako zinemak, edo latinoamerikar zinemak, eta zergatik behar ditugun kategoria horiek, baliagarriak ote diren. AEBetan emakume latinoak biztanleen %17 gara, eta zinemagileak %1,7. Emakumezko zinemagileak gutxi dira mundu osoan. Beharbada, arte-zineman, jaialdietan-eta gehiago izango dira, baina aretoetan ez behintzat.
Lagun zinemagile bat daukat, emakumezkoa, arrakasta handia izan duena. Oscar sarietan izendatua izan da behin baino gehiagotan. Aitortu izan dit bera estudioetara sartzen denean susmoa duela jendeak euren neskamea ikusten duela. AEBetan latinoamerikar gehienak neskameak edo lorezainak dira. Orduan, bere buruari galdetzen dio: nork emango ote dit dirua nire proiektuetarako begiratzen nautenean neskamea ikusten badute? Oraindik desberdintasun handiak daude, baita hautemateetan ere.

Argazkiak:

Mikel Mtz. de Trespuentes. UPV/EHU

https://www.americanquarterly.org/interact/americas.html#Fregoso