"Super-hauteskunde urtea” izendatu dute 2024. urtea, nazioarte-mailan egingo diren hauteskundeen kopurua ikusita. Oihartzun mediatiko handia izango duten bi kasu aipatzearren, AEBetako Presidentetzarako hauteskundeak eta Europako Parlamentukoak aipa daitezke. Dena dela, gure inguru hurbilean izan dira eta izango dira ere nahikotxo: Galizian otsailean,  Katalunian maiatzean…

Euskadin errealitate horrek badu bere isla. Epe laburrean –urtebete gutxi gorabehera–, herritarrok lau aldiz deituak izango gara hautestontzietara. Azken hauteskunde-zikloa 2023ko maiatzean hasi zen, Udal eta Foru Hauteskundeekin, eta, ondoren, uztailean, Hauteskunde Orokorrak egin ziren. Datozen hilabeteetan, Eusko Legebiltzarrerako (apirila) eta Europako Parlamenturako (ekaina) hauteskundeak egingo dira. Horrela, hauteskundeak, gutxitan bezala, gaurkotasun-gai bihurtu dira. Hautestontzietara egindako deien ondorioz, epe horretan botere legegilea osorik berrituko da eta, horren ondorioz, botere exekutiboa ere bai. Hala ere, hauteskunde-deialdi guztiek ez dute emaitza bera "sortzen" eta ez dute garrantzi bera izaten, ezta herritarren eztabaidetan ere. Horregatik, politika zientziak eta soziologia politikoa ikuspegi desberdin baina osagarri batetik gaia jorratzen saiatu dira aspalditik.

Lehenik eta behin, gogoratu behar da teoria klasikoak lehen mailako eta bigarren mailako hauteskundeak desberdindu zituela. Lehenengoen artean, eguneroko jarduera politikoan garrantzia duten deialditzat jotzen direnak topa ditzakegu. Oro har, presidentetzarako hauteskundeak (Frantziaren kasuan) edo estatu-mailako legegintzakoak (Diputatuen Kongresua) izan ohi dira parte-hartze handienekoak, eta proiekzio mediatikoa ere zabalagoa izaten da. Bigarren mailakoek, berriz, gainerakoak bilduko lituzkete, eta horietan parte-hartzea txikiagoa izan ohi da. Gainera, herritarrek bozkatzeko era desberdina dute, «kostu-onura»-ren logika murriztu egiten baita. Hala eta guztiz ere, hauteskunde-prozesuek ezaugarri propioak dituzte, emaitzetan zuzenean eragiten dutenak.

Bestetik, ezin da ukatu hauteskunde-sistemetako zenbait elementuk duten eragina. Ezagunenen artean hauteskunde-formula dago. Nazioartean, hainbat arau matematiko erabiltzen dira boto-kopurua eserleku edo ordezkaritza instituzional bihurtzeko. Euskadin, D 'Hondt sistema (ezin baitzaio lege deitu) da erabilitako formula. Horietako bakoitzak bere ondorioak ditu, eta aniztasun handiagoa edo txikiagoa sortzen du legebiltzarretan, baina ez berez, baizik eta hain ezagunak ez diren beste osagarri erantsi batzuengatik. Aurrekoari hertsiki lotuta, hauteskunde-muga aipatu behar da. Gutxitan aipatzen da, baina hauteskunde-lehiaketa mugatzen du; bereziki, lurralde-ezarpen handirik ez duten edo hauteskunde-tamaina ertain edo txikia duten alderdi politikoentzat. Alderdi politiko batek ordezkaritza-banaketan sartzeko lortu behar dituen botoen ehunekoari dagokio (kandidatura, baliozko boto...). Ehuneko handienetik txikienera, hauteskunde legegileetan (Hauteskunde Orokorrak) langa % 5ekoa da; Eusko Legebiltzarraren kasuan, muga hori % 3koa da (2000tik aurrera), eta Europako Parlamenturako hauteskundeetan (Espainiako kasuan), berriz, ez dago mugarik. Horrela, aktore politiko guztiek ez dituzte banaketan sartzeko aukera berberak, erabilitako formula matematikoa gorabehera. Errealitate hori, beste behin ere, sistemaren gehiengoetan edo proportzionaltasunean islatzen da. Hala ere, hauteskunde-arloko legegileek azken emaitzan eragina duen beste pieza bat ere erabiltzen dute: hautesbarrutia. Hitz gutxitan esanda, ordezkaritza hautatzeko erabiltzen den eremu geografikoa da, hau da, pertsonak non hautatzen diren. Udal-deialdi batean, barrutia udalerria bera da; foru-barrutietan, eskualdeak; Eusko Legebiltzarrean, Lurralde Historikoa, Hauteskunde Orokorretan bezala; Europako Parlamentuan, berriz, barruti bakarra dago (Estatu osoa).

Hain zuzen ere, aurreko puntu guztien konbinazioak salbuespen bihurtzen ditu Europako Parlamenturako hauteskundeak. Emaitzetan eta “eskaintza” politikoan ere. Alderdi batzuek beste alderdi batzuekin batera koalizioetan edo bestelako hautabideetan aurkezteko joera dute, hauteskunde-pisua handitzeko asmoz. Kasurik argiena dira alderdi nazionalista/erregionalistak (Estatu Mailakoak Ez diren Alderdiak-PANE) edo Estatu Mailako Alderdi Ertainak (PAE), hauteskunde-lehian hauteskunde-oztoporik gabe nabarmentzeko bat egitea erabakitzen dutenak. Egia da, halaber, proiektu bat sendotzea lortzen duen PAE batek erraztasun handiagoa duela Europako ordezkaritzara iristeko, beste edozein hauteskundetan baino, Podemos-en hasieran gertatu zen bezala.

Azkenik, sistema ororen oinarrizko beste ezaugarri bat eserleku-kopurua da. Elementu kuantitatibo hori ere ez da hutsala, eta ez da beti kontuan hartzen dagokion neurrian. Demokrazien artean, munduko legebiltzar handiena Alemaniako Bundestag-a da (736 kide), eta ondoren Europako Parlamentua (705). Hala ere, Alemaniako Errepublikak 83 milioi biztanle baino gehiago ditu, eta Europar Batasunak, ia 450 milioi biztanle. Ondorioz, eserleku bakoitzak pertsona-kopuru oso ezberdina ordezkatzen du. Hurbilago begiratuta, 75 eserlekuk osatzen dute Eusko Legebiltzarra; 25 eserleku Lurralde Historiko bakoitzeko. Hori ordezkaritza konfederaltzat hartu izan da askotan, hiru lurraldeen biztanle-kopuruak oso desberdina baitira. Horrela, Araba kasu bereizi bihurtu da hauteskunde autonomikoetan. Arabako lurralde osoan oinarritutako hauteskunde-barrutia, % 3ko hauteskunde-muga eta D'Hondt formula 25 eserlekuen banaketan aplikatzeak erraztu egin du Unidad Alavesa, UPyD edo VOX bezalako alderdiek ordezkaritza lortzea.

Lau elementu baino ez ditugu aipatu, eta beste asko gehitu daitezke; hala nola hautagai-zerrenda mota, hauteskunde-egunaren iraupena edo botoa emateko lekuaren kokapena. Laburbilduz, hauteskundeen prozesu osoari erreparatu behar zaio, ez bakarrik azken emaitzari (erakunde-ordezkaritza), eta kontuan izan behar da bere osotasunean, haren ezaugarri guztiak barne. Puzzle elektoralaren pieza bakoitzak bere eragina du. Hautestontzi garden berberean sartu ohi dugu botoa, baina bi hauteskunde ez dira inoiz berdinak.