Ulermenezko irakurmena eta konplexutasuna

Zientzia esperimentaletan dagoeneko onartu da mundua ezin dela ikertu modu estrukturalistan (taxonomiak, prozedurak, metodologiak… erabiliz) eta alde batera utzi beharko genukeela Ordena eta Progresoaren ideia. Munduak ez du horrela funtzionatzen, eta are gutxiago gizakion buruak (inor animatuko balitz, honatx Edgar Morin-en bi liburu sarean deskargatzeko: Introducción al Pensamiento Complejo eta Los Siete Saberes Necesarios para la educación del futuro). Baina gu kaxkagogortu gara ikasleak homogeneizatu behar ditugula eta denek gauza berak jakin behar dituztela, eta guri bururatzen zaizkigun erak erabiliz ikasi behar dituztela gainera.

Edgar Morin-en lanak luzeak eta oso garatuak dira, horregatik hona ekarriko duguna entresaka baino ez da, irakurmena lantzeko ideia batzuk emango dituelakoan.

Konplexutasunaren printzipioak eta irakurmena

Konplexutasuna, elkarrekin ehunduta egotea. Zatiak bortizki banatuz gero, ehuna baliogabeturik geratzen da, sinpleturik edo konplikaturik. Edgar Morin-en hitzetan (1999, 250-251. or., itz.), “Ezagutza existitzen da antolaketaren aldetik konplexua delako. Antolaketa konplexu hori, aldi berean itxia eta irekia dena, mendekoa eta autonomoa, errealitatea hizkuntzarik gabe itzultzeko moduak eraiki ditzakeena (…) pentsamendu konplexuaren beharrean dago, elkarren arteko beharra, dimentsio aniztasuna eta paradoxa tratatzeko”.

Konplexutasuna ulertzeko, duela 2.500 urte abiatutako eztabaida bat ekarri beharko genuke: bata eta anitza. Heraklitorentzat, eta neurri batean Zenonentzat ere, bata eta anitza, baita bata eta bere aurkakoa ere, elkarren beharrean daude, ezin dira existitu beste gabe, bestea da zentzua ematen diona, eta prozesua amaituko dela ematen duenean, berriz hasten da. Anitza osotasun gisa ulertzen badugu, orduan printzipio hologramatikoa formulatzen ariko gara: osoa eta atalak aldi berean eta elkarreraginean ikustea; bata osoan ikusten da eta alderantziz.

1. Printzipio hologramatikoa eta irakurmena

Printzipio hau ikasgelan aplikatzen dela esan daiteke, hein batean: suposatzen da testu osoa bere zatietan islatzen dela (ideia nagusiak) eta alderantziz. Eta “osoa” testua izan beharrean testuingurua dela ulertzen bada, hori ere hein batean lantzen da: autorearen testuinguru soziopolitikoa, historikoa, komunikatiboa, pertsonala… landu ohi delako eskolan. Hala ere, hori oso mugatua da.

Printzipio hologramatikoa lantzeko, testuaren zatiak testura hurbiltzeko modu bat baino ez da, ez testuaren deskonposatzea (edo disekzionatzea). “Osoa”, ikuspegi honetan, autorearen testuingurua eta testuaren eraikitzearen testuingurua ezezik, irakurlearen eta irakurle-taldearen testuinguru situazionala ere bada: noiz, norekin, nola irakurtzen ari den, zein den irakurketaren hezkuntza-testuingurua, komunitatea, egoera soziopolitiko-kulturala… Horregatik, ez da gauza bera testu bat ikasgelan irakurtzea edo etxean, edo autobusean, edo ahopeka, edo ozenki, edo lurrean erdi-etzanda, edo liburua mahai-gainean jarririk, edo liburutegi batean… Eta ez da gauza bera testu bat irakurtzea testuinguru kultural batean edo bestean, matrize kulturalaren arabera ere desberdina da…

Horrek beste puntu batera garamatza: autoulerkera eta autoezagutza ulerkeraren eta ezagutza sozialaren eraikitze kolektiboaren interdependenteak dira, elkar elikatuz eta pentsatzeak/egiteak/sentitzeak ugarituz dimentsio bakoitzean (banakoa, taldekoa eta kolektiboa). Berdin esan dezakegu bestearen ikuspegiari buruz: Gua ezinezkoa da Besteak gabe, eta testuak horretarako oso baliotsuak dira, beste Beste batzuk topatzeko eta eurekin elkarreragiteko, presente ez badaude ere (eta beste denbora, geografia eta kultura batzuetatik badatoz ere). Zeure burua eraikitzeko Bestea ezagutu behar duzunez, alegia, zure zutasun horretatik irten eta besteekin egotera pasa behar duzunez, mestizatzen hasten zara eta identifikazio berriak sortzen dituzu besteekin batera, eta horrela, sozializazio egoera berriak sortzen dira, eta hauek identifikazio berriak… Identifikazioei askotan enpatia deritze (autorearekin enpatizatu, egoerarekin enpatizatu…), baina identifikazioaren kontzeptua erabiltzea lagungarriagoa egiten zaigu aniztasun kulturala lantzeko, psikologizismoak gainditzeko.

2. Autotrinkotasunaren, errekurtsibotasunaren eta konstruktibismoaren printzipioak eta irakurmena

Autotrinkotasunaren printzipioaren arabera (autoconsistencia), zerbait konplexua denean ezin da argitu zein den elementurik inportanteena, eta horrela, ez dago hierarkia zehatzik. Printzipio hau lantzeko nabarmen aldatu beharko litzateke irakurmena lantzeko ikuspegia. Berdin jarri behar zaie arreta elementu azpimarratuei eta bigarren mailan, atzean, ezkutuan geratu diren elementuei. Bigarren mailakotzat jotzen diren elementu horiek, hau da, autoreak bigarren mailakotzat erredaktatu dituen elementu linguistiko horiek, askotan dira limurketa edo manipulazioa ezkutatzen dutenak, eta horiei arreta jarrita gauza asko jakin dezakegu testuari buruz, irakurketa kritikoa lantzeko. Printzipio honek, halaber, adierazten du testuarekin berdintasunean erlazionatu behar dugula, testua gure gainean (harlausa balitz bezala) kokatu gabe. Berdintasun horretan, sormena pizten da eta eraikitze kolektiborantz zabaltzen da.

Hori oso estuki dago lotuta errekurtsibotasunarekin: ulermenak gu eratzen gaitu (bai banaka eta bai taldeka) eta guk geuk ere ulermena sortzen dugu. Horrek autoekoizpenerantz eta autoantolaketarantz bultzatzen gaitu, horregatik dago eraikitze kolektiboari lotuta. Irakurleok sortzen dugu testuaren ulermena, elkarrekin eta disentsuari esker, eta horrela, jatorrizko testuaren ulerkera originarioaren bila ibili ordez, mundua ulertzeko bide berriak sortzen eta bersortzen ditugu, konstruktibismoaren printzipioak iradokitzen duen bezala.

3. Dimentsio aniztasunaren printzipioa eta irakurmena

Dimentsio aniztasunari buruz, “ezagutza guztiak du honakoa, nahitaez, bere baitan: a) konpetentzia bat (ezagutzak ekoizteko gaitasuna); b) jarduera kognitibo bat (kognizioa) konpetentzia horrekin egiten dena; c) jakintza bat (jarduera horien emaitza). (…) Horrela, ekintza kognitibo orok behar ditu prozesu hauek bateraturik: energetikoak, elektrikoak, kimikoak, fisiologikoak, burmuinekoak, existentzialak, psikologikoak, kulturalak, linguistikoak, logikoak, idealak, banakakoak, kolektiboak, pertsonalak, transpertsonalak eta inpertsonalak. Prozesu hauek elkarren artean engranaturik daude. Ezagutza, zalantzarik gabe, gertakari multidimentsionala da, aldi berean eta modu bananezinean delako fisikoa, biologikoa, burmuinekoa, mentala, psikologikoa, kulturala, soziala” Edgar Morin (1999, 20. or.).

Normalean irakurketan prozesu kognitiboak, psikologikoak, linguistikoak, logikoak eta banakakoak sustatzen dira, eta alde batera uzten ditugu prozesu fisiologikoak eta fisikoak, existentzialak, idealak, kolektiboak eta transpertsonalak. Horiek ere lantzeko, pentsatzeak, sentitzeak eta egiteak elkarlotu behar ditugu, modu askotan irakurriz eta irakurketa beste jarduera batzuekin elkarlotuz. Hortaz, irakurketa analitikoak eta irakurketa sintetikoak konplexutasuna apurtuko lukete.

4. Konektibotasunaren eta sortzeberriaren printzipioak

Konplexutasun horrek guztiak bigarren ordenako dialektikara garamatza, zeinetan etengabeak diren irekitze prozesuak. Horregatik, disentsuan lan egin behar dugu, elkarren arteko laguntza prozesuen bidez, autonomia eta elkarren beharreko mugimenduak sortuz. Horrela ulertzen dira, elkarloturik, beste bi printzipio: konektibotasunaren printzipioa eta sortzeberriaren (emergencia) printzipioa.

Konektibotasunaren printzipioaren arabera, sistema konplexu bateko zati guztiek elkarri eragiten diote, konexio zuzena eduki gabe ere. Sortzeberriaren printzipioaren arabera, berriz, sistema bateko elementu berberak modu berrian konektatzen direnean, propietate berriak sortzen dira edo simetriak apurtzen dira. Horregatik da garrantzitsua “dena” ez ulertzea, proposamen berriak sortzeko aukera pizten delako, eta aukera hori sortzen ari dela sentitzen dugunean, dinamizatu behar ditugu, gauza berrietara irekitzeko.

5. Lausotasunaren, ziurgabetasunaren, amaigabetasunaren, inperfekzioaren eta osagabetasunaren printzipioak

Dialektika hau oso lotuta dago lausotasunaren (borrosidad) printzipioarekin: printzipio honek laguntzen du kontzeptu ziurgabe edo adierazezinekin arrazoitzen, zoriaren laguntzaz. Horrek zabaltzen du aurreikusezintasunaren printzipioa. Kontzeptu adierazezinekin lan egitea kosta egiten zaigu baina oso ohikoak dira, maiz gertatzen baita norbaitek testu bat ulertzen duela esatea baina gero hitzik ez izatea ulertutakoa azaltzeko; baina horrek ez dio galarazten testuaren laguntzaz jakintza berriak eraikitzea, beste pertsona batzuen laguntzaz. Konektatzeko trebetasun horiek garatzea, hitzetatik pasa behar ez duten adierazpen horiek, mestizaje prozesuak errazten dituzte, ikasgelan presente dauden aniztasunetatik abiatzen direlarik.

Amaigabetasunaren, ziurgabetasunaren, inperfekzioaren eta osagabetasunaren printzipioak modu esplizituan lantzen baditugu, hobeto trebatuko ditugu ikasleak bizitzaren konplexutasunean, ikasleek iker dezaten sustatzen du, testuaren aitzakiaz, testuaren DISkurtsoaren DIS- parteari arreta jarriz eta gure ingurune sozial eta naturalarekin konektatuz, proiektu eta ideia berriak sortzeko.

Ondo dio Edgar Morin-ek (1999, 36. or., itz.): “metodologiak ikerketak programatzeko gida aprioristikoak dira”, eta horregatik, gure proposamena ez da mundua ordenatzeko eta sinplifikatzeko metodologia bat, kaos sortzailean lan egiteko modu bat baizik, ilusionismo soziala deitu duguna.

ITURRIAK

Ezeiza, A. eta Encina, J. (2019). Oralidad, escritura y complejidad. In A. Ezeiza eta J. Encina (koord.), Trabajando la lengua desde una perspectiva dialéctica. Algunos apuntes sobre lengua y complejidad (25-42. or.). Gasteiz: ISM-UPVEHU.

Morin, E. (1999). El método. El conocimiento del conocimiento. Madril: Ed. Cátedra.

Nahi izanez gero, Zientzia, Unibertsitatea eta Jakintzak irratsaioa entzun dezakezu, gaian sakontzeko:

Deskargatzeko, egin klik hemen